Agresja jej źródła i przyczyny. Szkolne porozumienie przeciw agresji

Agresja to pojęcie pojawiające się coraz częściej nie tylko w literaturze fachowej, ale również w mediach tj. doniesieniach prasowych, programach telewizyjnych oraz w języku potocznym. Wynika to z faktu, iż w życiu codziennym odnotowuje się nagminne występowanie aktów przemocy i agresji. Człowiek staje się nie tylko ich świadkiem, ale często także uczestnikiem, a nawet ofiarą. Dlatego problematyka agresji budzi ogromne zainteresowanie społeczeń¬stwa.
Analizując literaturę fachową można spotkać różne sposoby interpretowania pojęcia agresja. Słownik psychologiczny określa jako, „wszelkie działanie fizyczne lub słowne, którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej, rzeczywistej bądź symbolicznej, jakiejś osobie łub czemuś, co ją zastępuje'1.
J. Danielewska przez agresję rozumie „każde zamierzone działanie w formie otwartej czy symbolicznej, mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty, bólu fizycznego lub cierpienia moralnego". Eliot Aronson nazywa agresją zachowanie mające na celu wyrządzenie szkody lub przykrości. Odróżnia zatem zamierzone szkodzenie od niezamierzonego, które nie jest zachowaniem agresywnym.
Podobnych przykładów określeń i definicji agresji można znaleźć w literaturze bardzo wiele. Wszyscy autorzy są zgodni, iż istotą agresji jest wyrządzenie krzywdy czy powodowanie cierpienia. Pedagodzy definiują agresję jako zachowanie fizyczne lub słowne podejmowane w celu skrzywdzenia lub zniszczenia, natomiast psycholodzy odnoszą się do tzw. agresji wrogiej, której celem jest zadanie bólu, zranienia. Z powyższych refleksji agresja jest pojęciem nie dającym się jednoznacznie zdefiniować, ale można wnioskować, iż jest ona czymś złym i niepożądanym. Bowiem jest ona w stosunkach międzyludzkich często przejawem patologii.
Zainteresowanie agresją szczególnie wzrosło w momencie, gdy stwierdzono, jak bardzo przenika ona w codzienne życie ludzi. Nic więc dziwnego, że agresja, będąca nieraz przyczyną utraty zdrowia, a nawet życia, stała się tematem badań lekarzy, psychologów, pedagogów oraz socjologów.
Jednym z istotnych problemów w naukach społecznych jest poszukiwanie odpowiedzi na pytania o genezę i warunki sprzyjające rozpowszechnianiu się różnych form agresji i przemocy w relacjach społecznych. Celem poświęconych tej problematyce badań było również wyjaśnienie sporów czy agresywność jest zjawiskiem wrodzonym, instynktownym czy zachowaniem wyuczonym, gdyż nie ma zgodności w poglądach na temat genezy agresji. Istnieją trzy główne teorie dotyczące tego problemu.
Jedna z teorii dotycząca powstania agresji mówi, że agresja jest instynktem. Najczęściej słowo instynkt kojarzy się z walką. Według autorów instynkt agresji jest jednym z podstawowych, bowiem człowiek rodzi się z „instynktem walki", który jest niezbędny do życia. Wywołuje on gniew, który pozwala bronić własności, pobudza do obrony oraz do zaspakajania potrzeb. Zatem można stwierdzić, że teoria instynktu widzi agresję jako „zachowanie wrodzone, zdeterminowane biologiczną koniecznością wyładowania agresywnej energii, mało podatne na wpływy zewnętrzne i proces uczenia".
Kolejną koncepcją wyjaśniającą źródło agresji jest rozumienie agresji jako reakcji na frustrację, która powstaje wówczas, gdy nie został osiągnięty zamierzony cel. Jeżeli dana osoba dążąca do jakiegoś celu zostanie w tym powstrzymana, to wynikająca stąd frustracja zwiększa prawdopodobieństwo agresywnej reakcji. Dlatego też związek agresji z frustracją uwarunkowany jest pojmowaniem agresji jako zjawiska reaktywnego. Funkcjonuje w tym wypadku pojecie „reakcji agresywnej". Nie znaczy to, że frustracja zawsze prowadzi do agresji ani, że jest ona jedyną przyczyną.
Kolejna grapa teorii wyjaśniających zachowania agresywne interpretuje agresję jako nabyty popęd. Treści z tej grapy podkreślają rolę gniewu, natomiast inne rolę konfliktowych oczekiwań dotyczących wzmocnienia zachowania agresywnego.
Z koncepcji tej wynika, że tak naprawdę człowieka, jego zachowanie i reakcje, kształtuje otaczające go środowisko, które dostarcza mu określonych bodźców społecznych, szczególnie w relacjach z innymi ludźmi. Na tej podstawie stworzono teorię społecznego uczenia się zachowań agresywnych, która zakłada, iż agresja jest wynikiem uczenia się.
Inni badacze zajmujący się genezą agresji traktują agresję jako nawyk napastowania. Analizując agresję jako nawyk, należy zwrócić uwagę, iż jest to „zachowanie dobrze utrwalone, zautomatyzowane i realizowane bez pełnej kontroli świadomości.
Przedstawiona analiza pojęcia agresja i jej źródeł ukazuje dużą różnorodność poglądów na ten temat. Jedni badacze uważają, iż spuścizna genetyczna jest źródłem pochodzenia agresji, inni natomiast kładą nacisk na wcześniejsze doświadczenia, a jeszcze inni podkreślają doniosłą rolę wpływów społecznych. Ogólnie znany jest fakt, że ogromną rolę w powstawaniu agresji odgrywa środowisko chociaż nie determinuje ono człowieka bezwzględnie.
Agresja nie pojawia się jak grom z jasnego nieba, bowiem ma ona zawsze jakąś przyczynę i w każdym przypadku jest ona inna.
Czynniki powodujące bezpośrednio bądź pośrednio zachowania agresywne to zjawisko złożone i w literaturze nie ma jednoznacznych ustaleń na temat przyczyn zachowań agresywnych. I tak przyczyn agresji doszukiwano się w czynnikach natury biologicznej, społecznej oraz psychologicznej oraz w czynnikach zewnętrznych (sytuacyjnych), bądź wewnętrznych (tkwiących wewnątrz danej osoby). Dlatego też między uczonymi zajmującymi się tą problematyką nie został rozstrzygnięty spór odnośnie źródeł agresji. Niektórzy autorzy uważają iż agresja jest wrodzona i niejako przynależna naturze ludzkiej, inni natomiast, że ma charakter nabyty, a jej źródło widzą w relacjach społecznych. Źródeł agresji jest bardzo wiele i są one różnorodne.

Uwarunkowania agresji w środowisku domowym.

Ważną rolę w kształtowaniu się postaw agresywnych bądź też nieagresywnych spełniają rodzice, szczególnie poprzez przekazywane przez nich wzory zachowań. Bowiem atmosfera panująca w domu ma ogromny wpływ na prawidłowy rozwój społeczny dziecka. Dobry klimat panuje wówczas, gdy członków rodziny łączą pozytywne więzi emocjonalne tj.; miłość, szacunek, wzajemne zaufanie, a stosunki miedzy nimi oparte są na współdziałaniu i wzajemnej pomocy. Zaburzenia więzi interpersonalnych natomiast mogą przejawiać się np.; w postaci jawnej agresji w przypadku bójek, kłótni, okazywaniu sobie wrogości lub w formie dystansu, który powstaje z powodu braku uczuć pozytywnych i obojętności uczuciowej. Jeśli nawet w domu nie ma jawnych kłótni, to i tak przed dzieckiem nie da się ukryć wzajemnej niechęci, a jeszcze bardziej nienawiści rodziców. Dorosłym często wydaje się, ze dziecko nie zauważa złych stosunków panujących między rodzicami, dlatego trudno im też uwierzyć, ze sami są często źródłem zaburzeń zachowania swojego dziecka. A przecież w takiej sytuacji u dziecka zostaje uruchomiony mechanizm identyfikacji, który powoduje dążenie do upodobnienia się do zachowania modela. Innym czynnikiem wpływającym na wystąpienie agresywnego zachowania się dzieci jest rozłąka z jednym z rodziców w wyniku rozpadu małżeństwa. Taki dom przestaje dziecku dawać poczucie bezpieczeństwa, a wówczas dziecko dąży do rozładowania napięcia, co może przybierać różne formy zachowania np.; agresję, samobójstwo, czy kolizje z prawem. Kolejnym czynnikiem może być zła sytuacja materialna i mieszkaniowa, która często prowadzi do konfliktów między rodzicami, a to z kolei nie sprzyja prawidłowemu rozwojowi dziecka.
Uważa się również, że najbardziej agresywne dzieci wywodzą się z rodzin, w których rodzice stosują kary cielesne. Przekazywane przez rodziców wzory zachowań, a przede wszystkim stosowany system kar i nagród nie sprzyjają wyrabianiu pozytywnych nawyków. Większość rodziców wymierza karę za agresywne zachowanie, gdy tylko je dostrzeże. Sprawia to, iż dziecko bardzo szybko uczy się hamować agresję, ale tylko w obecności rodziców i w domu. Dzieci karane za przejaw agresji przez rodziców zachowują się bardzo brutalnie poza domem i w szkole, wśród rówieśników. Kompensują sobie w ten sposób
„domową ascezę", wstrzemięźliwość w agresji. Rodzice, którzy stosują kary fizyczne wobec agresywnie zachowujących się dzieci, modelują i kształtują właśnie te wzory zachowań, które pragną wyeliminować. Do często popełnionych błędów rodziców należy nieświadome uczenie agresji poprzez przekazywanie dzieciom poleceń typu „bądź mężczyzną", „jak cię szturchają oddaj" itp. Rodzice w ten sposób pochwalają przemoc, oczekują jej i nagradzają za nią, co w rezultacie prowadzi do utrwalania tego negatywnego wzoru zachowania.
Pedagodzy bardzo wyraźnie akcentują znaczenie braku rodzicielskich umiejętności wychowawczych, które są przyczyną w rozwijaniu agresywności u dzieci. Bowiem wychowanie pozbawione kształtowania u dzieci kontroli nad emocjami, uleganie życzeniom dziecka, czyli wychowanie rozpieszczające może ich zdaniem prowadzić do wzrostu agresywności. Zatem rodzina może wywierać wpływ uspołeczniający, terapeutyczny albo przeciwnie destrukcyjny.
Dzieci wychowujące się rodzinach, w których dominują wyżej wymienione sytuacje, często próbują wyładować swoją złość na kimś słabszym i młodszym.

Uwarunkowania agresji w środowisku szkolnym

Rozpoczynając naukę szkolną dziecko wkracza do nowego środowiska. Staje się członkiem społeczności szkolnej, w której działa ustalony system norm regulujących postępowanie uczniów oraz stawiających przed nim szereg wymagań i zadań. W szkole dziecko nawiązuje kontakty społeczne zarówno z kolegami, jak tez osobami dorosłymi, które wpływają w dużym stopniu na przebieg socjalizacji. Kształtowanie postaw społecznych sprzyjających prawidłowemu współżyciu w grupie jest jednym z podstawowych kierunków oddziaływania wychowawczego tej instytucji. W procesie takiego wychowania dużą rolę odgrywa działalność zespołowa, która sprzyja nie tylko kształtowaniu się umiejętności współpracy i współdziałania, ale także umożliwia podjęcie zabiegów zmierzających do wytworzenia prawidłowych stosunków międzyludzkich w grupie.
W kontaktach koleżeńskich mogą występować także czynniki wywierające niekorzystny wpływ. Taki wpływ mają np.; skargi kolegów zgłaszane nauczycielowi, które z kolei powodują narastanie konfliktów, wytworzenie się postawy wzajemnej podejrzliwości, niechęci i wrogości oraz występowania zachowań agresywnych. Zdarza się, że nieuzasadnione skargi przyjmują formę wzajemnych insynuacji, podejrzeń i oskarżeń. Wpływa to destrukcyjnie na przebieg socjalizacji dzieci oraz kształtowanie się stosunków społecznych w grupie.
Uczeń akceptowany jest przedmiotem dodatnich uczuć jej członków, natomiast odrzucony nie cieszy się popularnością A przecież wiadomo, kiedy zaspakaja w niej swoje potrzeby, nie jest zagrożony upokorzeniem, szyderstwem czy ironią. Oczywiście nie jest to zawsze możliwe do zrealizowania w stosunku do całej szkoły czy klasy.
Występowanie agresji często bywa „zaraźliwe" tzn. uczniowie często służą sobie wzajemnie za model agresywnego zachowania. Dlatego w takiej sytuacji zależy od nauczyciela np.: czy potrafi on szybko i skutecznie ukrócić objawy.
Kolejnym powodem występowania zachowań agresywnych są trudności w nauce na jakie napotyka uczeń. Stan napięcia, obciążenia i lęku stanowi obciążenie dla układu nerwowego co może doprowadzić do dezorganizacji jego funkcji, często w sposób nieświadomy. Szczególnie oni wykorzystują mechanizm obronny polegający na przypisywaniu innym winy.
Sprawcy czynów agresywnych łatwo się irytują, szydzą z innych, grożą, wyśmiewają się, popychają, biją, znęcają się, niszczą cudze rzeczy. Bardzo umiejętnie wykorzystują innych do czarnej roboty. Agresorzy charakteryzują się co najmniej jedną z cech; mogą być silniejsi od swoich ofiar, mają potrzebę dominowania i tyranizowania innych, są porywczy, impulsywni, charakteryzuje ich niski próg tolerancji na frustrację, są zbuntowani, często mają opinię twardych. Ofiary agresji charakteryzują się tym, że są; przezywani, upokarzani, wyśmiewani, zastraszani, zaczepiani, są wciągani w kłótnie i bójki.
Zatem natychmiastowa interwencja w przypadku dostrzeżenia przejawów agresji jest obowiązkiem każdego nauczyciela. Brak reakcji ze strony nauczyciela na występujące w ich obecności akty agresji, ignorowanie skarg ofiar agresji, jak również informacji o przemocy wywołują poczucie bezkarności i sprzyjają szerzeniu się agresywności.
Przeciwdziałanie agresji uczniowskiej jest bardzo trudne. Do najtrudniejszych sytuacji należą te, gdy dziecko staje się ofiara agresji -przemocy. Wsparcie oraz interwencja w postaci rozmowy są wówczas niezbędne, gdyż nie należy czekać, ze problem sam zniknie. Nie mniejsze wsparcie należy się dziecku, które samo zachowuje się agresywnie wobec innych. Dlatego profilaktyka agresji powinna znaleźć stałe miejsce w programie wychowawczym gdyż wymaga planowania i ciągłej realizacji,

Szkolne porozumienie przeciw agresji
Żaden uczeń w szkole nie może być nękany czy szykanowany, dlatego też rosnąca fala agresji musi być powstrzymywana. Rozwiniecie programu zależy od konkretnych warunków i inwencji zainteresowanych. Zawsze jednak jego realizacja powinna obejmować środki zaradcze.
Środki zaradcze na poziomie szkoły
- Przeprowadzenie ankiety wśród uczniów. Analiza wyników.
- Większa kontrola podczas przerw.
- Uruchomienie skrzynki kontaktowej.
- Ogólnoszkolne zebranie rodziców.
- Doskonalenie i samodoskonalenie nauczycieli.
- Współpraca szkoły z domem.

Środki zaradcze na poziomie klasy
- Regulamin klasowy, zawierający normy postępowania.
- Godziny wychowawcze.
- Giy i zabawy, literatura.
- Nauka poprzez współpracę.
- Wspólne zajęcia wzmacniające więzi między uczniami.
- Zebrania rodziców, indywidualne rozmowy.
Środki zaradcze na poziomie jednostki
- Poważne rozmowy ze sprawcami i ofiarami agresji.
- Rozmowy z rodzicami uczniów.
- Pomoc ze strony „neutralnych" uczniów

Pomoc i wsparcie dla rodziców ze strony szkoły
- Fachowa pomoc psychologa, pedagoga dla rodziców i uczniów szykanowanych.
- Zmiana klasy lub szkoły.

Głównym celem programu powinno być ograniczenie lub całkowite wyeliminowanie różnych form przemocy w szkole i poza nią, a także zapobieganie powstawania tego rodzaju problemów.
Natychmiastowa interwencja w przypadku dostrzeżenia przejawów agresji jest obowiązkiem każdego dorosłego.