Przystosowanie społeczne - próby określenia terminu

Zagadnienie przystosowania podejmowane było przez wielu badaczy związanych z różnymi nurtami psychologicznymi i dyscyplinami naukowymi.
W psychologii istniało i nadal istnieje wiele teorii i koncepcji, które podnoszą kwestię przystosowania człowieka do środowiska jako jedno ze swoich podstawowych pojęć, jak to ma miejsce choćby w behawioryzmie lub też jako dopełnienie innych pojęć, np. w teoriach i stanowiskach wielu psychoanalityków i innych osób. W najbardziej ogólnym znaczeniu odnosi się do relacji, jakie zachodzą między jednostką, a środowiskiem, w którym ta jednostka żyje.
Historycznie najwcześniejsza była biologiczna koncepcja przystosowania, która zawdzięcza swoją genezę darwinowskiej teorii ewolucji. W biologicznej koncepcji przystosowanie utożsamiane jest z pojęciem adaptacji i oznacza proces zachodzący w organizmie umożliwiający przetrwanie i funkcjonowanie organizmu w zmieniających się warunkach bytowych. Interpretacja pojęcia przystosowanie jest w psychologii niejednolita, a nawet kontrowersyjna. W literaturze psychologicznej znaleźć można różne definicje przystosowania. Konstrukcja tego pojęcia jest wykładnikiem poglądów nie tylko na problem przystosowania – pozostaje ona w ścisłej relacji do ogólnych założeń i koncepcji teoretycznych, akceptowanych behawiorystycznych, według owych koncepcji, przez danego autora na reakcje. Termin przystosowanie pojawił się i rozpowszechnił początkowo w psychologii amerykańskiej, przede wszystkim pod wpływem koncepcji behawiorystycznych, według owych koncepcji, na wiele reakcji człowieka patrzono podobnie jak na reakcje zwierząt.
Dlatego też do opisu zachowania ludzkiego zastosowano terminy używane w biologii do określenia zachowań zwierząt. Początkowo pojęciem przystosowanie określano względnie proste reakcje fizjologiczne
i intelektualne. Z biegiem czasu jego znaczenie rozwinięto na szereg złożonych reakcji społecznych. Aby odróżnić sytuacje biologiczne od sytuacji społecznych, do pojęcia ,,przystosowanie” dodano określenie ,,społeczne”.
I tak - K. Pospiszyl i E. Żabczyńska rozszerzają to pojęcie twierdząc, że: ,,Początkowo mianem przystosowanie określano względnie proste reakcje fizjologiczne i intelektualne; z biegiem czasu jego znaczenie rozszerzyło się na szereg nawet złożonych sytuacji społecznych. W takich przypadkach do pojęcia przystosowanie czasami dodaje się określenie społeczne ”./
W najszerszym znaczeniu przystosowanie ( adaptacja ) to ,,zachowanie takich zmian w zachowaniu osobnika, w jego organizmie jako całości lub w jakiejś jego części, które umożliwiają optymalne funkcjonowanie osobnika”./
Przystosowanie to dokonuje się w drodze zdobywania coraz bogatszego doświadczenia w życiu przez daną osobę. Przystosowanie społeczne można zatem zdefiniować jako ,,przystosowanie lub proces przystosowania się jednostki bądź grupy do określonych warunków działania społecznego”./
Rozszerzenie znaczenia terminu ,,przystosowanie” przyczyniło się do jego popularności w psychologii amerykańskiej. W miarę jak termin ów stawał coraz popularniejszy w literaturze psychologicznej, tracił na ostrości. / Termin ten, nie pozostał długo wyłącznie w amerykańskiej literaturze. Szybko przeniósł się do wielu krajów i stał się popularny w psychologii prawie całego świata. Popularność tę podzieliło także pojęcie ,,złe przystosowanie” czy ,,niedostosowanie”. Na nasz grunt termin ten przeszczepiła z języka francuskiego Maria Grzegorzewska. Spopularyzowała ona wśród polskiego nauczycielstwa i różnego rodzaju działaczy społecznych określenie młodzieży niedostosowanej społecznie, sformułowaną przez Światowy Związek Instytucji Opieki nad Dziećmi i Młodzieżą. Określenie to brzmi: młodzież niedostosowana to ,,zespół wszystkich nieletnich wymagających specjalnych metod wychowawczych, medyczno-psychologicznych i medycznych; tych wszystkich, wobec których z jednej strony pracodawca i urzędy publiczne muszą zastosować metody specjalne, z drugiej zaś strony wychowawcy muszą się uciekać do sposobów specjalnych; tych wszystkich, dla których trzeba czegoś innego niż dla zespołu innych”. Przedstawia ono zjawisko niedostosowania społecznego od strony ,,zewnętrznej”, czyli z punktu widzenia specjalnej troski, jaką winno jest społeczeństwo ludzi normalnych czy w tym przypadku ,,dostosowanych społecznie’’ jednostkom ,,niedostosowanym”./
Określenie wprowadzone przez Marię Grzegorzewską nie posiada więc tych błędów ,jakie mają dotychczasowe próby wyjaśnienia terminu ,,młodzież niedostosowana”. Nie zawiera bowiem niejasności i sprzeczności, jakie kryją się w przypadku rozpatrywania danego zjawiska na płaszczyźnie intensywności i rodzajów określonych przeżyć psychicznych jednostki ludzkiej. Sposób ujmowania pojęcia przystosowanie został szeroko zaakceptowany przez polskich psychologów i znalazł odbicie w licznych pracach. W interpretacji pojęcia przystosowanie współcześni psychologowie polscy nawiązują do twierdzeń filozofii marksistowskiej, dotyczących społecznego uwarunkowania działalności człowieka i zwracają uwagę, że aktywność człowieka przystosowanego zmierza do zaspokojenia osobistych potrzeb przez jednoczesną realizację zadań społecznych.
M. Przetacznikowa i J. Kaiser podkreślają czynny charakter przystosowania: ,,Człowiek nie tylko zaspokaja swoje potrzeby, lecz również organizuje twórcze swe otoczenie. Zmienia, przekształca i doskonali świat,
w którym żyje. Niejednokrotnie też świadomie burzy i unicestwia równowagę ze środowiskiem w celu wytworzenia nowych wartości warunkujących zarówno rozwój jego własnej osobowości, jak i postęp całego społeczeństwa”./
A. Kołodziej, ujmując przystosowanie w związku z zaspokojeniem przez jednostkę potrzeb psychiczno - społecznych, stwierdza, że:,, przystosowanie zachodzi w sytuacji współzależności interesów jednostki i grupy, to jest w sytuacji, gdy normy i wartości jednostki i grupy są zbieżne”./
Wspomniani wyżej autorzy - M.Przetacznikowa, J.Kaiser, A.Kołodziej traktują przystosowanie jako składnik złożonych mechanizmów regulacyjnych. Pojęcie regulacja obejmuje całokształt procesów obustronnej wymiany między organizmem a środowiskiem. Pojęcie przystosowanie odzwierciedla pewien aspekt procesów regulacyjnych.
Przystosowanie odnosi się do tych procesów regulacyjnych, których efektem jest osiągnięciem harmonii i między potrzebami jednostki a warunkami, w jakich ona żyje, jak również do stanu w którym jednostka osiąga równowagę między potrzebami, a warunkami zewnętrznymi.
Termin ,,przystosowanie” bywa definiowany przez wielu w różnorodny sposób. Część autorów w tym E.R.Hilgard utożsamia pojęcie ,,przystosowanie społeczne” ze zdrowiem psychicznym, definiując je w sposób operacyjny przez wymienianie szeregu szczegółowych właściwości którymi charakteryzują się osoby dobrze przystosowane. Według niego: ,,Osobę zdrową psychicznie można określić jako osobę przystosowaną. Stwierdzenie to znaczy, że nie dręczy się ona niepotrzebnie konfliktami, które przeżywa. Podchodzi do swych problemów w sposób realistyczny, godzi się z tym, co nieuniknione, zdaje sobie sprawę ze swych własnych braków i niedociągnięć oraz braków i niedociągnięć tych osób, z którymi musi mieć do czynienia. Osoba źle przystosowana przeciwnie, niepotrzebnie dręczy się swymi konfliktami, często próbuje rozwiązać swe problemy na przekór rzeczywistości. Na ogół jest skłonna spierać się z innymi ludźmi o sprawy, na które nic nie można poradzić, lub odsuwać się od ludzi, tak że przyjęcie rozwiązania zadowalającego obie strony jest niemożliwe” ./
Inni polscy autorzy - Florek, Mądrzycki przez przystosowanie rozumieją stopień zaspokojenia potrzeb jednostki w danej sytuacji. I tu spotykamy się z takimi określeniami jak ,, zdolność zaspokojenia swoich potrzeb w danej sytuacji”, ,,stopień sukcesu czy porażki w zaspokajaniu swoich potrzeb przez jednostkę”/ , ,,przystosowanie wiąże się z zaspokojeniem przez jednostkę potrzeb biologicznych czy psychiczno-społecznych”/ . Z osiągnięciem przez jednostkę stanu równowagi wewnętrznej oraz harmonii jednostki ze środowiskiem, co wymaga pewnej zgodności norm i wartości uznawanych przez jednostkę z systemem norm akceptowanych w jej społecznym środowisku. Oczywiście w sytuacji, gdy działanie jednostki w środowisku społecznym przynosi jej zaspokojenie potrzeb, możemy powiedzieć, że jej interakcje kończą się sukcesem. Tak więc przystosowanie społeczne równa się zaspokojeniu potrzeb psychiczno-społecznych jednostki w wyniku działania w grupie.
Zachodzi to w sytuacji współzależności interesów jednostki i grupy, tj. w sytuacji gdy normy i wartości jednostki i grupy są zbieżne. Po drugie, występuje tu optymalizacja działania jednostki i grupy na rzecz realizacji owych interesów, tzn. takiego działania grupy, które jest nagradzające dla niej. Rozumiane jest jako działanie prowadzące do zaspokojenia potrzeb (interesów) jednostki czy grupy, a więc osoba dobrze przystosowana – to taka, której interesy są zbieżne z interesami grupy, które działa na rzecz jej interesów, przy czym działania grupy prowadzą jednocześnie do realizacji interesów jednostki.
Z punktu widzenia pedagogiki istotne są stanowiska w literaturze prezentujące przystosowanie społeczne (socjal adjustment ) rozumiane wielorako: jako pełnienie ról społecznych; jako uzyskiwanie równowagi między potrzebami jednostki a warunkami otoczenia społecznego; jako realizację swoich potrzeb społecznych i zaspokajanie potrzeb innych, a także współpracę, współdziałanie, współtworzenie. Nie podejmowany jest w tym miejscu wątek możliwości wypełniania tych zadań przez jednostkę, a także wartości samego środowiska, jakie mu ona przypisuje, chociaż wiadomo, że te elementy mają ogromne znaczenie w procesie przystosowania społecznego.
Wielu autorów wyróżnia wymiar indywidualny, osobowy procesu przystosowania (personal adjustment). Jedni ten subiektywny aspekt przystosowania wiążą z zaspokajaniem potrzeb jednostki w nowym środowisku, a inni wiążą go jeszcze z realizacją wartości zbieżnych z wartościami innych osób. Wszyscy autorzy, bez względu na podejścia teoretyczne, przystosowanie wewnętrzne, osobowe wiążą z dobrym samopoczuciem jednostki, poczuciem szczęścia satysfakcji życiowej, samorealizacji. Badacze wyróżniają wiele przejawów przystosowania i nie przystosowania. Są to obszary zachowań empirycznie rozpoznawalne. Poczucie zadowolenia, aktywność jednostki w środowisku, współdziałanie z innymi to symptomy dobrego przystosowania.
Przystosowania nie należy postrzegać tylko jako dobrostanu jednostki i komfortu psychicznego, ale również jako radzenie sobie z trudnościami, umiejętność znoszenia ograniczeń zmiany standardów zaspokajania swoich potrzeb. Rzecz w tym, aby trudności były na miarę możliwości jednostki, bo tylko te pokonane przez nią pełnią rolę rozwojowo - twórczą. Ważny jest więc aktualny poziom rozwoju dziecka związany z jego wiekiem, jego wiekiem, jego indywidualnymi możliwościami odbioru, przetwarzania i przekazywania informacji, a także posiadanym zakresem kompetencji komunikacyjnych.
O przystosowaniu jednostki decydują dwa procesy, jakie stale zachodzą między organizmem a środowiskiem. Jeden to proces spostrzegania świata, przetwarzani informacji, zapamiętywanie wrażeń i doświadczeń. Jego podstawę stanowią bodźce płynące ze środowiska do organizmu i wyznaczają zachowanie. Drugi odnosi się do różnic indywidualnych - dwie jednostki w jednakowym środowisku obiektywem będą zachowywać się różnie, ponieważ posiadają różne środowiska ,,osobowe”, tj. wyposażenie genetyczne, indywidualną biografię, wychowanie w rodzinie. Środowisko nie oddziałuje na podmiot jako całość. Odgrywają tu rolę tylko te jego elementy, do których spostrzegania podmiot jest zdolny albo na których mu zależy.
O przystosowaniu mówi się też w znaczeniu ogólnym, jako długotrwałym procesie powodującym zmiany w budowie ciała, zmieniającym zachowania człowieka, jego przyzwyczajenie itp. w celu ułatwienia mu życia i rozwoju w określonych warunkach klimatycznych, geograficznych, kulturowych.
Zdolności przystosowawcze człowieka są zdeterminowane genetycznie, ale również zależą od środowiska socjokulturowego, ekonomicznego, od historii rozwoju osobniczego i niszy ekologicznej, w której żyje.
Ponieważ przystosowanie jest pewną formą interakcji jednostki z otoczeniem, należy rozpatrzyć to zagadnienie z punktu widzenia wraz ze specyficznym charakterem interakcji jednostka – otoczenie. Jednostka oddziaływuje na otoczenie, ale również otoczenie oddziaływuje na jednostkę, często wyznaczając modyfikację czynności i reaktywność jednostki. Zrównoważenie tych elementów zapewnia jednostce przystosowanie.
Przedstawiony zarys poglądów na istotę dostosowania i niedostosowania społecznego umożliwia zorientowanie się, że terminy te są mało precyzyjne i trudne do określenia. Z tego względu wydaje się sensowne przyjęcie powszechnie stosowanej w literaturze psychologicznej i pedagogicznej szerokiej wersji tego terminu - wersji, która jest zgodna z potocznym jej rozumieniem, tzn. uznania za niedostosowanie społeczne wszelkich form wadliwego stosunku do innych ludzi wypływających z różnego rodzaju zaburzeń emocjonalnych oraz defektów w tym zakresie.
Przyjęcie dla potrzeb niniejszej pracy szerokiego terminu „przystosowanie społeczne” pozwala na stosowanie go zamiennie z innymi określeniami on bardzo podobnym znaczeniu, a mianowicie terminem zaburzenia w zachowaniu, oraz określeniem „patologia społeczna”, zachowanie dewiacyjne.
Tak więc termin „przystosowanie” i „złe przystosowanie” może być jak i szereg innych bardzo ważnych określeń uważny jako pewien abstrakt, który istnieje tylko w formie hipotetycznego modelu, w praktyce bywa zaś rozumiany jedynie za względu na konkretny układ odniesień./


Bibliografia
1.Pospiszyl K. Żabczyńska E. : Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie . PWN. W-wa 1985 s.9
2.Szewczuk W. /Red./ Słownik Psychologiczny. WP. W-wa 1979 s.8
3.Tamże s.8
4.Pospiszyl K.,E. Żabczyńska: Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie .PWN W-wa 1985 s.9
5.Grzegorzewska M.: Pedagogika specjalna (skrypt wykładów) PIPS ,Warszawa 1964 s.317-318
6.Przetacznikowa M., Kaiser J.: Czynniki emocjonalne i społeczne w rozwoju przystosowania człowieka do środowiska. W: Czynniki rozwoju człowieka. Pod red. N. Wolańskiego. Warszawa 1972 PWM s.424
7.Kołodziej A.: Rola grup w procesie przystosowania jednostki. „Psychologia Wychowawcza”1973/2 s.173
8.Hilgard E.R.: Wprowadzenie do psychologii. Warszawa 1967 PWN.s.97
9.Florek A.: Przystosowanie szkolne uczniów w pierwszych latach nauki w szkole podstawowej i niektóre jego uwarunkowania. „Psychologia Wychowawcza” 1983/4
10.Mądrzycki T.: Typy postaw młodzieży. „Nowa Szkoła” 1966/9.