Rodzina zastępcza

WSTĘP


Od bardzo dawna zdawano sobie sprawę z tego, jak wielką rolę w życiu człowieka odgrywa dzieciństwo. Nikt nie rodzi się zły, dobry, o określonych cechach zachowania. To wychowanie, tradycje i zwyczaje panujące w rodzinie decydują o tym, jakim człowiekiem stanie się dziecko. Najważniejsze są pierwsze lata jego dzieciństwa, miłość, jaką jest w tym czasie obdarzone, rozmowy i odpowiedzi na pytania. Im więcej dziecko przebywa z rodzicami tym ma większe poczucie bezpieczeństwa. Dziecko oczekuje od rodziców – wychowawców mądrej pomocy, poważnego traktowania i takiej atmosfery, która pozwoli mu rozwijać się bez zakłóceń i zahamowań.
Ale czy we wszystkich rodzinach panuje miłość i czy każde dziecko może kiedyś ze wzruszeniem wspominać swoje dzieciństwo?
Na pewno nie, wskazuje na to bardzo duża liczba dzieci przebywająca w domach dziecka, czy też innych placówkach opiekuńczo – wychowawczych.

„Rodzina zastępcza” jest tematem mojej pracy, ponieważ jako zastępcza forma opieki rodzinnej ukazuje dziecku inny aspekt życia. Życia, w którym nie ma strachu, krzywdy, cierpienia, odtrącenia i łez.
Może nie przywróci to dzieciom sielskiego dzieciństwa, ale będą chociaż miały miłe wspomnienia i dom do, którego zawsze można wrócić.



I. PODSTAWY PRAWNE FUNKCJONOWANIA RODZIN ZASTĘPCZYCH I ICH ZADANIA.

Obowiązujące obecnie przepisy dotyczące funkcjonowania rodzin zastępczych reguluje akt wykonawczy do art.74 ustawy z dn. 7 września 1991r. o systemie oświaty oraz rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 21 października 1993r. w sprawie rodzin zastępczych. Akty te porządkują sprawy związane z doborem rodzin zastępczych oraz kwalifikacji dzieci do tych rodzin. Rodzinie tej umieszcza się dzieci całkowicie lub częściowo pozbawione opieki rodzicielskiej, które z przeszkód natury prawnej lub wieku(dzieci starsze) nie mogą być przysposobione. Wśród nich mogą być także dzieci odbiegające od normy rozwojowej oraz dzieci do lat 2 , oczekujące na przysposobienie.

1. Zadania do spełnienia przez rodzinę zastępczą :
·wytwarzanie w domu atmosfery rodzinnej, zaufania, zrozumienia, pomocy i życzliwości,
·zagwarantowanie dziecku bezpieczeństwa, zapewnienie mu opieki lekarskiej, racjonalnego żywienia, odpowiedniej odzieży i kulturalnych warunków bytu,
·zapewnienie warunków do systematycznego uczęszczania dziecka do szkoły, aż do zdobycia zawodu umożliwiającego samodzielne życie,
·zapewnienie dziecku warunków wszechstronnego rozwoju oraz kształtowanie odpowiednich postaw ideowo – moralnych, budzenie i rozwijanie w nim uzdolnień, kształcenie umiejętności i nawyków pracy, organizowanie wolnego czasu, rozwijanie wrażliwości estetycznej i wdrażanie do kultury życia codziennego, przygotowanie dziecka do życia społecznego, wdrażanie do wykonywania dostosowanych do jego możliwości prac porządkowych i samoobsługowych,
·udzielanie pomocy w usamodzielnianiu się, a w szczególności w uzyskaniu pracy i mieszkania.

2. Warunki doboru rodzin zastępczych
Pełnienie funkcji rodziny zastępczej powierza się małżeństwu lub osobie nie pozostającej w związku małżeńskim jeśli spełniają następujące warunki :
a)dają rękojmię należytego wykonania zadań rodziny zastępczej,
b)mają obywatelstwo polskie, stałe miejsce zamieszkania w Polsce i korzystają w pełni z praw cywilnych i obywatelskich,
c)nie były pozbawione praw rodzicielskich i opiekuńczych,
d)nie są chore w stopniu umożliwiającym właściwą opiekę nad dzieckiem, co zostało stwierdzone zaświadczeniem lekarskim,
e)mają odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz stałe źródło utrzymania.
Inne przesłanki doboru rodzin zastępczych to :
- zachowanie dotychczasowych więzi emocjonalnych i rodzinnych,
- przestrzeganie odpowiedniej różnicy wieku pomiędzy rodzicami zastępczymi a umieszczonym w rodzinie dzieckiem,
- respektowanie zgody małoletniego, który ukończył 13 lat na umieszczenie
w rodzinie zastępczej,
- wymaganie wcześniejszego przygotowania kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej dla dzieci dotkniętych trwałym kalectwem, potrzebujących pielęgnacji oraz z innymi zaburzeniami wymagającymi pomocy specjalistycznej.
Stosowanie takich warunków doboru rodzin ma na celu zmniejszenie ryzyka tworzenia nieudanych rodzin zastępczych. Dobór rodzin zastępczych powierza się specjalistycznym placówkom tzn. ośrodkom adopcyjno – opiekuńczym i pogotowiom opiekuńczym. Ponadto ośrodki adopcyjno – opiekuńcze obowiązane są do przygotowania kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej. Ma to duże znaczenie w przypadkach dotyczących umieszczania w rodzinie dzieci odbiegających od normy rozwojowej, kwalifikujących się do kształcenia specjalnego, pomocy profilaktyczno – wychowawczej czy resocjalizacyjnej.

3. Nadzór nad rodzinami zastępczymi
Nadzór nad wykonywaniem obowiązków przez rodzinę zastępczą sprawuje kilka instytucji. Przede wszystkim jest to:
- Sąd opiekuńczy, który orzeka o umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej. Wykonanie orzeczenia nadzoruje do ukończenia przez wychowanka 18 lat.
- Zawodowy kurator rodzinny – w postępowaniu wykonawczym dokonuje czynności organizacyjnych.
- Kurator oświaty – zobowiązany jest zawiadomić sąd opiekuńczy o okolicznościach uzasadniających potrzebę zmian praw i obowiązków rodziny w razie nie wywiązywania się z jej przyjętych zadań. Informacje o wychowanku kurator otrzymuje zwykle od wychowawcy klasy.
Obowiązek opieki nad rodziną zastępczą kurator oświaty powierza ośrodkowi adopcyjno – opiekuńczemu w następującym zakresie:
- utrzymywania stałych kontaktów z rodziną zastępczą,
- czuwania nad spełnieniem umowy powierzania dziecka,
- udzielania rodzicom zastępczym pomocy w rozwiązywaniu trudności wychowawczych
- okresowego informowania kuratora oświaty o sytuacji dziecka w rodzinie zastępczej.
Wykonywanie nadzoru powinno polegać na dyskretnej obserwacji, a w razie potrzeby odpowiednim reagowaniu na nieprawidłowości. Jest to konieczne dla stworzenia dziecku właściwych warunków rozwoju.

4. Typy rodzin zastępczych
Można wyodrębnić kilka typów rodzin zastępczych. Przyjmując za A. Tynelskim jako kryterium rodzaj więzi prawno – emocjonalnej łączącej dzieci i opiekunów rozróżniamy :
- rodziny zastępcze spokrewnione z dzieckiem i zobowiązane do świadczeń alimentacyjnych. Rodzicami zastępczymi są wówczas babcia, siostry bądź dziadkowie. Z sytuacją, w której dziadkowie pełnią rolę rodziców zastępczych, spotyka się bardzo często. Rodzina taka stanowi dość specyficzne środowisko opiekuńczo – wychowawcze, zwykle korzystne dla dziecka, bo oparte na wcześniejszych związkach emocjonalnych;
- rodziny spokrewnione z dzieckiem, ale ze względu na dalszy stopień pokrewieństwa nie zobowiązane do alimentacji. Niektóre z nich biorą dziecko na wychowanie, tylko na pewien czas, np. w związku z długotrwałą chorobą rodziców naturalnych, ich pobytem w więzieniu, poważnymi konfliktami między rodzicami dziecka, przejściowym brakiem stabilizacji w rodzinie itp. Inne wychowują dziecko aż do pełnoletności lub usamodzielnienia;
- rodziny obce, nie pozostające w stosunku pokrewieństwa z dzieckiem przyjętym pod opiekę i na wychowanie. Do rodzin takich trafiają przeważnie wychowankowie placówek opiekuńczo wychowawczych.
Najbardziej korzystna dla dziecka jest sytuacja, w której opiekę nad nim przejmuje rodzina spokrewniona. Więź uczuciowa i poczucie przynależności do rodziny ułatwiają wrastanie w nowe środowisko.
Przyjmując za kryterium różnorodność sytuacji, w jakiej może znajdować się dziecko lub rodzina przyjmująca je pod opiekę i na wychowanie, można wyróżnić:
- rodziny spokrewnione z dzieckiem, które biorą dziecko pod opiekę i na wychowanie ze względu na łączące je z nim więzy pokrewieństwa;
- rodziny preadopcyjne – powstające przez przyjęcie do rodziny dziecka na okres przystosowania, poprzedzający właściwą adopcję;
- rodziny, które mają zapewnić dziecku, pochodzącemu najczęściej ze środowisk zdemoralizowanych, rodzinę własną do czasu uzyskania przez nie możliwości samodzielnego utrzymywania się;
- rodziny zapewniające tylko czasową opiekę dziecku, bez zrywania kontaktów z rodziną naturalną, a nawet współpracujące z nią;
Ze względu na specyfikę pracy opiekuńczo – wychowawczej z dzieckiem można wyróżnić następujące typy rodziny zastępczej:
- rodziny opiekuńcze, przyjmujące pod opiekę dzieci do lat 2 oczekujące na przysposobienie(umieszczenie takiego dziecka w rodzinie zastępczej z zaznaczeniem, że oczekuje ono na przysposobienie nie ogranicza decyzji w sprawie możliwości dalszego pozostawienia dziecka w rodzinie zastępczej);
- rodziny terapeutyczne, do których przyjmowane są dzieci z odchyleniami od normy rozwojowej, dzieci z upośledzeniem umysłowym wymagające kształcenia specjalnego;
- rodziny resocjalizacyjne, które biorą pod opiekę dzieci przejawiające niedostosowanie społeczne i wymagające szczególnych działań profilaktyczno – wychowawczych i resocjalizacyjnych.


II. ZASPOKAJANIE POTRZEB DZIECI W RODZINIE ZASTĘPCZEJ

Rodzina zastępcza jest po adopcji najkorzystniejszą formą opieki nad dzieckiem pozbawionym rodziny naturalnej. Stanowi ona właściwe środowisko opiekuńczo – wychowawcze.
Rodzina zastępcza pod względem funkcjonalnym i strukturalnym nie różni się prawie od naturalnej rodziny własnej. Ponadto w tej formie opieki zaspakaja się większość podstawowych dziecięcych potrzeb – zarówno materialnych jak i emocjonalnych. Rodzina ta stwarza możliwości zaspokajania potrzeb bezpieczeństwa, miłości, przynależności czy też więzi wyłącznej.
Rodzice zastępczy dbają o racjonalny i unormowany tryb życia dziecka. Nagradzają dzieci pochwałą, okazywaniem czułości, umożliwieniem wyjazdu na wycieczkę, czy też poprzez zorganizowanie wycieczki rodzinnej.
Kary w rodzinach zastępczych wymierzane są w sytuacjach „ostatecznych”. Zazwyczaj są to upomnienia, zakaz oglądania telewizji czy wyjścia z domu. Nie stosowane są kary cielesne – rodzice nie chcą pogarszać i tak krzywdzącej dla dziecka sytuacji wynikającej z braku rodziców.
Dzieci z rodzin zastępczych nie sprawiają raczej trudności wychowawczych, a ich rozwój emocjonalny dorównuje poziomowi dzieci wychowujących się w rodzinach naturalnych. Nieco gorzej wygląda sytuacja szkolna. Więcej wychowanków z rodzin zastępczych charakteryzuje się niepowodzeniami dydaktycznymi niż z rodzin naturalnych. Wiąże się to z tym, że rodzice zastępczy w większości nie są w stanie pomagać dzieciom w nauce, ani też finansować pomocy korepetytorskiej. Także aspiracje rodziców zastępczych dotyczące wykształcenia dzieci są dość niskie i wynikają zarówno z wieku opiekunów, niskiego statusu materialnego, jak i z poziomu wykształcenia. Dzieci z tych rodzin dobrze czują się w grupie rówieśniczej, łatwo nawiązują kontakty są pogodne i zadbane.
Mimo pewnych obiektywnych trudności rodziny zastępcze zaspokajają podstawowe potrzeby dzieci. Aby wydolność wychowawcza rodzin zastępczych mogła być większa, należałoby dokonać pewnych zmian w prawodawstwie np. określić górną granicę wieku potencjalnych rodziców.
Miejmy nadzieję, że obecna polityka społeczna państwa będzie zmierzała w kierunku rozwijania tej dobrej formy opieki zastępczej i uwzględni w niej dzieci skrzywdzone, które tak jak inne chcą mieć „prawdziwy” dom.


Literatura
1. Brągiel J., Badora S., Formy pracy opiekuńczo – wychowawczej, WSP w Częstochowie 1997.
2. Głowacka B., Rodziny zastępcze, pytania i odpowiedzi, „Problemy opiekuńczo - wychowawcze ” 1994, nr 7.
3. Głowacka B., Zastępcze formy wychowania rodzinnego, „Problemy opiekuńczo - wychowawcze” 1994, nr 8.
4. Maciaszkowa J., Z teorii i praktyki pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 1991.
5. Tatko A., Zaspokajanie potrzeb dzieci w rodzinach zastępczych, „Problemy opiekuńczo - wychowawcze” 1995, nr 4.
6. Tynelski A., Rodziny zastępcze, „Problemy opiekuńczo - wychowawcze” 1949, nr 9.
7. Ustawa z dnia 7 września 1991r. o systemie oświaty, Dz. U. nr 95, poz.425 z późniejszymi zmianami; Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 21 października 1993r. w sprawie rodzin zastępczych.