"Cudaczek - Wyśmiewaczek" Julii Duszyńskiej. Analiza wybranego utworu z literatury dziecięcej

Świat dajmy dzieciom
choćby na dzień
balon malowany pstro
niech się nacieszą
niech się nim bawią
śpiewając wśród gwiazd

Świat dajmy dzieciom
dorodne jabłko
ciepły bochen chleba
niech się nim sycą
choćby przez dzień

Świat dajmy dzieciom
choćby na dzień
niech się uczą
przyjaźni rozległej jak świat

Dzieci wezmą świat z naszych rąk
zasadzą na nim drzewo
nieśmiertelne.

Nazim Hikmet, 1962

W życiu małego dziecka dobra książka, a więc z licznymi, kolorowymi, pięknymi ilustracjami, wychowującym i kształcącym tekstem literackim, przedstawiająca żywo zdarzenia bliskie dzieciom, powinna znaleźć sobie należne miejsce. Do takich niewątpliwie pozycji można zaliczyć twórczość Julii Duszyńskiej, autorki nieco zapomnianej, ale mam nadzieję, że coraz bardziej odkrywanej ze względu na ciepło utworów, które umieją w sposób prosty pokazać świat oczyma dziecka. Świat stworzony przez pisarza oraz artystę plastyka wzbogaca i rozszerza życie dziecka, przenika jego zabawy i zajęcia, ukazuje mu nowe barwy rzeczy już znanych, budzi uczucia, pokazuje, co jest dobre, a co złe, zachęca i podsuwa pomysły do działania. Książka przemawia do małego dziecka dwiema formami wyrazu: słowem literackim, a ono u Julii Duszyńskiej jest wyjątkowo proste, piękne, jednoznaczne i obrazem graficznym – ilustracją. Tę przygotowała Hanna Krajnik, rozumiejąc potrzebę oddziaływania bezpośredniego, które nie tylko pomaga przekazać treść, lecz również interpretuje.
Spośród wielu tekstów należących do klasyki literatury dziecięcej wybrałam „Cudaczka – Wyśmiewaczka” tejże autorki. Uznałam, że lektura ta wychodzi naprzeciw dziecięcej potrzebie poznawania, doświadczania i przeżywania. Wiem, że dziecko zainteresowane treścią utworu, stara się skupić uwagę na toku opowiadania, wyobraża sobie to, co usłyszy, kojarzy przedstawione w utworze fakty z podobnymi, znanymi sobie, wydaje sądy – słowem znajduje się w stanie wzmożonej aktywności. Zbiór opowiadań Julii Duszyńskiej pokazuje wady dziecięce, ale czyni to tak, że nie piętnuje dziecka – głównym winowajcą i sprawcą jest Cudaczek, aczkolwiek sens naddany staje się oczywisty.
Istnieje duże prawdopodobieństwo, że wady, o których traktuje ta lektura, mogą zostać wyeliminowane, gdyż świat Cudaczka – to świat każdego dziecka, które przeżywa na co dzień swe „grzechy dzieciństwa”. Wiedza psychologiczna podpowiada, że dziecko nawet po upływie dłuższego czasu wraca do treści utworu, pyta, stara się rozumieć, nawiązuje do podobnych zdarzeń i redukuje to z czym ma problem. W twórczości Julii Duszyńskiej świat poetyckiej wizji, świat literackich bohaterów splata się z rzeczywistością, a więc uczy lepiej rozumieć i kochać małego odbiorcę dążącego do poznania świata. Musi przecież wiedzieć, jak się w nim poruszać, jak żyć, żeby znaleźć w nim miejsce dla siebie. Pyta więc o wszystko, porównuje, bada, sprawdza, docieka, myśli ... W tej wytężonej pracy umysłu oczekuje nasze pomocy. Jest to, moim zdaniem, dobry moment by dokonać nowej recepcji „Cudaczka Wyśmiewaczka” (1947).
Książka opowiada o niesfornych dzieciach w wieku przedszkolnym i szkolnym. Tekst przedstawia bohaterów dziecięcych oraz małe złośliwe licho. Postać tego stworka o wyglądzie ludzika przynależy do świata fantazji, ale jego sposób zachowania, reagowania na otaczającą rzeczywistość przypomina emocje, postawy i zachowania najmłodszych. Jest wielce prawdopodobne, a pracując z tym tekstem dzieci „niczym w odbiciu lustrzanym” ujrzą same siebie – i wiele zmienią w swoim sposobie zachowania, mechanizmach obronnych, gdyż dziecko oczywiście identyfikuje się z dobrem, które w tej książce zwycięża. Poddaje się moralnemu wpływowi dobroci serca, które Cudaczkowi „stukało w piersi”. Bohater stwierdza: „Już wiem co zrobię. Śmiać się muszę, bo ja przecież nie jem i nie piję, tylko śmiechem żyję. A nie chcę wyśmiewać się z dzieci. Będę je rozśmieszał, kiedy są smutne. Będę Cudaczkiem – Śmiejaczkiem”.1)
To jeszcze jeden powód, by sięgnąć po tę lekturę.
Jeżeli chcemy wychować małego człowieka w poczuciu własnej wartości, zrezygnujemy z wyśmiewania wad, przywar, gdyż jak mówi narrator w zakończeniu opowieści: „Jeśli chodzi po świecie jaki Wyśmiewaczek, to w każdym razie nie ten”.2) To dobry moment, by dziecko zrozumiało, że łatwiej jest być Śmiejaczkiem, który czyni bezinteresownie dobro, niż Wyśmiewaczkiem, który utrudnia życie każdemu z nas. Ta postać to ładna przypowieść o tym, że zmiany w sposobie zachowania możliwe są zawsze i u każdego. I nie wymagają aż tak wiele. Takiego zakończenia pragną dzieci i przyjmują je z westchnieniem ulgi.
„Cudaczek – Wyśmiewaczek” to opowieść wydana w Warszawie: N.K.1947, 94 s. Wydane następnie tamże: wyd. 2-11 w 1948 –1987; wyd. Poznań: GMP 1993. Doczekała się wielu tłumaczeń np. jap.: „Itazura kooni”, Tokio 1967, wydane następnie tamże w 1980; słow.: „Skriatok huncut” Bratysława 1963. Adaptacji radiowej, według K. Wodnickiej, doczekała się w 1976r.

Tak oto przedstawia się kalendarium życia i twórczości Julii Duszyńskiej na tle swojej epoki oraz literatury dla dzieci i młodzieży szeroko rozumianej, a także podręczników szkolnych.
Urodziła się 24 kwietnia 1898r. W Wolsku (Rosja), była córką Romana Niewiadomskiego, inżyniera, i Józefy z Rudnickich, artystki malarki. Od 1899 przebywała w Warszawie. Uczyła się na kompletach domowych, a w 1912/13 uczęszczała do siódmej klasy prywatnego gimnazjum żeńskiego Jadwigi Sikorowskiej. W tymże roku po ciężkim zapaleniu płuc wyjechała na leczenie do Bad Reinerz (obecnie Duszniki). Od 1915 do końca I wojny światowej przebywała wraz z rodziną na Kaukazie, gdzie ojciec był jednym z kierowników budowy Kolei Kachetyjskiej. Występowała wówczas amatorsko na scenie.
W 1918 powróciła do Polski. W 1919 wyszła za mąż za Karola Duszyńskiego i wyjechała do Rohatyna, gdzie mąż był technikiem powiatowym. Pracowała jako nauczycielka języków obcych i historii w miejscowym gimnazjum.

1) Julia Duszyńska, Cudaczek - Wyśmiewaczek, NK, W-wa 1971, Ostatnia przygoda Cudaczka –
Wyśmiewaczka, s.97.
2) Tamże.

Była aktywnym członkiem żeńskiej organizacji Sokół. W 1925 przeniosła się do Warszawy i zajęła twórczością literacką. Debiutowała w 1927 wierszowanym opowiadaniem dla dzieci pt. „Słoń Duda”, od tegoż roku współpracowała z pismami dla dzieci Płomyk i Płomyczek. Równocześnie od 1928 opracowywała czytanki szkolne i podręczniki metodyczne, początkowo z zakresu historii (wraz z Tadeuszem Witwickim), a następnie z zakresu języka polskiego (wspólnie ze Stanisławem Tyncem i Józefem Gołąbkiem).
W 1935 – 39 redagowała pismo dla dzieci pt. Słonko. W czasie okupacji niemieckiej przebywała nadal w Warszawie. W 1942 zachorowała na gruźlicę i wyjechała na kurację do Otwocka. Kontynuowała twórczość literacką. Zmarła 16 listopada 1948 w Otwocku, pochowano ją w Warszawie.

Twórczość Julii Duszyńskiej przedstawia się następująco:
1. Słoń Duda. [Opowiadanie wierszem]. W–wa: Druk. J. Cotty 1927, [23] s.
2. Wesele w Jaworowie. Obrazek sceniczny z czasów króla Jana III. Muzykę opartą na motywach ludowych oprac. O.M. Żukowski. Lw.: PWKS [przed 1936], 38 + 32 [nuty] s.
3. Szarusia. [Opowiadanie]. Lw.: PWKS 1938, 54 s. Wyd. nast.: wyd. 2 W-wa: NK 1950, tamże: wyd. 3, 1952, wyd. 4, 1954.
4. Pan Ciapcia. [Opowiadanie]. W-wa: Słonko 1939, 55 s. Wyd.2: Poznań: Oświata 1946, 46 s.
5. O Capku psotnym koziołku; O Kogutku – Liliputku. [Opowiadania]. Poznań: Oświata 1946, 33 s.
6. Dziwna historia o aucie „Leokadii”. [Opowiadanie], Poznań: Oswiata 1948, 35 s.
7. Baśń o Szymku, Tymku i żywej wodzie. Praprem. Gdańsk, T. Baj 1949.
8. O ciekawym wróbelku. [Bajka]. W-wa: NK 1955, wyd. 2 tamże 1984.
Nadto podręczniki napisane wspólnie z T. Witwickim [poz. 1] oraz z S. Tyncem
i J. Gołąbkiem [poz. 2-15]:
1. Historia Polski dla trzeciej klasy szkół powszechnych. Podręcznik dla nauczyciela. Lw.: PWKS 1928, 144 s. Tamże wyd. nast. Pt. Elementarna nauka historii Polski dla szkół powszechnych: wyd. 2 1930, wyd. 3 1931
2. Nasza wieś. Czytanka polska dla klas II szkół powszechnych wiejskich. Lw., W-wa: Książ – Atlas 1934, 184 s. Wyd. 2 tamże 1937 [1938].
3. Przewodnik metodyczny do podręcznika „Nasza wieś” dla II klasy szkół powszechnych wiejskich. Lw., W-wa: Książ – Atlas 1934, 96 s. Wyd. 2 tamże 1937
4. Wieś i miasto. Czytanka polska dla III klasy szkół powszechnych wiejskich. Lw., W-wa: Książ – Atlas 1934, [1935], 160 s.
5. Przewodnik metodyczny do podręcznika „Wieś i miast” dla III klasy szkół powszechnych wiejskich. Lw., W-wa: Książ – Atlas 1934, 78 s.
6. Nasze miasto. . Czytanka polska dla klas II szkół powszechnych miejskich. Lw., W-wa: Książ – Atlas 1935, 174 s. Wyd. nast.: wyd. 2 tamże 1937; Hanower: Pol. Związek Wychodźstwa Przymusowego w Hanowerze 1945; wyd. 3 skrócone Hildesheim: Pol. Biuro w Hildesheim [1945].
7. Przewodnik metodyczny do podręcznika „Nasze miasto” dla klas II szkół powszechnych miejskich. Lw., W-wa: Książ – Atlas 1935, 84 s. Wyd. 2 pt. Wskazówki metodyczne do podręcznika „Nasze miasto” dla klas II szkół powszechnych miejskich. Tamże 1937.
8. U progu Polski. Czytanka polska dla IV klasy szkoły powszechnej. Lw., W-wa: Książ – Atlas 1935, 192 s. Wyd. następne: tamże 1938; wyd. skrócone i zmien.: Jerozolima: Komisja Regulaminowo – Wydawn. Dowództwa Armii Pol. Na Wschodzie 1943; Bari: Sekcja Wydawn. 2 Korpusu 1945; Jerozolima: Interim Tresury Committee For Polish Question – Educational Branch 1946.
9. Przewodnik metodyczny do podręcznika „U progu Polski” dla IV klasy szkoły powszechnej. Lw., W-wa: Książ – Atlas 1935, 72 s.
10. Czytanki polskie. Dla III klasy szkół powszechnych I stopnia. Kurs A. Lw., W-wa: Książ – Atlas 1936, 159 s.
11. Przewodnik metodyczny do „Czytanek polskich” dla III klasy szkół powszechnych
I stopnia. Kurs A. Lw., W-wa: Książ – Atlas 1936, 31 s.
12. Czytanki polskie. Dla dla III klasy szkół powszechnych I stopnia. Kurs B. Lw., W-wa: Książ – Atlas 1937, 159 s.
13. Przewodnik metodyczny do podręcznika „Czytanki polskie” dla III klasy szkół powszechnych I stopnia. Kurs A. Lw., W-wa: Książ – Atlas 1937, 38 s.
14. Elementarz dla I klasy szkół powszechnych wiejskich. Lw., W-wa: Książ – Atlas 1937, 138 s.
15. Elementarz dla I klasy szkół powszechnych miejskich. Lw., W-wa: Książ – Atlas 1938, 144 s.

Do najbardziej znanych utworów powstałych w latach 1938 – 1948 należą: „Szarusia”, „Pan Ciapcia”, „O Capku psotnym koziołku”, „O Kogutku – Liliputku”, „Cudaczek – Wyśmiewaczek” i „Dziwna historia o aucie „Leokadii”. Pośmiertnie ukazało się w 1955r. nakładem Naszej Księgarni w popularnym cyklu – „Poczytaj mi mamo” opowiadanie –
„O ciekawym wróbelku”.
Utwory autorki można podzielić ze względu na sposób wydania i formę na: prozę wydawaną w samodzielnych publikacjach książkowych, teksty zamieszczane w wypisach szkolnych, obrazki sceniczne i opowiadania pisane wierszem.
Tematyka utworów pisarki jest różnorodna. Utwory prozatorskie, wydane w osobnych publikacjach książkowych, poświęcone są zwierzętom i ich kontaktom z człowiekiem. Są wśród nich również bajki fantastyczne oraz opowiadania bezpośrednio dotyczące problemów dziecięcych. Krótkie opowiadania zamieszczone w „Czytankach polskich” dla klas II i III zapoznają czytelnika z życiem na wsi, obyczajami i obrzędami ludowymi, a także traktują
o historii naszego kraju. Teksty drukowane w „Płomyku” poświęcone są roślinom, zwierzętom, folklorowi ludowemu, a obrazki sceniczne w większości przedstawiają historię naszej ojczyzny. Tematyka utworów Julii Duszyńskiej jest bogata i ciekawa.
Krótkie opowiadania, które zamieszczała Julia Duszyńska w podręcznikach poświęcone są życiu szkolnemu. Wspólną cechą tych drobnych form literackich drukowanych w „Czytankach polskich” dla klas II i III szkół powszechnych wiejskich i miejskich jest to, że są krótkie, kończą się rebusami, zagadkami lub pytaniami dla ucznia.
Oddzielną grupę czytanek stanowią opowiadania zamieszczone w podręcznikach, oparte na zainteresowaniach autorki przyrodą – niezwykłym światem roślin, zwierząt, ptaków domowych i dzikich.
Do opowiadań o tematyce zwierzęcej i roślinnej zaliczyć należy: „W lesie”, „Matka skowronków”, „Pomóżmy koniowi”, „Dreptuś”, „Grzyby”, „Kocięta”, „Nasza zagroda”.
Wśród utworów zamieszczonych w „Czytankach polskich” odrębną grupę stanowią teksty związane z obchodami świąt narodowych Polaków: „Na święto niepodległości”, „Trzeci maj”, „Nasz Listopad”.
Ostatnią grupę tematyczną tworzą opowiadania poświęcone folklorowi, obyczajom i obrzędom na wsi, tradycjom świątecznym. Należą do nich takie utwory, jak: „Szatkowanie kapusty”, „Dominiczka od lnu”, „Przed świętami”, „Baba wielkanocna”, „W Wielką Sobotę”, „Kraszone jajka”.
Utwory te, drukowane w czytankach, wiążą się z zainteresowaniami J. Duszyńskiej, zwyczajami i pracami wiejskimi, związanymi z dniem codziennym i ze świętami.
Nie sposób nie wspomnieć o krótkich opowiadaniach J. Duszyńskiej, które ukazały się w „Płomyku”. Należą do nich: „Bez”, „Osiołki” , „W sklepie z kolorowymi zabawkami”.

Literatura dziecięca podoba się moim przedszkolakom, jeżeli jest przekazywana interesująco. Za „Cudaczkiem – Wyśmiewaczkiem” przemawia gatunek literacki – opowieść. Owo dopasowanie gatunkowe do możliwości dziecięcego odbiorcy jest dla mnie szczególnie ważne, gdyż wchodzenie w świat literatury musi stać się procesem ukierunkowanym. Musi zostać zintegrowane z rozwojem psychicznym i intelektualnym dziecka.
Niezwykle subtelny sposób przekazu pozbawiony moralizatorstwa, sztucznej naukowości tworzy ciepły, emocjonalny klimat książki. Przystępność, umiejętność wyrażenia informacji, przy jednoczesnej głębokiej znajomości przedmiotu dociekań to dodatkowe wyznaczniki autorskiego sukcesu. Z językiem prozy J. Duszyńskiej korespondują dowcipne rysunki stylizowane na dziecięcą kreskę, dziecięcy „obrazek”, które zdobią okładkę i stanowią swoistego rodzaju dopowiedzenie do omawianej historii.
Autorka zwraca uwagę na istotne obrazy, gesty, działania, słowa, postacie, które pojawiają się w lekturze i stanowią quasi-egzymplifikację działań dzieci. Układ kompozycyjny książki - przywoływanie określonych historii i tok prowadzonego wywodu narratorskiego odpowiada formom dziecięcego rozwoju: od prostego obrazu najbliższego otoczenia do stopniowego przechodzenia w świat wyrabianych u podopiecznych należnych postaw i zachowań, panowania nad emocjami. Uczenie się przezwyciężania własnych wad, lęków, wybierania między dobrem a złem – prowadzi do dojrzałości również tej przedszkolnej.

Problematyka utworu „Cudaczka – Wyśmiewaczka” to próba ukazania ewolucji literackiego bohatera – „licha malusiego i cieniutkiego jak igła [...], co to nie był ani duży ani mały, tylko w sam raz. Ten Cudaczek nie jadł i nie pił, tylko śmiechem żył. Śmiał się i śmiał do rozpuku, a brzuszek pęczniał mu i pęczniał, aż napęczniał jak ziarko grochu .Wtedy Cudaczek był syty i zadowolony”3) do przyjęcia Cudaczka – Śmiejaczka- postaci fikcyjnej, która została wychowana dla świata rzeczywistego dziecka.
Owo wychowanie demaskuje typowe dziecięce niedomagania: niechęć do mycia rąk, kłamstwo, aroganctwo, złośliwość, niecierpliwość, łatwość niszczenia wytworów własnej pracy, nieumiejętność rozstawania się z matką, brak nawyków higienicznych, grymaszenie przy jedzeniu, ubieraniu. To sens literalny fabuły, właściwszy staje się metaforyczny – naddany, gdyż tam dają się umieścić DZIECI.
Bohaterem tytułowym opowieści jest wielokrotnie przywoływany Cudaczek – Wyśmiewaczek, on też jest poste – parole postawy i zachowań dziecka. Bohaterami utworu są postaci stypizowane (archetypy): panna Obrażalska, Złośnicki, pan Beksa, pan Byle – jak, Kasia, co się grzebienia bała, Chwalipięta, panna Krzywinosek. Te są obdarzone nazwami/ nazwiskami – charakterystyką stają się antybohaterowie, z których dzieci nie powinny brać przykładu. Oprócz nich pojawiają się bohaterowie o pozytywnych cechach osobowych: Karolcia, ogrodniczek, Ada, mama – zawsze spokojna, opanowana, próbująca tłumaczyć,
a więc i definitywnie wygrać z dziecięcymi ułomnościami.
Akcja opowieści dzieje się wszędzie, gdyż problematyka utworu jest uniwersalna, dotyczy oczywistych problemów w myśl teoretycznoliterackiej zasady „tu i teraz”.

3) Julia Duszyńska, Cudaczek - Wyśmiewaczek, NK, W-wa 1971, Cudaczek –Wyśmiewaczek i panna Obrażalska, s.6

Narrator opowiada najmłodszym o wielu ciekawych i zabawnych przygodach złośliwego licha. W utworze tym zmienia się miejsce akcji. Cudaczek przebywał w mieście i nad morzem, w domu i w szkole, i zawsze miał okazję do śmiechu, bo wszędzie spotykał niegrzeczne dzieci.
Ciekawa jest kreacja narratora. To narrator trzecioosobowy obdarzony nad wiedzą, która powołuje do życia Cudaczka – Wyśmiewaczka, opisuje go, charakteryzuje, demaskuje wady, pozwalając je oglądać w zachowaniu quasi-bohaterów, a nie określonych dzieci.
Demaskuje wady, przywołuje istotę magicznych słów typu: „przepraszam”, „dziękuję”. Ów opowiadacz bez mentorskiego tonu, bez moralizatorstwa, surowego dydaktyzmu przemawia do dziecięcej wyobraźni, przenika do świata myśli, każąc DZIECKU zaniechać w życiu postaw tak wyraźnych u jego literackiego alter ego.
Postać narratora w tym opowiadaniu można uznać za autorytet moralny, gdyż nie tylko opowiada on o zdarzeniach, ale również ocenia używając ironii.
Wszystkim postaciom towarzyszy Cudaczek – Wyśmiewaczek, który śmieje się z nieposłusznych, zarozumiałych, niekoleżeńskich, nie chcących się dobrze uczyć, obrażających się o byle co, upartych i przekornych. Jego zabawa i wesołe przygody mają głęboki sens wychowawczy.
W rozdziale pt. „Wiedzą o Cudaczku” za sprawą narratora Cudaczek – Wyśmiewaczek zostaje zdefiniowany. Dzieje się to za sprawą postaci po trosze pochodzącej ze świata fantazji, po trosze ze świata rzeczywistego. To dziad – „co po proszonym chodzi”. To zapewne postać uosabiajaca życiową mądrość – mentor, który mówi: „Chłopaczki! A nie widzieliście Cudaczka– Wyśmiewaczka? Bo mi się widzi, że on tu jest i śmieje się z was aż mu brzuszek pęka”.4) Tę samą funkcję pełni babcia dziewczynki, która mówi: „Moje dziecko! Ależ to Cudaczek – Wyśmiewaczek wprowadzi się nam do chałupy i będzie się z ciebie śmiał, jak będziesz tak jadła! Kto to słyszał tak się mazać jak nieboskie stworzenie?”.5)
Zło zdefiniowane przestaje być złem. Reakcje dzieci na zaistniałe sytuacje (zaprzestanie bójki, umycie się) mieszają szyki Cudaczkowi: „Co się dzieje?! – wrzasnął Cudaczek. Trzeba stąd odjeżdżać. Wszyscy o mnie wiedzą”.6) Owa fikcja artystyczna stworzona w celu komunikowania się dzieci i dorosłych lub dzieci ze sobą pozwala DZIECIOM „wyzwolić się” od władzy fikcyjnego Cudaczka – Wyśmiewaczka. Świat fikcyjny rozumiany powinien tu być jako to wszystko, co składa się na reprodukcję i przetwarzanie świata rzeczywistego, wszystko co należy do dziedziny zmyślania i istnieje jako wytwór działalności ludzkiej – działalności J. Duszyńskiej.
Sens przesłania autorskiego staje się oczywisty – posiadanie przez dziecko poglądu na świat, rozumiany na jego poziomie jako wiedza o strukturze rzeczywistości, poznanie zjawisk, systemu wartości, według których człowiek, a nade wszystkim mały człowiek kształtuje swoje zachowanie.
Dziecko, dzięki tej lekturze spróbuje odpowiedzieć na pytanie: Co w życiu jest ważne? Do czego warto zmierzać? Równolegle z gromadzeniem informacji o świecie zachodzi proces ich porządkowania, który nie może obejść się bez pomocy dorosłego. Książka J. Duszyńskiej zachęca dziecko do eksplorowania, nazywania, oceniania, wartościowania, pracy nad sobą; dochodzi do pożądanego efektu wychowawczego opartego o zasadę „Świat dajmy dzieciom”.
Lektura daje możliwość przyswojenia informacji o własnej osobie, o związkach - „ja – świat”, o czynnościach, o zachowaniach, o stanach przeszłych, o stanach typowych, o tym co ważne i dobre, o kryteriach wartościowań i normach postępowania. Bohater – bohaterowie podsuwają dziecku pytania, które zmuszają do rozumienia i zapamiętywania sytuacji z życia wziętych, już kiedyś przeżywanych lub tych, które są przed nim.

4) Julia Duszyńska, Cudaczek - Wyśmiewaczek, NK, W-wa 1971, Ostatnia przygoda Cudaczka – Wyśmiewaczka, s.97.
5) Tamże.
6) Tamże.

Swoje utwory kieruje J. Duszyńska „do” drugiego człowieka, traktując dziecko jako najważniejszy podmiot swojej literackiej działalności. Tworząc rozumiała, że u dzieci wyrażanie uczuć i szukanie porozumienia dokonuje się za pośrednictwem bohaterów literackich. Właśnie oni budują specyficzny kontakt dziecka z otaczającą je rzeczywistością. Dziecko poznając kreację Cudaczka – Wyśmiewaczka poprzez emocjonalne zaangażowanie, wyznacza wartości i kieruje wyborem moralnym. To bohater literacki, narrator staje się często stymulatorem rozwoju osobowości dziecka. Cudaczek – Wyśmiewaczek należy do utworów fantastycznych, istnieje w dziecięcej wyobraźni, a więc przestrzennie sytuuje się bliżej dziecka, bo w nim samym. Staje się miniaturą człowieka. Cechą wspólną fantastycznych postaci znanym dzieciom jest ich małość, a więc są dużo mniejsze od dziecka; dziecko więc ma nad nimi władzę. I tę przewagę trzeba dziecku uzmysłowić – to z dyskretną nutą dydaktyzmu czyni J. Duszyńska mówiąc, że bezbolesne poznawanie świata przez dzieci może odbywać się poprzez cudze doświadczenia (tj. bohaterów Cudaczka – Wyśmiewaczka).
Dziecko na płaszczyźnie literatury próbuje zrozumieć siebie w kontakcie z innymi. Zaspokaja w ten sposób swoje jeszcze niejasne potrzeby psychiczne związane z własną, niedorosłą, ale bardzo ludzką egzystencją. Osobowość nie jest rzeczą daną człowiekowi z góry. Książka J. Duszyńskiej uświadamia dążenie do samorozwoju. Dzieki tej książce pojawia się potrzeba obyczajowego ładu. Uosobieniem dziecięcego sumienia jest „licho niepoczciwe, Cudaczek – Wyśmiewaczek”.7) On to ustawia granicę zakazów i nakazów obowiązujące w dziecięcym porządku moralnym. Ta archetypowa postać bardzo wyrazista i zróżnicowana z punktu widzenia psychicznych potrzeb dziecka, może pełnić funkcję terapeutyczną. Dostarcza dzieciom emocji i napięć, które po rozładowaniu i zaspokojeniu, stają się narzędziem autokreacji. Dziecko wchodząc w wewnętrzny świat Cudaczka przez wyobrażenie doznań, buduje obraz samego siebie. Obraz ten przyczynia się do mobilizacji sił życiowych dziecka, by z „czymś” w sobie walczyć. Cudaczek – Wyśmiewaczek staje się literacką konwencją – „z główką jak cebulka i brzuszkiem pękatym jak ziarnko grochu”.8) Cudaczek – Wyśmiewaczek J. Duszyńskiej pozwala na wybór konkretnej postawy, typu dobrego zachowania, akceptacji siebie. Uczy dobra przez negację zła.

Myślę, że utwory Julii Duszyńskiej mogą być przyjmowane przez dzieci entuzjastycznie i z dużym zaciekawieniem. Pisarka potrafi zaspokoić potrzeby i spełnić oczekiwania młodego odbiorcy. Utwory jej tematycznie związane są z życiem przedszkolaków i pierwszoklasistów.
Nazwisko autorki warte jest przypominania i upowszechniania. Książki, w których autorka odwołuje się do przeżyć i doświadczeń dziecka, a także do własnych wspomnień z dzieciństwa i folkloru ludowego, uczą przyjaźni i miłości do świata przyrody, kształcą kulturę uczuć, wrażliwość moralną i patriotyczną oraz poczucie piękna. W większości swoich utworów autorka łączyła zazwyczaj funkcję estetyczną z wyrazistym nastawieniem wychowawczym i poznawczym stawiając sobie za cel kształtowanie pożądanych postaw wobec świata i prezentację pociągających wzorców osobowych. Utwory J. Duszyńskiej odznaczają się przystępnością, żywym i barwnym stylem, ciekawą fabułą apelującą do wyobraźni dziecka, starając się zaspokoić głód wrażeń oraz odwołują się chętnie do dziecięcego poczucia humoru.
Adresatem utworu mogą być i powinny być wszystkie dzieci, gdyż Cudaczek – Wyśmiewaczek przytrafia się każdemu.

7) Julia Duszyńska, Cudaczek - Wyśmiewaczek, NK, W-wa 1971, Obrażalska pogniewała się na mamę i tatę, s.14
8) Tamże

W mojej pracy z sześciolatkami często pracuję z książką, aby pobudzić u dziecka procesy recepcji utworów literackich, a jednocześnie wyzwolić dziecięcą ekspresję poprzez kontakt z literaturą. Dzieci chętnie słuchają czytane przeze mnie historie o Cudaczku – Wyśmiewaczku i innych bohaterach książki, oglądają z zainteresowaniem ilustracje zamieszczone w książce, a wzbogacające treści opowiadań. Same też chętnie opowiadają o poszczególnych przygodach Cudaczka – Wyśmiewaczka i często sięgają po ołówki, kredki czy farby, aby treści książki przelać na karton (przykładowe prace dzieci w załączeniu). Próbowałam też kilkakrotnie aktywizować moich wychowanków metodą dramy i gier dramatycznych. Dzieci bardzo chętnie brały udział w tych zajęciach wcielając się w postaci poszczególnych bohaterów „Cudaczka – Wyśmiewaczka”.

Jakie znaczenie dla najmłodszych odbiorców mają utwory Julii Duszyńskiej?
• Poruszane w nich problemy doskonale pasują do tematów omawianych z dziećmi w trakcie zajęć; dzieci uczą się w jaki sposób wyzbywać się drzemiących wad, przywar.
• Przybliżają problemy, z jakimi dzieci spotykają się w życiu codziennym podając propozycje jak sobie z nimi radzić.
• Uczą, a jednocześnie utwierdzają dzieci w przekonaniu, że zawsze dadzą sobie radę z pokonywaniem trudności.
• Dostarczają rozrywki, a nade wszystko są przykładem właściwego
i niewłaściwego reagowania na niektóre sytuacje życiowe.
• Są elementem wychowania przez świat fikcyjny – będący rzeczywistym – znanym dziecku z autopsji, z zachowań widzianych w swoim środowisku.
• Świat literackiej fikcji pozwala wyodrębnić zachowania i postawy z życia dziecka jako przygody Cudaczka – Wyśmiewaczka, podkreślając przyczynowo – skutkowy ciąg wydarzeń.
• „Przygody” przeżywane w świecie fikcyjnym, rozszerzają orientację w czasie i przestrzeni, ułatwiają przewidywanie konsekwencji własnej aktywności.
• Cudaczek – Wyśmiewaczek pozwala dziecku na uporządkowanie swoich przeżyć i wyodrębnienia się od świata.
• Przeżyte silne emocje związane z tekstem utworu „Cudaczka – Wyśmiewaczka” pozwalają przewidzieć dynamikę rozwoju przedszkolaków, stymulować procesem wychowania bez konieczności wytykania i napiętnowania wad.

Dzisiaj książkę Julii Duszyńskiej pt. „Cudaczek – Wyśmiewaczek” czyta się i słucha tak samo dobrze jak kiedyś, zmieniły się czasy, ale wielkie troski małych dzieci pozostały wciąż te same.
Dla kogo jest więc ta książka? Czy dla dzieci, rodziców, nauczycieli i wychowawców?
Myślę, że przede wszystkim dla najmłodszych, ale również dla wszystkich, którym bliska jest pedagogika bez rutyny.

Bibliografia:

1. J. Ługarska, Bajka w literaturze dziecięcej, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza 1988r.
2. J. Cieślikowski, Literatura i podkultura dziecięca, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo 1975
3. K. Kuliczkowska, Wielcy pisarze dzieciom, NK, Warszawa 1964
4. K. Kuliczkowska, W świecie prozy dla dzieci, NK, Warszawa 1983
5. W. D. Wall, Twórcze wychowanie w okresie dzieciństwa, PWN Warszawa 1986
6. J. Duszyńska, Cudaczek – Wyśmiewaczek, NK Warszawa 1971
7. H. Stanec, Wychowanie literackie, PWN Warszawa 1980
8. D. Rafalska, O twórczości dla dzieci J. Duszyńskiej, Wychowanie w Przedszkolu, Czasopismo dla nauczycieli, WSiP, 04/2001
9. Pod red. S. Fryciego i I. Kaniowskiej – Lewańskiej, Kultura literacka w przedszkolu, WSiP Warszawa 1982
10. Pod red. J. Czechowskiej, A. Szałagan, Współcześni polscy pisarze i badacze literatury- Słownik bibliograficzny t. II, WSiP Warszawa 1994
11. Encyklopedia szkolno – literacka i nauka o języku, WSiP Warszawa 1995