Referat: Zespół nadpobudliwości psychoruchowej ADHD. Praca z uczniem nadpobudliwym.

Przyczyną wielu trudnych wychowawczo zachowań ucznia na terenie szkoły są często różnorodne formy nadpobudliwości psychoruchowej, w tym też tzw. Zespół ADHD ( z ang. Attention Deficyt Hiperactivity Disorder). Najogólniej ujmując tę kwestię- za dziecko sprawiające trudności wychowawcze uznawane jest to, które sprawia kłopoty zarówno rodzicom, jak i nauczycielom większe od oczekiwanych w danym okresie rozwoju w procesie wychowania. Terminem „trudności wychowawcze” określa się najczęściej zaburzenia zachowania się dziecka. Są to nieprawidłowości w zachowaniu, przejawiające się w takich sposobach zachowania się dziecka, które są uporczywe i niepoddające się zwykłym oddziaływaniom wychowawczym. Pojęcie „trudności wychowawcze” jest zamiennie używane z takimi pojęciami, jak np. „nieprzystosowanie” czy „niedostosowanie” społeczne. Dzieci sprawiające trudności wychowawcze mogą być z jednej strony złośliwe, agresywne, lekceważące swoje obowiązki lub- z drugiej strony nieśmiałe, przewrażliwione, lękliwe, wycofujące się z kontaktów z innymi. Dziecko może odbiegać swoim zachowaniem od rówieśników;
a) w sferze fizycznej, na skutek np. defektów narządów zmysłowych ( wzroku, słuchu ), zaburzeń psychosomatycznych ( epilepsja) czy innych schorzeń;
b) w sferze umysłowej, np. zaburzenia mowy czy obniżony poziom sprawności intelektualnych;
c) w sferze emocjonalnej, np. infantylizm uczuciowy, nieumiejętność wyrażania uczuć;
d) w sferze społecznej, np. zaburzenia w przystosowaniu się do środowiska, zaburzenia w kontaktach z innymi, zachowania przestępcze.
Szereg trudności wychowawczych, jakie rodzicom i nauczycielom sprawiają dzieci i młodzież, to zjawiska normatywne, wpisane w rozwój, nieuważane za stan chorobowy. Dopiero ich szczególne nasilenie, a zwłaszcza uporczywość, z jaką występują i brak wyraźnej podatności na oddziaływania nauczycieli i rodziców pozwala kwalifikować je do trudności wychowawczych.
W związku z nasileniem się różnych niepożądanych zachowań dzieci i młodzieży zaczęto upatrywać ich przyczyn w jednostce chorobowej, jaką jest ADHD ( zespół nadpobudliwości psychoruchowej). Zaczyna też funkcjonować pewna „moda na ADHD”, podobnie jak na dysleksję czy dysortografię. W wielu wypadkach ( szczególnie w dużych, miejskich środowiskach) różnego rodzaju zachowania trudne wychowawczo są definiowane przez nauczycieli i rodziców jako Zespół ADHD. Niektórzy rodzice tłumaczą trudne zachowania swoich dzieci Zespołem ADHD, m.in. dlatego by uzyskać dla nich zmniejszony próg wymagań i większą tolerancję szkoły ( tak jak ma to miejsce w przypadku dysleksji).
Od kilku lat w Polsce dużo się mówi o problemach dzieci i młodzieży wynikających z Zespołu ADHD, zaznaczając bardzo wyraźnie, że zjawisko to ma charakter wrodzony, jego przyczyny są genetyczne, a objawy trudne do korygowania. Nadpobudliwość psychoruchowa wynikająca z Zespołu ADHD jest związana z zaburzoną pracą mózgu- u dziecka z tą chorobą przeważają procesy pobudzania nad procesami hamowania. Każdy bodziec zewnętrzny ( np. otwarte okno, linijka spadająca z ławki, odgłos lecącego samolotu itp.) powoduje całkowite rozbicie koncentracji. Zdrowe dziecko po takim bodźcu zajmie się ponownie zadaną mu pracą, skupi się ponownie, dziecko z Zespołem ADHD nie jest już w stanie normalnie pracować, nie może się skoncentrować na podjętym zadaniu.

Diagnozowanie Zespołu ADHD

Objawy ADHD muszą być co najmniej przez sześć miesięcy obserwowalne w szkole i w domu dziecka, aby móc zdiagnozować ten zespół chorobowy. Diagnoza ADHD rozpoczyna się od diagnozy wykonanej przez następujące osoby: pediatra, neurolog, laryngolog, okulista, psychiatra dziecięcy. Ta wstępna diagnoza ma na celu wykluczenie chorób somatycznych. Kolejny etap to diagnoza funkcjonalna ( ocena intelektu, emocji, funkcjonowania społecznego). W jej ustaleniu biorą udział: pedagog szkolny, psycholog z Poradni Psychologiczno- Pedagogicznej, nauczyciele uczący dziecko. Widać więc, że diagnoza Zespołu ADHD to proces wieloetapowy, wymagający pracy wielu specjalistów.
Warunki diagnozowania Zespołu ADHD:
1) pierwsze przejawy zaburzeń zachowania muszą pojawić się przed 7 rokiem życia,
2) przejawy zachowań muszą mieć charakter całościowy ( widoczny w wielu sytuacjach), relacje tylko rodziców mogą okazać się niewystarczające, objawy nie wynikają z zaburzeń rozwojowych.

Objawy Zespołu ADHD
Objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej układają się w trzy grupy:
1. Zaburzenia koncentracji uwagi.
2. Nadmierna aktywność ruchowa ( nadruchliwość).
3. Impulsywność.

Ad.1

W zakresie zaburzeń koncentracji uwagi uczeń:
- nie potrafi skoncentrować się na szczegółach, obejmuje ogół, ma trudności z analizą matematyczną, nie jest w stanie pisać krok po kroku opowiadania itp.,
- ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach lub czynnościach związanych z zabawą i grą,
- często wydaje się nie słyszeć, co do niego zostało powiedziane ( słucha, ale nie słyszy),
- nie może dużo zapamiętać ( tylko ok. 25 % informacji),
- szybko traci zainteresowanie czynnością wykonywaną ( dłuższe zadania trzeba mu dzielić na krótkie komunikaty dotyczące wykonywanych czynności),
- ma trudności z organizowaniem sobie pracy czy zabawy,
- nie lubi zajęć wymagających wysiłku intelektualnego,
- często gubi rzeczy niezbędne do pracy ( np. nie wie, gdzie zostawił plecak, kanapkę nosi w plecaku cały dzień, nie zjada, bo zapomniał, że ona tam jest), czynności życiowe zupełnie się dla takiego ucznia nie liczą,
-nie radzi sobie w grach zespołowych, bo zapomina reguły gry,
- ma wysoki poziom intelektualny, ale poleceń nie wykonuje, nie odrabia zadań, ma natomiast „przebłyski”- „błyśnie” odpowiedzią, której nikt z dzieci nie zna, gdyż to był jedyny moment, kiedy skupił uwagę na toczącej się lekcji.

Ad.2

W zakresie zaburzeń związanych z nadruchliwością uczeń:
- wykonuje zbędne ruchy, ma tzw. tiki ( np. bawi się drobnymi rzeczami; lepiej, żeby na jego biurku nic nie było, bo ciągle manipuluje tymi rzeczami- przekłada, odkłada, ogląda, chowa, wyjmuje itd.),
- przemieszcza się po sali, biega po klasie, tupie w trakcie zajęć, chodzi od ławki do ławki, wybiega na korytarz itp., a w domu chodzi po meblach, po futrynach,
- śpi mało albo wcale, chodzi w nocy po domu, nie dając spać innym domownikom,
-jest gadatliwy, krzyczy ( jest to formą rozładowania napięcia),
- jego ruchy są niepłynne, wyglądają jak „szarpanie”, są mało precyzyjne, np. strąca przedmioty, plączą mu się nogi, ciągle kogoś szturcha,
- wierci się na krześle ( zdradza niepokój psychoruchowy).

Ad. 3

W zakresie impulsywności uczeń:
- wyrywa się z odpowiedzią nieproszony i mówi często nie na temat, bo nie słucha,
- przerywa innym wypowiedź, nie może się doczekać swojej kolejki,
- jego reakcje są nieadekwatne do sytuacji,
- pokazuje złość, bunt („wybucha”).
W sferze emocjonalnej Zespół ADHD częściej stwierdza się u chłopców, bo chłopcy są impulsywni, nadruchliwi. Natomiast dziewczynki częściej mają problem z koncentracją uwagi, co z kolei jest trudniejsze do zdiagnozowania. Stąd częściej diagnozowani są chłopcy, bo ich objawy są bardziej widoczne. Dziewczynki z ADHD „zamykają się”, wykazują reakcje lękowe, zdradzają niepokój przed jakimkolwiek wystąpieniem, pocą się, czerwienią przy odpowiedzi itp.

Podtypy Zespołu ADHD

Ze względu na różnorodność możliwych objawów występujących w zespole ADHD wyszczególnia się różne typy tego zespołu.
1. Typ nasilony- z pełnymi trzema rodzajami objawów ( w zakresie zaburzeń koncentracji uwagi, impulsywności i nadruchliwości). Trudno jest z takim dzieckiem pracować, a jeszcze trudniej kompensować zaburzenia.
2. Typ z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi ( częściej u dziewczynek). Jest trudny do zdiagnozowania.
3. Typ z przewagą zaburzeń w sferze nadruchliwości. Dominuje u chłopców. Można go częściowo kompensować.

Postępowanie z uczniem nadpobudliwym psychoruchowo w szkole

Oddziaływania psychospołeczne należy rozpocząć od psychoedukacji rodziców w danej klasie. Praca z dzieckiem nadpobudliwym musi angażować rodziców, żeby nastąpiły jej efekty. Koniczna jest też akceptacja osoby dziecka z Zespołem ADHD. Istotnym elementem budowania strategii postępowania z uczniem nadpobudliwym zarówno w procesie nauczania jak i wychowania w domu są: zasady, polecenia i konsekwencje. Planując pracę z nim należy pamiętać o dwu zasadach:
1) Objawy ADHD nie są winą dziecka, rodziców lub nauczycieli;
2) Objawy ADHD trwają latami. Nie można żadnymi terapeutycznymi metodami doprowadzić do ich zniknięcia, a jedynie do lepszego funkcjonowania dziecka mimo ich obecności.
Dziecko powinno być objęte terapią w poradni. Najbardziej wskazana byłaby terapia rodzinna, gdyż cała rodzina jest dotknięta objawami chorobowymi dziecka. Mówi się też o farmakoterapii, ale leki stosowane przez lekarzy typu nerwosol czy melisa to raczej „otumaniacze” niż sposoby eliminowania objawów ADHD. Muszą to być leki służące równoważeniu procesów pobudzania i hamowania dostosowane do wieku, wagi, wzrostu dziecka i nasilenia zaburzeń.

Pomoc w szkole:

1) Należy skracać zadania, dzielić je na krótkie polecenia ( np. zamiast długiego polecenia: „Wyjmijcie podręczniki i przeczytajcie zadanie 1 ze strony 234.” Należy podać dziecku kilka krótszych komunikatów: „Otwórz plecak”. „Wyjmij podręcznik do języka polskiego”. „Otwórz go na stronie 234.” „Przeczytaj zadania 1”).
2) Dziecko z ADHD należy posadzić blisko biurka, kontrolować i wydatkować jego energię ( np. kazać mu coś przynieść, wytrzeć tablicę, zmoczyć ściereczkę itd.).
3) Zadawać mu mniej prac domowych, bo w domu może być zupełnie inaczej organizowana praca z tym dzieckiem, inne podejście rodziców.
4) Zadania dla tego dziecka powinny być krótkie, ciekawe, ilustrowane. Nauczyciel może wykorzystywać w pracy z nim techniki mnemotechniczne
( rysunki, wierszyki, symbole, karteczki przypominające o czymś, np. „Twój tornister prosi o zapakowanie”.
5) Instrukcje dla dziecka należy powtarzać kilkakrotnie i kazać jemu powtórzyć.
6) Zaznaczać ważność pewnych zdań przez zastukanie palcem w ławkę, zaklaskanie czy inny gest.
7) Chwalić, gdy dziecko wykona coś dobrze. Dostarczać mu pozytywnych „głasków”.
8) Wzmacniać przejawy pożądanych zachowań.
9) Stosować zrozumiałe dla dziecka reguły i zasady pracy.
10) Nie odraczać kar, interweniować od razu. Stosować zrozumiały, konsekwentny system kar i nagród.
11) Uczeń taki powinien siedzieć daleko od okna, od drzwi ( w środkowym rzędzie), aby wyeliminować wszelkie bodźce.
12) Należy zminimalizować ilość przedmiotów na ławce ( również w celu ograniczenia bodźców). Na ławce nie powinny znajdować się przedmioty, które nie są potrzebne do realizacji aktualnego zadania wykonywanego na lekcji.

„Zadania rodziców w pracy z dzieckiem mającym Zespół ADHD”

Rodzice powinni:
1) umożliwić dziecku wydatkowanie energii przez wybieganie, skoki, biegi ( min. 60 minut dziennie). Ma to na celu rozluźnianie napięcia mięśniowego;
2) rozróżniać rzeczy ważne od mniej ważnych i pilnować ich wykonania, wydawać krótkie, cząstkowe polecenia zamiast złożonych, np. zamiast powiedzieć: „Posprzątaj swój pokój”, należy sprecyzować: „Pościel łóżko”. „Wytrzyj kurz.” itp.
3) ułożyć dziecku plan dnia;
4)eliminować pośpiech szczególnie rano ( dopilnować, aby dziecko wcześniej wstało i spokojnie mogło wykonać wszystkie zadania);
5) rozstrzygać konflikty, gdy uspokoi się zarówno dziecko jak i rodzic;
6) niczego nie wymuszać na dziecku, nie łamać jego woli;
7) akceptować dziecko, ale nie jego złe zachowania; nie atakować charakteru dziecka tylko jego zachowanie.

Zamiast kar należy:
- wskazać pomocną metodę, możliwość jakiegoś działania,
- określić jasno oczekiwania wobec dziecka, podsuwać mu alternatywne rozwiązania.
Jak widać, praca z uczniem nadpobudliwym psychoruchowo winna mieć charakter bezpośredni- oddziaływanie na samego ucznia, jak i charakter pośredni- oddziaływanie na jego środowisko szkolne i rodzinne. Wówczas dopiero jej efekty będą pełniejsze.


Bibliografia
1. Gordon T.: Wychowanie bez porażek w szkole. Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1995.
2. Wojciechowska K., Musiał D.: Uczeń nadpobudliwy psychoruchowo w szkole. Centrum Psychoedukacji, Doradztwa Personalnego i Szkoleń „Homo Novus”, Lublin 2005.
3. Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka A.: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. BiFolium, Lublin 1999.