Środki masowego oddziaływania na dzieci

Wiek XX to, okres w którym środki masowego przekazu (mass media, środki komunikacji, media elektroniczne) stały się nieodłącznym elementem współczesnego człowieka. Towarzyszą młodemu pokoleniu codziennie, wypełniają czas, umożliwiają odbiór i przekazywanie informacji. Stanowią również źródło wiedzy, zainteresowań, możliwości poznawania i przeżywania świata.
Pojęcie i klasyfikacja mediów
Bardzo ważne miejsce w życiu człowieka mają mass media, które stały się nieodłączną częścią współczesnego świata. Oddziaływanie mediów na odbiorcę było już znane w starożytnej Grecji. Uwagę na ten problem zwrócił filozof Platon, który postulował ,,aby zabronić poetom działalności dramatycznej ze strachu przed wpływem niemoralnego zachowania się bogów na wrażliwe umysły dzieci i młodzieży” . Problem ten nadal jest aktualny
w obecnych czasach, dlatego też, współczesne społeczeństwo coraz częściej określa się mianem ,,społeczeństwa uzależnionego od mass mediów”.
Nasuwa się zatem pytanie: co to są mass media?
Termin ,,media” jest bardzo różnorodnie interpretowany. W leksykonie ucznia pod pojęciem ,,media” podaje się, że są to ,,środki służące do przekazu informacji szerokiej publiczności przy użyciu urządzeń technicznych (mediów); obejmują: prasę (gazety, czasopisma itd.), radio ( rozgłośnie prywatne i publiczne) oraz telewizję; ich zadaniem jest informowanie, kształcenie, kontrolowanie i krytyka działalności politycznej, współdziałanie przy tworzeniu opinii. Zaawansowane technologie są wykorzystywane przez nowe media, jak telewizja kablowa i satelitarna, radiofonia satelitarna, teletekst .
W. Strykowski określając termin „media” podaje, że są to ,,różnego rodzaju przedmioty, urządzenia i materiały (pośrednie) przekazujące informacje od nadawcy do odbiorcy w formie komunikatów skonstruowanych ze słów, obrazów i dźwięków, dźwięków także umożliwiające uczącym się wykonywanie określonych czynności o charakterze intelektualnym i manualnym” .
W. Okoń termin ,,media” definiuje jako ,,urządzenia przekazujące określone treści, komunikaty poprzez kontakty pośrednie: do urządzeń tych zalicza się zwykłe radio, film, telewizję i prasę; przekazują one różne treści posługując się obrazami, słowami, dźwiękami” .
A. Kłosowska mass media określa jako „ogół elektrycznych, elektronicznych sposobów odtwarzania, zapisywania i rozpowszechniania obrazów i dźwięków, które stosuje się w komunikowaniu masowym w celu zorganizowanego odbioru indywidualnego lub zbiorowego” .
Według Gajdy mass media oznaczają po prostu „narzędzie informacji, środki masowej informacji akcentują masowy charakter przekazywanej informacji, środki masowego komunikowania sugerują masowe porozumiewania się, a zatem zakładają częściowe sprzężenie zwrotne między nadawcą a odbiorcą, a określenie masowe środki oddziaływania społecznego sugerują również jednostronne wywieranie wpływu na odbiorcę” .
Encyklopedia popularna termin mass media definiuje jako „środki masowego przekazu (lub środki masowego komunikowania się) głównie prasa, radio i telewizja; w szerszym znaczeniu, także film, plakat, kasety, książki dla masowego odbiorcy; tzw. nowe media to m.in. telegazeta, telewizja satelitarna” .
Naturę mediów można ująć jeszcze krócej: są to techniczne sposoby przekazywania pewnych treści masowemu odbiorcy. We wszystkich niemal definicjach występują cztery wspólne elementy: pośrednictwo techniki, przekazywane obrazy i dźwięki, przekazujący komunikator oraz masowy odbiorca. W mass mediach wyróżnia się dwa podstawowe składniki:
- samą treść, którą one przekazują ( w słuchowisku radialnym, w programie telewizyjnym),
- urządzenia techniczne (radioodbiornik, telewizor) .
A.Kumor uważa, że środki masowego oddziaływania upowszechniają określone treści, pełnią funkcje poznawcze, interpretują otaczającą nas rzeczywistość i pozwalają ją ocenić, są źródłem przeżyć i doznań estetycznych. Opierając się na wyżej wymienionych definicjiach można wyodrębnić następujące zadania, jakie spełniają środki masowego przekazu:
- przekazywanie i upowszechnianie określonych treści, informacji
- interpretacja i ocena rzeczywistości
- dostarczanie przeżyć i doznań estetycznych
- współtworzenie i upowszechnienie kultury
Środki masowego przekazu można dzielić różnorodnie w zależności od rodzaju przekazu, nadawcy i odbiorcy.
W.Pisarek wyróżnia następujące kryteria:
- intencję nadawcy (np. agitacja, propaganda, reklama, edukacja),
- rodzaj kodu (np. słowny, obrazowy),
- rodzaj przekazu (np. artystyczny, praktyczny),
- rodzaj odbiorcy (np. dzieci, dorośli, zagranica),
- tematyka, czyli wycinek rzeczywistości, którego komunikowanie dotyczy
(np. gospodarka, polityka),
- rodzaj podejścia naukowego (np. socjologiczny, filozoficzny) .
Świat człowieka współczesnego kształtowany jest w poważnej mierze przez środki masowego przekazu. Media są, więc dzisiaj głównym źródłem informacji, znakomitymi narzędziami pracy intelektualnej i zawodowej. Media umożliwiają kodowanie, przetwarzanie informacji, a także rekonstruowanie wiedzy. Są czymś więcej niż tylko nośnikami komunikatów, są narzędziami, jakimi jednostka dysponuje w poznawaniu rzeczywistości i rozwijaniu swojego intelektu. Media modelują rzeczywistość, tworzą doświadczenia, które mogą zastępować osobiste, bezpośrednie praktyki empiryczne. Oddziaływanie mediów na jednostkę i społeczeństwo jest zróżnicowane. Uzależnione jest to od środka przekazu, czynników towarzyszących przekazowi i czynników tkwiących w odbiorcy przekazu .
Media w życiu dziecka
We współczesnym świecie dziecko niemal od kołyski wychowuje się pod wpływem środków masowego przekazu. Wpływ na to ma dostępność mediów w każdym domu. Ekspansja elektronicznych środków przekazu, telewizji kablowej i satelitarnej jest coraz większa wśród dzieci i młodzieży. Media towarzyszą młodemu pokoleniu codziennie, wypełniają czas, umożliwiają odbiór i przekazywanie informacji, stanowią źródło wiedzy, zainteresowań, możliwości poznawania i przeżywania świata. Na skutek częstych kontaktów dziecka z różnorodnymi mediami, w umyśle dziecka tworzą się zasoby różnorodnych doświadczeń, zwane doświadczeniami medialnymi. Na ogół są one pojedyncze, niepełne i nieuporządkowane, dotyczące różnych dziedzin wiedzy, powstające w wyniku przypadkowego odbioru treści, mających wpływ na młodego odbiorcę.
Jednak wielogodzinny kontakt z telewizją, ekranem komputera budzi niepokój wśród lekarzy, pedagogów, rodziców. Lawina informacji docierająca do dziecka sprawia, że często nie potrafi ono odróżnić fikcji płynącej z ekranu od otaczającej je rzeczywistości. Odbierane bez krytycznego wyboru treści sprzyjają bierności i rozleniwieniu intelektualnemu, zaś oglądanie scen przemocy i grozy wpływa na zaburzenia i nadmierną agresywność młodego człowieka .
Media szczególnie silnie kształtują system wartości i postawy społeczno-moralne. Poddajemy się mediom wierząc w ich dobrą intencję, tymczasem one często nas „ogłupiają” i zniewalają, proponują ucieczkę od życia codziennego, przenoszą świat fikcji i fantazji – co nie zawsze kończy się happy endem. W tej sytuacji rolę mediów w życiu człowieka, a zwłaszcza w życiu dziecka, trzeba widzieć nie tylko w aspekcie ich niesamowitych możliwości i stwarzania ogromnych szans, ale również w aspekcie niebezpieczeństw i zagrożeń, zwłaszcza wychowawczych i społecznych. Stoimy przed koniecznością nauczenia dzieci posługiwania się mediami jako narzędziami pracy intelektualnej, a także przygotowania ich do właściwego odbioru i wykorzystania komunikatów medialnych. Kontakty uczniów z mediami mogą mieć dwojaki charakter: spontaniczny lub sterowany, co rzutuje na sposób wykorzystania tych programów na lekcji.
Spontaniczny charakter ma większość domowych kontaktów dziecka z mediami. Polega to na swobodnym, niekierowanym zewnętrznie, często przypadkowym odbiorze rozmaitych programów telewizyjnych, audycji radiowych, lekturze różnorodnych książek i czasopism. Część z nich to pozycje jednocześnie adresowane do dzieci lub młodzieży: „5-10-15”, „Ziarno”, „Wieczorynka”, „Jedyneczka”, „Duże dzieci”, „Talent za talent”.
W tego rodzaju programach, audycjach i wydawnictwach, przygotowanych celowo, z myślą o dziecięcych i młodzieżowych odbiorcach, znajduje się sporo treści poznawczych. Ukazuje się w nich zwłaszcza, w bardzo atrakcyjny sposób-obrazy takie zjawiska, przedmioty, procesy, których bezpośrednio przeciętne dziecko nigdy by nie poznało. Autorzy takich programów i wydawnictw na ogół starają się także przekazywać treści o charakterze wychowawczym, sprzyjające kształtowaniu pożądanych postaw i norm społecznych i moralnych.
Obok tego, współczesne media przesyłają zarówno w formie komunikatów audiowizualnych (film, tv, radio), jak i drukowanych (czasopisma, książki) również i takie treści, które przeznaczone są dla odbiorców w zróżnicowanym wieku, a więc nie wyłącznie dla dzieci i młodzieży z których jednak uczniowie często korzystają. Taki charakter mają liczne wydawnictwa prasowe, publikacje książkowe, programy telewizyjne oraz audycje radiowe. Podobnie uniwersalny charakter ma wiele filmów wyświetlanych w kinach. Wiele tego rodzaju wydawnictw, programów czy audycji również zawiera treści przydatne z dydaktyczno-wychowawczego punktu widzenia. Zadaniem nauczyciela jest rozpoznanie tego rodzaju doświadczeń medialnych uczniów a następnie umiejętne ich uporządkowanie, wzmacnianie i wzbogacanie w toku organizowanego przez siebie procesu dydaktyczno-wychowawczego .
Tak więc wykorzystywanie na lekcjach spontanicznie powstających doświadczeń medialnych-może być bardzo pożyteczne i skuteczne z pedagogicznego punktu widzenia. Istnieje jednak pewne, istotne niebezpieczeństwo. Tak gromadzone, przypadkowe doświadczenia, są bardzo różne u poszczególnych uczniów. Tylko niektóre programy tv, filmy czy audycje oglądane są masowo. Wszystkie inne, znacznie liczniejsze doświadczenia, powstają przypadkowo w wyniku indywidualnych kontaktów z różnymi mediami, a praca dydaktyczno-wychowawcza na podstawie tego rodzaju przypadkowych doświadczeń-choć konieczna - jest bardzo trudna, a niekiedy wręcz niemożliwa.
Sterowane doświadczenia medialne powstają pod wpływem domowego oglądania i słuchania audycji radiowych i telewizyjnych oraz lektury pozaszkolnych czasopism i książek polecanych uczniom wcześniej przez nauczycieli. W ten sposób kierują oni niektórymi domowymi kontaktami medialnymi uczniów, zaś nagromadzone w ten sposób informacje, wrażenia, spostrzeżenia, wykorzystuje się następnie na lekcjach. Tego rodzaju praktykę warto stosować w naszych szkołach-od czasu do czasu polecić uczniom obejrzenie audycji. Szczególnie duże możliwości w tym zakresie stwarza telewizja. Zachęceni odpowiednio przez nauczyciela uczniowie, mogą w celach dydaktycznych oglądać w domu takie programy jak „Eureko ja to wiem”, „Zwierzęta Świata”, „Ojczyzna-polszczyzna” i wiele innych. Każdy z nich dostarcza wiele materiału nadającego się do wykorzystania na lekcjach i to nie tylko w celach poznawczych-również dla realizacji działalności wychowawczej. Proponujemy przykładowo obejrzenie po południu filmu pt. „Niezwykły pies”, aby na lekcji podjąć dyskusję na temat roli zwierząt domowych w życiu człowieka. Słuchowisko radiowe, którego akcja toczy się w środowisku szkolnym może być podstawą do rozważań nad podobnymi zjawiskami w „naszej klasie”.
Przy okazji przykładów radiowych warto zwrócić szczególną uwagę na potrzebę zachęcania uczniów do systematycznego, a przede wszystkim celowego korzystania z tego właśnie audialnego środka przekazu. Jak wynika z codziennych obserwacji, a także z badań naukowych, młodzież zdecydowanie chętnie korzysta z tych środków masowego przekazu, które są łatwiejsze w odbiorze, a odbiór audycji radiowej niewątpliwie wymaga większego wysiłku intelektualnego, zwłaszcza większej koncentracji uwagi, aniżeli film czy telewizja. Radio sprzyja kształtowaniu jakże cennej i przydatnej w życiu umiejętności słuchania ze zrozumieniem – rozwija wyobraźnię, uczy poprawnej mowy poprzez popularyzację wzorów pięknej polszczyzny, wdraża do słuchania i rozumienia muzyki itp.
Wracając natomiast do ogólniejszych rozważań, kierowanie pozaszkolnymi doświadczeniami medialnymi uczniów powinno polegać nie tylko na wydawaniu odpowiednich poleceń, ale i na sterowaniu samym odbiorem treści przekazywanych przez media. Sugerując obejrzenie jakiegoś filmu, programu telewizyjnego czy przeczytanie artykułu lub książki, nauczyciel może i powinien ukierunkować uczniów, np. formułując odpowiednie pytania, albo zwracając ich uwagę na jakieś szczególne fragmenty programu lub tekstu. Można też podać dodatkowe wyjaśnienia, ułatwiające zrozumienie percypowanych treści itp.
Wytwarzane poza szkołą w sposób sterowany doświadczenia medialne, mogą mieć bardzo szeroki zakres i stanowić cenną podstawę tworzenia usystematyzowanych pojęć naukowych.
Oddziaływanie mediów, telewizji (gier komputerowych, Internetu) na osobowość dziecka
Każde dziecko już od pierwszych chwil życia rozwija się pod wpływem trzech obszarów środowiska społecznego. Pierwszy z nich to sfera bezpośrednich oddziaływań nieformalnych grup społecznych tj. rodziny i grupy rówieśniczej. Drugi obszar to zbiór oddziaływań bezpośrednich, ale mających charakter formalny, instytucjonalny. Natomiast ostatni obszar oddziaływań pośrednich tworzą mass media
Obecnie, ze względu na atrakcyjność form, większego znaczenia nabierają media; telewizja, prasa, gry komputerowe, Internet. Środki masowego przekazu są ważnym czynnikiem oddziaływania na dzieci.
Zdaniem M. Braun-Gałkowskiej zalicza się je do czynników zewnętrznych osobowych i pośrednich, gdyż konkretne osoby, są nadawcami przekazywanych treści i wzorów zachowania, lecz równocześnie brak w nich bezpośredniego kontaktu między nadawcą a odbiorcą .
Środki masowego przekazu oddziaływają na postawy dzieci niejednokrotnie silniej niż wzory i modele przekazywane przez rodziców. Przy odbiorze mediów forma przekazu treści powoduje, że proces przyjmowania wiadomości jest przyjemny i dokonuje się mimowolnie. Rzeczywistość techniczno medialna jest dla dziecka często abstrakcyjna i zaborcza. Potrafi zawładnąć jego czasem często dezorganizując życie i podporządkowując inne czynności. Rozbudza przy tym różne pragnienia pozostawiając na uboczu inne życiowe wartości. Niebezpieczeństwa tego rodzaju dotyczą szczególnie małych dzieci, które nie potrafią same wybierać, wartościować i oceniać przekazywane im informacje .
Zdaniem A. Krajewskiej „wiedza przekazywana dzieciom za pośrednictwem telewizji jest szczególnie dobrze przez nich przyjmowana zwłaszcza, że na treści emitowane w telewizji dziecko wystawia się dobrowolnie i sprawia mu to przyjemność – oglądanie telewizji jest dla niego, bowiem formą rozrywki, relaksu” .
M. Henrykowska uważa, że oddziaływanie mediów dokonuje się przede wszystkim poprzez czas im poświęcony, sposób przekazu treści oraz jakość przekazywanych treści. Czas korzystania z mediów jest czasem, w którym dziecko nie wykonuje innych zajęć np.: (spotkania z rówieśnikami czytania), a które mają duże znaczenie dla jego rozwoju. Media oddziaływają na odbiorcę poprzez sposób przekazu treści. Oglądanie telewizji nie wymaga od widza żadnej aktywności fizycznej. Przy odbiorze mediów, jest charakterystyczne jednostronne nadawanie i bierny odbiór. Zatem wzrasta bierność, nastawienia na bodźce zewnętrzne i sposób spędzenia czasu. Media wymagające aktywnego działania odbiorcy (gry komputerowe, Internet) nie powodują bierność, ale wywołują trening różnych zachowań, które choć stymulowane, sprzyjają zmianie postaw bardziej niż przy odbiorze biernym.
Gry komputerowe mają ogromny wpływ na gracza. Oddziaływanie ich jest o wiele silniejsze niż oddziaływanie telewizyjnych scen przemocy. Dzieje się tak, ponieważ w trakcie grania gracz podlega oddziaływaniu silnych mechanizmów:
• aktywne uczestnictwo w grze komputerowej – gracz nie tylko ogląda przemoc, ale jej dokonuje za pomocą bohatera, którymi kieruje; decyduje o formach dokonania zniszczenia, zabójstwa,
• odwrażliwienie i znieczulenie na przemoc wskutek wielokrotnego powtarzania aktów agresji i destrukcji – gdy po raz pierwszy dziecko zamierza kogoś zabić, towarzyszą mu wielkie emocje, kiedy kolejny raz powtarza czynności jest to dla niego obojętne, ponieważ przyzwyczaił się do takich działań
• kojarzenie zachowań agresywnych z nagrodą – w grze zdobywasz kolejne etapy wybierając takie opcje, w których stosowana przemoc pozwala osiągnąć sukces (za unicestwienie wroga zdobywasz punkty); agresywne zachowania kojarzone są z nagrodą i przyjemnością” .
Zatem można stwierdzić, że mechanizmy te działają spójnie i wzajemnie się uzupełniają. W ten sposób wzmacniają proces szybkiego uczenia się postaw agresywnych. Różnorodne elementy biorące udział w procesie oddziaływania mediów szczególne znaczenie mają przekazywane treści. Telewizja np. może nadawać piękny film, a także programy przesycone przemocą i okrucieństwem. Podobnie jest z treścią większości gier komputerowych, w których dziecko jest autorem i wykonawcą działań nasyconych agresją. Bardziej zróżnicowana jest treść Internetu, który zawiera bazy danych, informacje naukowe, a także agresywne gry i informacje umieszczone przez użytkowników .
Jan Paweł II uważał iż, Internet „dostarcza mnóstwo pojęć, lecz nie wartości, a kiedy te ostatnie zostają zaciemnione, same nasze człowieczeństwo ulega pomniejszeniu i człowiek łatwo traci sprzed oczu swą nadprzyrodzoną godność”.
Różnice zachodzą w treści, sposobie odbioru, osobowości odbiorców i czasie poświęconym na korzystanie z mediów oraz modyfikują ich oddziaływanie. Na pewno można stwierdzić, że mają one oddziaływanie pozytywne, gdy dostarczają wiedzy, rozrywki - oraz negatywne, gdy wywołują bierność i zachowanie agresywne.
A.Gurycka wyróżnia szereg innych rodzajów oddziaływania;
- podawanie wzorów,
- nadawanie znaczeń emocjonalnych,
- trening,
- prowokacja sytuacyjna.
Podawanie wzorów oznacza pokazywanie dziecku różnych modeli postępowania, które wywołują u nich chęć naśladowania. Ta klasa wpływów jest w oddziaływaniu telewizji i gier komputerowych szczególnie znacząca. Nadawanie znaczeń polega na wiązaniu określonych emocji z pewnymi zdarzeniami. Ma to bardzo duże znaczenie dla kształtowania nastawień dziecka do różnych zjawisk. Trening polega na powtarzaniu czynności, które powodują wyuczenie się ich i wykonywanie. Prowokacja sytuacyjna polega na stwarzaniu sytuacji wymagającej od dziecka aktywności i samodzielnego rozwiązywania problemu. Duże znaczenie podczas korzystania z gier komputerowych, Internetu mają wpływ dwa ostatnie oddziaływania. Zatem można stwierdzić, że media zawsze oddziaływują na odbiorców, a szczególnie dzieci, które są w okresie kształtowania postaw i systemu wartości .
Zdaniem J. Gajdy „mass media stały się swoistym środkiem wychowawczym – źródłem wielorakich wiadomości i przeżyć wywierających wpływ na rozwijanie zainteresowań i kształtowanie postaw .
Reasumując można stwierdzić, że media stały się dominującym źródłem kształtowania indywidualnej wyobraźni odbiorców. Pełnią one olbrzymią rolę społeczną, wpływając na rozwój i postępowanie odbiorców. Trudno jednak jest jednoznacznie określić, czy jest to wpływ pozytywny i negatywny. Nie ulega jednak wątpliwości, że wpływ jest. Ważne jest, aby nie przesadzać z ilością czasu spędzonego przed ekranem i korzystać z innych źródeł wiedzy i rozrywki: np.: książki, kina. Dlatego młodego widza już od najmłodszych lat należy uczyć właściwego posługiwania się mediami.

Opracowanie Marzena Bulanda