Stres w zawodzie nauczyciela i sposoby jego zapobiegania

1.Pojęcie stresu

Stres nie jest zjawiskiem typowym dla naszego stulecia, który powstał w następstwie rozwoju cywilizacyjnego. Stres podobnie jak w naszym życiu, był obecny również w życiu naszych praprzodków. Różnice dotyczą jedynie jego źródeł. Stres towarzyszy nam każdego dnia z różnym natężeniem. Wielokrotnie odczuwamy jego mobilizujący – dobroczynny wpływ, niekiedy jednak stajemy się ofiarami jego paraliżującej mocy.

Pojęcie stresu ukształtowane zostało przez fizjologa Hansa Selyego, według którego
,,stres to nieswoista reakcja organizmu na wszelkie stawiane mu wymagania”.
(Seyle, 1983, s.38)

Seyle nazywał tę reakcję nieswoistą, ponieważ, według ówczesnego stanu wiedzy, przy wszystkich formach obciążeń i wymaganiach procesy specyficzne dla sytuacji wiążą się z towarzyszącymi im wzorcami reagowania, bardzo zbliżonymi do siebie, np. zwiększają uwagę, mobilizują energię niezbędną do wszelkich reakcji motorniczych.
Na stres składa się zazwyczaj wiele czynników, są to przede wszystkim warunki obiektywne (życiowe i pracy) oraz indywidualne strategie pokonywania stresu. Obiektywne warunki pracy nauczyciela są same w sobie wystarczającą trudne, jednakże niewłaściwa organizacja pracy, stale zawyżone wymagania wobec samego siebie lub przewrażliwienie oraz bezradność w obliczu konfliktów mogą doprowadzić do tego, że staną się one nie do wytrzymania.
Zatem nie tylko bodźce działające na nas z zewnątrz powodują stres. Zależy on także od tego, jak potencjalne stresory zostaną potraktowane przez naszą psychikę. Wyjaśnienia dostarcza teoria stresu:

To nie rzeczy tak bardzo niepokoją człowieka, lecz wyobrażenia o nich.
(Epitet, ok. 50-138 n.e.)

W ramach klasycznej teorii stresu poszukiwano tak zwanych stresorów, czyli wydarzeń, czynników wywołujących indywidualny stres. Jednak jak wykazały badania, takie same stresory wywołują u różnych ludzi różne reakcje. To, co jeden przyjmuje ze spokojem drugiego wprawia w stan najwyższego zdenerwowania. Odkryto także, że niektóre osoby reagują stresem, mimo że dla innych stresory są niedostrzegalne. Zatem przewlekły stres zależy w dużej mierze od tego:
- Jak dana osoba ocenia sytuację,
- Jak szacuje swoje metody zwalczania stresu.
Stres powstaje gdy dany człowiek, oceniając sytuację, dochodzi do wniosku, że nadchodzące lub już zaistniałe wydarzenie jest dla niego osobiście bardzo istotne, bądź gdy stanowi zagrożenie lub wyzwanie. Stres rodzi się ponadto, gdy próby odparcia zagrożenia lub stawienia czoła wymaganiom nie dają pożądanych skutków, bądź gdy wynika z nich sytuacja, którą osoba odczuwa jako porażkę, niepowodzenie lub krzywdę. To, czy człowiek daną sytuację odbiera jako zagrożenie, czy też nie, czy uzna ją możliwą do zniesienia, czy nie, wszystko to w dużym stopniu zależy od jego przeszłości albo- bardziej- od ukształtowanych w przeszłości poglądów i przyzwyczajeń. Zatem nasze reakcje na różne stresory zależą przede wszystkim od wzorców zachowań specyficznych dla naszych osobowości. Według R. Kretschmanna można wyodrębnić dwa wzorce zwalczania stresu:
o Wzorzec optymistyczno-realistyczny, z ukierunkowaniem na sukces,
o Wzorzec katastrofisty nastawionego na porażkę.
Przynależność do jednej bądź drugiej grupy często zależy także od nastroju, formy fizycznej i psychicznej oraz wpływów zewnętrznych i okoliczności towarzyszących. Jednakże nie zmienia to faktu, że u niektórych ludzi przeważa jeden, albo drugi z wymienionych wzorców.

2. Stres w zawodzie nauczyciela

W powszechnej opinii praca pedagogiczna uchodzi za zajęcie psychicznie obciążające, również badania nad startem w zawodzie nauczyciela, warunkami pracy i życia, wreszcie badania nad stresem dowodzą, że jest to twierdzenie słuszne.
Zawód nauczyciela należy do tych zawodów, w których bliski kontakt interpersonalny, procesy zaangażowania i wymiany emocjonalnej odgrywają istotną rolę. Od nauczycieli oczekuje się nie tylko wiedzy, ale także stwarzania warunków do optymalizacji rozwoju ucznia. Osobowość nauczyciela, jego umiejętności interpersonalne i wrażliwość na potrzeby uczniów stanowią swoiste narzędzie pracy oraz wpływają na sukcesy zawodowe. Zaangażowanie w pracy i codzienna troska o dobro uczniów same w sobie są dużym obciążeniem psychicznym.
Sytuacje w klasie przynoszą wyzwanie dla umiejętności i kompetencji nauczyciela, a także dla niego jako osoby- jego wartości, głoszonych poglądów, wyrażanych opinii i ocen. Bardzo często jest on stawiany w trudnych sytuacjach decyzyjnych, konfliktowych, takich, w których trzeba działać szybko i skutecznie. Występują tu także ciągłe przeciążenia- liczbą informacji, koniecznością stałej aktywności i czujności, wykonywaniem wielu zadań jednocześnie. Nauczyciel musi ogarniać prawie zawsze całość sytuacji, panować nad wszystkim, spełniać różne oczekiwania ze strony uczniów, swych kolegów nauczycieli, dyrektora, programu nauczania. Wszystkie te sytuacje wywołują napięcie, ich dalszą konsekwencją są różnorodne zaburzenia w funkcjonowaniu organizmu (bóle głowy, wybuchowość).
Nauczyciel angażuje więc w pracę nie tylko wiedzę motoryczną, umiejętności zawodowe, ale swój intelekt, emocje i osobowość. W pracy wykorzystuje nie tylko wiedzę, ale też intuicję, system wartości i norm. Nie posiada idealnych narzędzi, polegać może jedynie na sobie.

2.1 Przyczyny i skutki stresu

Każdy nauczyciel inaczej przeżywa stres związany z wykonywaniem zawodu. To, co dla jednego jest wyzwaniem dla innego może być trudem- wydawałoby się- nie do pokonania. Jedno jest pewne: powstanie stresu to dynamiczny proces, w którym często ważną rolę odgrywa rozbieżność między zamierzonymi a osiągniętymi wynikami. Nieskończone wymagania, które stawiane są nauczycielowi są bardzo trudne do zrealizowania w pełnym zakresie. Nauczyciela, który wbrew wszystkiemu i na siłę będzie dążył do tego, i tak nie osiągnie rezultatów zgodnych z zamierzeniami. W ten sposób powstaje błędne koło:
- Starania się spodziewanego efektu, w rezultacie zachodzi rozbieżność między zamiarami a rzeczywistością,
- Zaangażowany nauczyciel reaguje rozczarowaniem, dezorientacją, zwątpieniem we własne siły, a nawet lękiem,
- Reakcje emocjonalne idą w parze z napięciem psychicznym i mięśniowym,
- Stale zły humor i długotrwałe stany napięć wyraźnie odbijają się na procesach fizjologicznych organizmu. Może dojść do zaburzeń snu, trawienia a nawet układu krążenia,
- Nauczyciele nie osiągający stawianych sobie celów przeważnie reagują wzmożeniem starań. Jeżeli także i wtedy nie udaje im się ich zrealizować następuje, zły humor i dolegliwości psychosomatyczne jeszcze bardziej się nasilają i choroby mogą przybrać charakter chroniczny.
Błędne koło może się jeszcze pogłębić na skutek pogarszających się warunków pracy, zmienionej i czasami niechętnej do nauki młodzieży, spowodowanych wiekiem zmian fizycznych, np. okresem przekwitania, ciągłej krytyki, negatywnej opinii publicznej o nauczycielach, itd., aż wreszcie obawy o utracenie pracy.
Liczne badania nad stresem pracy w zawodzie nauczyciela pokazały, że jest to zawód, w którym działa przewlekły stres i występują specyficzne uciążliwości oraz wydarzenia stresowe. Do stresorów specyficznych do tego zawodu należą zachowania i cechy uczniów pozostające w sprzeczności z celami i oczekiwaniami wychowawczymi nauczyciela, także jak brak zainteresowania nauką, niechęci do nauki trudności w nauce na skutek różnych deficytów tkwiących w uczniu i jego środowisku (np. ubóstwo, braki przedmiotowe i brak warunków do nauki).
W publikacji Pani Stanisławy Żuławskiej można wyodrębnić sześć czynników stresu związanego z zawodem nauczyciela, są to:
- Uciążliwość pracy: w tym uczenie dzieci o dużym zróżnicowaniu pod względem zdolności, trudne warunki lokalowe, słaba współpraca z rodzicami, brak czasu na realizację planowanego materiału lekcyjnego i ocenę uczniów.
- Zachowanie uczniów: trudna klasa, hałaśliwość, zbyt krótkie przerwy, przeciążenie pracą, zajęcia w zbyt licznych klasach, brak uprzejmości ze strony uczniów, ich zuchwalstwo.
- Relacje interpersonalne: naciski ze strony rodziców, zachowanie i postawa innych nauczycieli, naciski ze strony dyrekcji czy władz oświatowych, słaba współpraca i niekorzystna atmosfera w gronie nauczycielskim.
- Presja czasu: szczególnie znaczące są tu zbyt schematyczne podręczniki, prace administracyjne, brak czasu na zajęci indywidualne z uczniami, ubogie wyposażenie w pomoce dydaktyczne i brak urządzeń usprawniających pracę, konieczność respektowania decyzji odgórnych, nie konsultowanych z nauczycielami.
- Motywacja uczniów: odpowiedzialność za sukcesy uczniów, niechęć uczniów do pracy, niewykonywanie przez nich prac domowych i słabe przygotowanie uczniów do osiągania dobrych wyników.
- Zawodowa satysfakcja: nikła perspektywa kariery zawodowej, brak uznania za dobrze wykonywaną pracę, nieodpowiednie uposażenie, brak pewności dalszego zatrudnienia.

Akty agresji, zachowania problemowe uczniów wobec rówieśników i nauczyciela, konflikty w grupie, tendencje społeczne i przestępcze to stresory silnie zagrażające pracy nauczyciela.
Do częstych trudności zalicza się także:
- Stresowe konfrontacje z rodzicami uczniów,
- Napięcia i rywalizacje w gronie nauczycielskim,
- Nieracjonalne wymagania przełożonych,
- Negatywne czynniki administracyjne i instytucjonalne.

Podstawowymi przyczynami psychicznego obciążenia są tu:
- Nieprzerwana koncentracja,
- Odpowiedzialność za innych,
- Ciągła wymiana informacji ściśle związanych z wykonywaną pracą.

W stosunku do nauczycieli i wychowawców istnieją bardzo duże oczekiwania społeczne. Zawód nauczyciela jest w każdej farmacji ustrojowej państwa na cenzurowanym, przy czym w odniesieniu do zawodu nauczyciela w Polsce wymagania te nie są od lat powojennym zgodne ze statusem społecznym tego zawodu i zwłaszcza ostatnio i wiążą się z wyjątkowo niskim statusem ekonomicznym.
Z badań polskich wiadomo (Sęk, 1994), że niskie uposażenie nauczycieli, niski status społeczny tego zawodu oraz ciążące na nim piętno zawodu skompromitowanego dyspozycyjnością w latach totalitaryzmu i negatywnym dobrem to źródła największych napięć. Wykazano też, że istotną rolę napięciotwórczą odgrywa styl zarządzania szkoły. Dyrektorzy z niskimi umiejętnościami rozumowania problemów osobistych nauczyciela, ucznia i rodzica wzmagają napięcie oraz zwiększają skłonności nauczycieli do postaw depersonalizujących. Do tych stresorów dołączają się także braki techniczne i materialne, anonimowość, konflikty oraz „układy” w wielu zespołach nauczycielskich.
Obecnie podkreśla się, że od nauczycieli żąda się wykonywania coraz więcej pracy, inwestowania coraz większe energii przy tych samych lub mniejszych zasobach, nakładach i gratyfikacjach, przy czym chodzi tu także o niskie zarobki i brak finansowania dokształcania, niewystarczające nagradzanie i uznanie społeczne dla reprezentantów tego zawodu. Trudna sytuacja ekonomiczna polskich nauczycieli i rozpowszechnianie instytucji korepetytora, zatrudnienie na kilku etatach, oraz obawa o utrzymanie pracy powoduje, że podstawy di wyczerpania i stresów są coraz większe.
Pan Freudenberger opisywał w 1974 roku w Stanach Zjednoczonych chorobę, dla której przyjęła się nazwa syndromu wypalenia zawodowego.
Wypalenie zawodowe to stan fizycznego i psychicznego wyczerpania, zatem pojawia się ono z biegiem lat u osób, które wykonują zawody pielęgnacyjno-opiekuńcze. Charakterystyczne dla tego stanu wypalenia zawodowego są następujące objawy:
- Uczucie zmęczenia i wyczerpania,
- Brak przyjemności z wykonywania zawodu nauczyciela,
- Lęk przed rutyną zawodową,
- Zmniejszenie produktywności,
- Dehumanizacja- początkowa sympatia dla podopiecznych ustępuje pola emocjonalnemu dystansowi czy wręcz uczuciom pogardy,
- W ostatecznej konsekwencji często przedwczesna rezygnacja z zawodu z racji niezdolności do jego wykonywania lub choroby.

W swoim artykule B. Sack i A. Ziółkowska opisują trzy stadia, na jakie można podzielić syndromy wskazujące na wypalenie zawodowe, są to:
„Pierwsze stadium- jeżeli pracownicy często chorują, wciąż pojawiają się nie ustępujące objawy przeziębienia, to pierwszy ostrzegawczy dzwonek, że podwładnym potrzebny jest odpoczynek. Ten krótki wypoczynek, odmiana, okresowe zmniejszenie obciążenia pracą, pozwala na przezwyciężenie tego stadium i powrót do normalności.
Drugie stadium- innymi symptomami, które w znacznym stopniu powinny zainteresować dyrektora, są zauważalne wybuchy irytacji i niezadowolenia, pogardliwe odnoszenie się do innych członków zespołu i spowolnione wykonywanie zadań. Tutaj ratunkiem jest wzięcie już dłuższego urlopu i wyraźna zmiana zainteresowań.
Trzecie stadium- jeśli czynniki stresotwórcze oddziaływają na człowieka w sposób ciągły, może pojawić się choroba wrzodowa żołądka, nadciśnienie, napady depresji, kryzys w życiu osobistym, uczucie osamotnienia prowadzące do całkowitej alienacji. Jeśli ktoś osiągnął już trzecie stadium, należałoby mu polecić zmianę pracy i poszukanie porady u specjalisty.” (Guzik H.,2001,s.21)

Symptomy wypalenia zawodowego w końcowym stadium przypominają reakcje na silny, długotrwały stres.
Reakcje na długotrwały stres można podzielić następująco:

a) reakcje fizjologiczne:
- osłabienie systemu immunologicznego
- utrata elastyczności naczyń krwionośnych,
- nadwyrężenie układu mięśniowego i nadmierne zużycie stawów,
- choroby organów,
-zaburzenia trawienia,
- zmniejszenie krzepliwości krwi

b) reakcje psychiczne
- uczucie wzmożonego niepokoju: nerwowości i ciągłej gonitwy,
- uczucie niezadowolenia i wściekłości,
- nadwrażliwość,
- lęk przed niepowodzeniami, kompromitacją,
- uczucie bezsilności,
- wyrzuty sumienia,
- krążenia „filozoficzne” myśli, pustka w głowie, blokada myślenia,
- stany wyczerpania,
- depresja,
- nerwowy sposób bycia, okazywanie zniecierpliwienia,
- szybka i urywana mowa, tendencja do wpadania innym w słowo,
- nieskoordynowany system pracy, brak organizacji, planu i porządku, gubienie i zapominanie przedmiotów,
- skłonność do popadania w konflikty w relacjach z innymi,
- zachowania wskazujące na odrętwiałość, np. niekontrolowane i wzmożone palenie, jedzenie, picie alkoholu, zażywanie środków przeciwbólowych, uspokajających czy pobudzających.

Zatem przewlekły i coraz silniejszy stres może spowodować wyczerpanie sił i zaburzenia psychosomatyczne. Do wypalenia zawodowego dochodzi wskutek interpretacji stresorów w kategoriach zagrożenia i straty, oraz doświadczenia braku umiejętności poradzenia sobie ze stresem. Według Kyriacou i Suteliffe (1978) specyficzne dla stresu pracy w zawodzie nauczyciela jest poczucie zagrożenia „utratą twarzy”, utratą wpływu kontroli, a w efekcie zgeneralizowane poczucie niekompetencji.
W sytuacjach tak wielu stresorów w tym zawodzie dochodzi coraz więcej do obronnego dystansowania się w pełnieniu roli zawodowej i obniżenia zaangażowania, czyli do rozwoju pełnego zespołu wypalenia zawodowego. Próby obrony przed stresem zawodowym mają charakter obronnej ucieczki przed kontaktami wymagającymi zaangażowania w problemy uczniów, objawiają się skracaniem czasu na bliskie kontakty, niechęcią do zajęć pozalekcyjnych, wycieczek i formalizowaniem kontaktów z rodzicami. Mogą występować także klasyczne techniki depersonalizowania, takie jak etykietowanie uczniów, uprzedmiotowienie ich, zachowania cyniczne i upokarzające. Takie izolowanie się od stresu powoduje obniżenie się wprawdzie przejściowo napięcia, ale równocześnie dystans, chłód i cynizm powodują utratę kompetencji zawodowych, lub stanowią barierę dla rozwoju umiejętności interpersonalnych tj.:
- uważne słuchanie,
- empatia,
- umiejętność komunikowania się i negocjacji,
- porozumiewanie się z młodzieżą i rodzicami,
- porozumiewanie się ze współpracownikami i przełożonymi

Pełny zespół wypalenia zawodowego jest nie tylko szkodliwy i dolegliwy dla osoby wypalonej, ale także powoduje bardzo poważne negatywne skutki w edukacji: uderza przede wszystkim w odbiorców usług edukacyjnych – uczniów i studentów. W efekcie powoduje duże szkody społeczne.

2.1 Zapobieganie stresom

Ktoś kiedyś powiedział, że najlepszym sposobem radzenia sobie ze stresem, jest zapobieganie mu. Całkowite pozbycie się stresów jest niemożliwe i dlatego mówi się o radzeniu sobie ze stresem czy umiejętności kontroli stresu, a nie o uwolnieniu się od stresów. Obciążenia występujące w miejscu pracy można zmniejszyć za pomocą ćwiczeń odprężających oraz świadomego wypoczynku popołudniami i w weekendy.
Jednym ze sposobów obrony przed wypaleniem zawodowym jest aktywne podejście do zadań i trudności zawodowych. Wykazano bowiem, że twórcze ustosunkowanie się do przeciwności w pracy nauczyciela może przeciwdziałać wypaleniu.
Innym sposobem zapobiegania ryzyku jest rozwój zawodowych kompetencji zaradczych. Kompetencje, które można kształcić i rozwijać w toku dobrze pomyślnego kształcenia nauczycieli i wyposażenia ich w różne bardzo ważne umiejętności pracy z klasą, komunikowania się, radzenia sobie z oporem, agresją, niechęcią itp., są podstawą wysokiego poczucia własnej zawodowej profesjonalnej kompetencji. Jednakże podwyższenie kompetencji- choć w znacznym stopniu przeciwdziała wypalaniu zawodowemu- nie likwiduje niestety poczucia wyczerpania psychofizycznego i emocjonalnego. Te objawy można łagodzić i likwidować poprzez różne formy wypoczynku i odnowy psychofizycznej. Ważną rolę odgrywa tu także twórcze wykorzystanie pozazawodowych zainteresowań i możliwości przeciwdziałania za pomocą hobby.
Instytucja edukacyjna to zakład pracy, w nim spotykają się ludzie. Wzajemne ich kontakty stwarzają sytuacje stresogenne. Stres powodowany jest między innymi przez wszelkiego rodzaju zakłócenia. Mogą one zaistnieć w różnorodnych relacjach: między nauczycielem a uczniem, w gronie nauczycielskim, w kontaktach z rodzicami. O zakłóceniach mówimy, gdy relacje, w które wchodzą poszczególne osoby szkodliwie oddziaływają na ogólna sytuację w klasie, i gdy stanowią obciążenie dla nauczyciela, oraz gdy hamują rozwój osobowości i intelektualne postępy ucznia.
Ważne jest zatem, aby zadbać o dobre relacje w pracy, zarówno miedzy nauczycielami, jak i między nauczycielem a uczniami. Dobra atmosfera w pracy, współpraca nauczycieli z innymi nauczycielami nie tylko pozytywnie wpływa na pracę pedagoga, ale także zmniejsza napięcie związane z pracą zawodową nauczyciela.
Niejednokrotnie źródłem stresu jest nadmiar obowiązków, który ciąży na nauczycielu. Pomocne może okazać się tu zastosowanie strategii zarządzania czasem, które pozwolą nauczycielowi efektywniej wykorzystać czas. Zatem istotną rolę w zmniejszaniu stresu odgrywa właściwa organizacja pracy. Należy unikać odkładania rzeczy na później. Ważne jest, by przy realizacji tygodniowego rozkładu zajęć uwzględnić w nim nie tylko obowiązek ale i czas na wypoczynek.
Brak obowiązków jak i jego nadmiar może być źródłem stresu, dlatego niezmiernie ważne jest aby nie robić wszystkiego samemu. Niejednokrotnie nauczyciel za dużo bierze na siebie, zbyt wiele chce naraz osiągnąć.
Pisząc o zapobieganiu stresowi nie można tu zapomnieć o aktywności fizycznej, pozytywnym myśleniu i wyrabianiu pozytywnego myślenia w różnych sytuacjach. Najważniejsza jest bowiem sama postawa nauczyciela wobec wykonywanego zawodu, optymistyczne myślenie i chęć działania.
Ważną rolę w pracy nauczyciela odgrywa dyrektor placówki edukacyjnej. Doświadczony dyrektor z własnym wypracowanym stylem kierowania postępuje w taki sposób, aby ludzie nie byli zestresowani.
Jasne określenie ról pracowników, optymalizacja zadań, jasne formułowanie celów, doskonalenie pracy i jej warunków, dbanie o bezpieczeństwo, budowanie atmosfery zaufania i życzliwości, regularne i obiektywne ocenianie pracowników i wreszcie tworzenie jasnych ścieżek awansu zawodowego eliminuje skutecznie sytuacje stresotwórcze w zawodzie nauczyciela.


3. Bibliografia
1) H. Sęk: „Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie”, PWN, Warszawa 2000
2) R. Kretschmann: „Stres w zawodzie nauczyciela”, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003
3) W. Oniszczenko: „Stres to brzmi groźnie”, Warszawa 1993
4) www.belfer.univ.szczecin.pl
5) www.mediveb.pl
6) www.wom.lublin.pl