Wybrane metody pracy z dzieckiem z autyzmem

Zaburzenia autystyczne u dzieci od ponad pół wieku intrygują nas tajemniczością i budzą duże kontrowersje obszarów badawczych. Autyzm swoją złożonością obejmuje trzy obszary rozwojowe: zerwanie więzi społecznych, zaburzenia w komunikacji oraz sztywność zachowania. Dzieci dotknięte autyzmem ogromnie cierpią. Źródłem ich cierpienia jest wielki lęk przed kontaktem ze światem zewnętrznym, ucieczka we własny, dla nas niedostępny świat. Dzieci autystyczne jakby pod wpływem magicznego zaklęcia chowają się w swój lęk. Wolą odcinać się do otoczenia, będącego źródłem nieustannych bodźców, których nie potrafią umiejętnie selekcjonować. Jak zatem oswoić ich lęk? Jak "Zdjąć z nich czar?". Jak pomóc dzieciom, które "zaledwie pojawiły się na świecie, a już tak szybko odwróciły się od niego, nie mogąc się w nim znaleźć?(1).
Praca z dzieckiem autystycznym stanowi duże wyzwanie dla rodziców i terapeutów ze względu na niejasność zachowań i reakcji, wynikających ze specyfiki zaburzenia. Mnogość nieakceptowanych zachowań autystów sprawia, że nasuwają się pytania o rodzaj pomocy i sposób pracy terapeutycznej, która okaże się skuteczna i właściwa.(2) Ważnym elementem terapii dziecka z autyzmem jest znalezienie tego typu zajęć, w których samorzutnie nastąpi jego uczestnictwo. Aktywna obserwacja może pomóc w nawiązaniu kontaktu terapeuty z dzieckiem i zrozumieniu go. Pozwoli to na dobranie dla niego odpowiednich form terapii i wspomagania psychoruchowego rozwoju. Metody terapii powinny uwzględnić złożoność objawów autyzmu oraz aktualne potrzeby dziecka i jego środowiska, dlatego terapią należy objąć także rodzinę autystyka.(3)
Literatura fachowa podaje wiele metod terapii i nauczania dziecka autystycznego. Oto niektóre z nich.
Metoda wymuszonego kontaktu – „Holding” – Została opracowana i wprowadzona do terapii przez dr Marthę Welch w Mothering Center w Greenwich – USA. Metoda ta opiera się na założeniu, że jedną z podstawowych przyczyn autyzmu jest brak poczucia bezpieczeństwa dziecka w jego relacji z matką.(4) Terapia holdingu polega na przytulaniu dziecka przez matkę – nawet wbrew jego woli, często przy gwałtownym oporze. Jednym z celów tej metody jest przeciwdziałanie stereotypowej autosymulacji – trzepotanie palcami, ślinienie, gryzienie. Drugim celem jest odreagowanie lękotwórczych sytuacji. Zachęca się dziecko, aby się wypłakało, wykrzyczało. Matka w takiej sytuacji przytula dziecko, dając mu poczucie bezpieczeństwa. W ostatnim etapie terapii opór dziecka jest wyczerpany, mięśnie i oddech rozluźniony. Dziecko przytula się do matki, nawiązuje kontakt wzrokowy, dotyka jej po twarzy, jest przygotowane do nauki.(5)
Metoda dobrego startu - jest jedną z metod terapii psychomotorycznej, która opiera się na prawie E. Dupre, mówiącym o jedności psychiki i motoryki.
Metoda dobrego startu ( MDS ) została opracowana przez M.Bogdanowicz pod koniec lat sześćdziesiątych. Inspiracją do powstania MDS była francuska metoda Le Bon Depart.
Głównym celem MDS jest usprawnianie i harmonizowanie współdziałania motoryki i psychiki przez korekcję i kompensację zaburzonych funkcji.
W metodzie tej usprawniane są funkcje : słuchowe, wzrokowe, dotykowo – kinestetyczno – ruchowe oraz wzrasta ich integracja. Stosowana dotychczas MDS okazała swą szczególną przydatność w wyrównywaniu dysharmonii u dzieci z „ryzyka dysleksji” i dzieci ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu. Podjęte w ostatnich latach próby dostosowania MDS do pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo autystycznymi – ukazały również efektywność tej metody.(6)
Czas trwania zajęć modyfikowany jest w zależności od potrzeb i samopoczucia dzieci uczestniczących w terapii, jednak nie jest krótszy niż 30 i nie przekracza 45 minut. W terapii uczestniczy dziecko zawsze z rodzicem lub opiekunem. Do każdych zajęć przygotowane zostają pomoce np: tablica ze słowami piosenki, ilustracja do treści piosenki, przedmioty ilustrujące treść piosenki, woreczki z gorczycą oraz inne pomoce do wystukiwania rytmu piosenki, karty pracy, przybory do pisania. Zajęcia w metodzie dobrego startu przebiegają zawsze według stałego schematu:
1. Zajęcia wprowadzające.
2. Zajęcia właściwe.
3. Zajęcia końcowe.
Zasadniczą częścią są ćwiczenia właściwe, w których wyróżnione są:
- ćwiczenia ruchowe,
- ćwiczenia ruchowo-słuchowe,
- ćwiczenia ruchowo-słuchowo-wzrokowe.(7)
Metoda Weroniki Sherborne - została opracowana przez fizjoterapeutkę Weronikę Sherborne w Anglii. Głównym założeniem tej metody jest posługiwanie się ruchem jako narzędziem we wspomaganiu rozwoju psychoruchowego dziecka i w terapii zaburzeń rozwoju.(8) Cele ćwiczeń Ruchu Rozwijającego to: poznanie własnego ciała, kształtowanie związku jednostki z otoczeniem fizycznym, współdziałanie w grupie, bycie twórczym i zaangażowanym, wspomaganie emocjonalnego rozwoju dziecka, rozwijanie świadomości schematu i integrowania poszczególnych jego części, rozwijanie orientacji przestrzennej, wspomaganie poczucia bezpieczeństwa, zaufania, pewności siebie, wiary we własne siły i możliwości, kształtowanie pozytywnych relacji z otoczeniem.(9)
W. Sherborne wyróżniła następujące grupy ćwiczeń, wspomagające rozwój dziecka:
- ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała, np. czołganie, wykonywanie różnych ruchów podczas leżenia, siedzenie,
- ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa w kontakcie z innymi osobami, np. "tunel" - dziecko przechodzi pod tunelem, który tworzą inne osoby,
- ćwiczenia ułatwiające nawiązywanie kontaktu i współpracy z partnerem i grupą, np. przeciąganie, kołysanie się z partnerem, dziecko zwija się w kłębek, a współćwiczący stara się rozwiązać "paczkę",
- ćwiczenia twórcze – rozwijanie aspektów ruchu proponowanych przez członków grupy.(10)
Metoda integracji sensorycznych - Należy traktować ją jako terapię podstawową, która przygotowuje dziecko w uczeniu się i pomaga złagodzić określone zaburzenia w przetwarzaniu danych percepcyjnych. Terapię tę należy wkomponować w całościową koncepcję pomocy dzieciom autystycznym. Celem tej terapii jest oddziaływanie na zaburzone sfery, a nie edukacja dziecka. Dziecko musi być "samo swoim terapeutą" - aktywne, wybierające to co mu sprawia przyjemność lub czego potrzebuje. Terapeuta jest narzędziem w rękach dziecka, wcześniej musi na sobie wszystkiego doświadczyć, następnie na dziecku poćwiczyć naciąganie, uciskanie, siłę uderzeń bodźca, pamiętając o tym, że tylko przyjemne bodźce zostaną zintegrowane przez układ nerwowy. Techniki stosowane w tej terapii hamują lub pobudzają nadwrażliwość lub niedowrażliwość dziecka.(11)
Terapia behawioralna - Zapoczątkowanie teorii behawioralnej w terapii zaburzeń autystycznych zapoczątkował C.B. Ferster w latach sześćdziesiątych. Wysunął on hipotezę, że podstawowym problemem dzieci autystycznych są deficyty w uczeniu się. Uważał, że przyczyną powstania tych deficytów są nieprawidłowości w postawach rodziców.
Ten pogląd już się zdezaktualizował, ale zasługą Ferstera pozostało ukazanie możliwości zastosowania teorii uczenia się w terapii dzieci autystycznych oraz zapoczątkowanie szeregu badań nad uczeniem się bardziej złożonych czynności.
Później Lovaas i Smith sformułowali tezy, które leżą u podstaw zbudowanej przez nich teorii autyzmu i wypływających z niej metod terapii:
1. Ogólne prawa uczenia się trafnie wyjaśniają zachowania dzieci autystycznych i stanowią podstawę dla terapii behawioralnej.
2. U dzieci autystycznych występuje wiele odrębnych deficytów behawioralnych, a nie jeden centralny deficyt, którego skorygowanie prowadziłoby do ogólnej poprawy funkcjonowania.
3. Dzieci autystyczne mają zdolność uczenia się tak jak inni ludzie, jeżeli proces ten przebiega w specjalnie dla nich przystosowanym środowisku.
4. Gorsze funkcjonowanie dzieci autystycznych w normalnym środowisku niż w środowisku specjalnym wskazuje na niedopasowanie pomiędzy ich układem nerwowym a normalnym środowiskiem.
Głównymi celami terapii behawioralnej są: zwiększenie ilości zachowań, które są deficytowe, redukowanie zachowań niepożądanych oraz generalizowanie i utrzymywanie efektów terapii.(12)
Metoda Knillów – Metoda Aktywności –Została ona stworzona przez małżeństwo Marianna i Christophera Knillów. Metoda ta polega na wykonywaniu specjalnie dobranych zestawów ćwiczeń do akompaniamentu muzyki. Pomaga dzieciom z autyzmem w zdobywaniu świadomości własnego ciała – w odczuwaniu części ciała, nauce ruchów celowych, w nauce naśladownictwa. Ma wpływ na rozwijanie i poprawę kontaktu wzrokowego oraz poprawę kontaktu z drugim człowiekiem. Zastosowanie w tej metodzie muzyki, ram czasowych i stałych aktywności daje dzieciom poczucie przewidywalności i bezpieczeństwa.
Program Aktywności składa się z 6 części:
- Programu Wprowadzającego;
- Programu Specjalnego dla dzieci ze znaczną niepełnosprawnością ruchową;
- Programu Pierwszego, koncentrującego się na ćwiczeniach górnej partii ciała;
- Programu drugiego, koncentrującego się na ćwiczeniach dolnej partii ciała;
- Programu Trzeciego wymagającego od uczestnika większej sprawności i koordynacji ruchowej, a także uwagi;
- Programu Czwartego-najtrudniejszego-gdzie dużą rolę odgrywa już własna inicjatywa dziecka (np. taniec).(13)
Hipoterapia – Metoda ta jest coraz bardzie popularna wśród metod stosowanych w terapii dzieci z autyzmem. Hipoterapia obejmuje wszystkie działania mające na celu przywracanie zdrowia i sprawności poprzez wykorzystanie kontaktu z koniem oraz jazdy konnej. Zajęcia na koniu są źródłem licznych bodźców równoważnych, usprawniają pracę organów wewnętrznych i pobudzają zmysły. I tak na przykład ruch stymuluje zmysł równowagi i wzroku; sierść i włosy z grzywy oraz ogona pobudzają czucie i odczuwanie temperatury; zapach pobudza węch, a słuch jest pobudzany przez głosy z otoczenia i odgłosy wydawane przez konia. Terapeutyczna jazda konna przynosi dzieciom z autyzmem wiele korzyści. Nabierają ona pewności siebie, zyskują szansę na zdobywanie nowych doświadczeń i ćwiczenie umiejętności w nowym, ciekawym środowisku.(14)
Wczesne metody terapii i rehabilitacji dają osobom z autyzmem szansą na rozwój i edukację pod warunkiem zapewnienia fachowej i intensywnej opieki. B. J. Freeman zwraca uwagę, iż terapeuci i rodzice powinni być otwarci na nowe metody terapii, w miarę jak stają się one dostępne. Należy pamiętać, że to, co jest korzystne dla jednego dziecka, może nie być wskazane dla drugiego. Decyzje odnośnie terapii należy podejmować indywidualnie.(15)

Przypisy:
1. Brauner Alfred i Francoise: Dziecko zagubione w rzeczywistości. WsiP, Warszawa 1998, s. 11.
2. Małgorzata Sekułowicz: Metoda Integracji Sensorycznej w diagnozie i terapii dzieci z autyzmem. (W:) Terapie wspomagające rozwój osób z autyzmem (red.) Jacek J. Błeszyński, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 49.
3. Lucyna Bobkowicz – Lewartowska: Autyzm dziecięcy. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000, s. 93-95.
4. Hanna Jaklewicz: Autyzm wczesnodziecięcy. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1993, s. 75.
5. Danuta Wolska: Terapia i edukacja dziecka autystycznego. (W:) Usprawnianie, wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym. (red.) Jan Pilecki, Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej. Kraków 2000, s. 221.
6. Lucyna Bobkowicz – Lewartowska: Autyzm dziecięcy. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000, s. 105.
7. Katarzyna Wysocka: Metoda Dobrego Startu w pracy z dziećmi autystycznymi. (W:) Terapie wspomagające rozwój osób z autyzmem (red.) Jacek J. Błeszyński, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 155-161.
8. Lucyna Bobkowicz – Lewartowska: Autyzm dziecięcy. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000, s. 108.
9. Renata Naprawa, Kornela Maternicka, Alicja Tanajewska: Indywidualne Programy Edukacyjno – Terapeutyczne. Wyd. Harmonia, Gdańsk 2008, s. 15, 16.
10. Marta Bogdanowicz, Bożena Kisiel, Maria Przasnyska: Metoda Weroniki Sherborne w terpapii i wspomaganiu rozwoju dziecka. WsiP, Warszawa 1998, s. 59-72.
11. Lucyna Bobkowicz – Lewartowska: Autyzm dziecięcy. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000, s. 98, 99.
12. Tamże...s. 109-111.
13. Luiza Małgorzata Bożek: Metoda Knillów z elementami stymulacji polisensorycznej w terapii dzieci autystycznych. (W:) Terapie wspomagające rozwój osób z autyzmem (red.) Jacek J. Błeszyński, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 106-109.
14. Karolina Przewłoka: Wykorzystanie hipoterapii w terapii dzieci z autyzmem. (W:) Wybrane formy terapii i rehabilitacji osób z autyzmem. (red.) Ewa Pisula i Dorota Danielewicz, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005, s. 197, 204.
15. Danuta Wolska: Terapia i edukacja dziecka autystycznego. (W:) Usprawnianie, wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym. (red.) Jan Pilecki, Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej. Kraków 2000, s. 221.

Bibliografia:

1. Błeszyński Jacek (red): Terapie wspomagające rozwój osób z autyzmem. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005.
2. Lucyna Bobkowicz – Lewartowska: Autyzm dziecięcy. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000.
3. Bogdanowicz Marta, Kisiel Bożena, Przasnyska Maria: Metoda Weroniki Sherborne w terpapii i wspomaganiu rozwoju dziecka. WsiP, Warszawa 1998.
4. Brauner Alfred i Francoise: Dziecko zagubione w rzeczywistości. WsiP, Warszawa 1998.
5. Jaklewicz Hanna: Autyzm wczesnodziecięcy. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1993.
6. Naprawa Renata, Maternicka Kornela , Tanajewska Alicja: Indywidualne Programy Edukacyjno – Terapeutyczne. Wyd. Harmonia, Gdańsk 2008.
7. Pilecki Jan (red.): Usprawnianie, wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym. Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej. Kraków 2000.
8. Pisula Ewa i Danielewicz Dorota ( red.): Wybrane formy terapii i rehabilitacji osób z autyzmem. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005.