Zajęcia terenowe w procesie kształcenia

Traktowanie procesu kształcenia i wychowania jako jednostronnego przepływu informacji od nauczyciela do ucznia jest niewystarczające. Proces wychowania i kształcenia jest procesem wzajemnej wymiany informacji.
Liczne badania wykazały, że przeciętnie w klasie nauczyciel poświęca tylko 1/3 lekcji na wypowiedzi uczniów. Ponadto w klasie wytwarza się sztywny podział ról, nauczyciel jest od zadawania pytań , uczeń od odpowiadania, nauczyciel od wydawania sądów, uczeń od potakiwania itp. Aby porozumiewanie było owocne, należy rozbijać takie schematy. Należy uczniom dać szansę wyrażania swoich myśli. Nauczyciel powinien zdawać sobie sprawę ze „szkolnego dystansu”. Uczniów jest wielu, nauczyciel jest jeden. Niektórzy może chcieliby się do nauczyciela zwrócić, ale nie wiedzą jak przyciągnąć jego uwagę. Dobrze jest pamiętać o tym i przeciwdziałać dystansowi przez okazywanie sympatii i zainteresowania uczniom. Wyrazem zainteresowania jest zwykle gotowość poświecenia czasu na sprawy, które są ważne dla ucznia. Jednak nie wystarczy sama gotowość, muszą być jeszcze odpowiednie warunki np: spokojne otoczenie. W szkolnych murach na przerwie nie jest to możliwe. Dlatego też bardzo dobrym rozwiązaniem jest wychodzenie z uczniami na zajęcia terenowe
Ważne miejsce w nowoczesnym systemie kształcenia zajmują zajęcia terenowe, stwarzają one uczniom dogodne warunki samodzielnych poszukiwać, prowadzących do zdobycia nowych wiadomości w sposób aktywny i twórczy. Pomagają w zrozumieniu zagadnień zaznajamiając ucznia z konkretnymi problemami.
Cel wyjścia z uczniami w teren można uzasadnić podanymi niżej argumentami.
• Terenowe zajęcia zmuszają do całościowego pojmowania środowiska przyrodniczego, odrzucenia fragmentaryczności i statyczności myślenia.
• Zajęcia w terenie pozwalają uzyskać "informacje pierwotne", autopsyjne, nie skażone procesem cudzej weryfikacji.
• Kontakt z terenem może mieć charakter osobisty, identyfikowanie się z zastanymi sprawami następuje tu znacznie częściej niż w klasie.
• Kontakt z terenem dodatkowo wyzwala chęć do działania, zwłaszcza działania na rzecz środowiska.
• Wszelka wiedza teoretyczna wsparta choćby niewielkim odniesieniem do praktycznych działań będzie skutecznie ugruntowana.
• Zajęcia terenowe bazują na uczeniu się i na doświadczeniach "z pierwszej ręki"; skupiają uwagę na środowisku lokalnym i dostarczają korzyści z poznania świat zewnętrznego.
• Wizyta w miejscu szczególnie interesującym daje częściej niż wiedza teoretyczna szansę skutecznego uczenia się, służąc jako stymulator do dalszych badań.
• Wspólny uczniowsko- nauczycielski program badawczy organizowany w terenie jest najlepszą formą edukacji środowiskowej. Tam gdzie pojawia się autentyczne zainteresowanie to zwykle towarzyszy mu szacunek do obiektów badań, gotowość do przeciwdziałania destrukcji.
• Więź człowieka z przyrodą rodzi się zwykle w chwilach i warunkach szczególnych. Ożywienie lekcyjnego scenariusza sytuacjami pobudzającymi zainteresowanie i uruchamiającymi wrażliwość możliwe jest zwłaszcza podczas zajęć w terenie.

Klasyfikacja zajęć wyróżniając typy wyjść w teren odnoszące się do zadań. Są to zajęcia:
• specyficzne dla projektów edukacyjnych, nie związanych bezpośrednio z żadnym przedmiotem (potrzebne są jednakże wiedza i umiejętności uczniów bazujące na przedmiotach szkolnych);
• związane z określonym programem danego przedmiotu, np. geografii, biologii, chemii (zadania te są podstawą indywidualnego i społecznego rozwoju ucznia).

Ze względu na sposób prowadzenia zajęć wyróżnić można:
• wyjście poza budynek szkoły, by popatrzeć na otaczające środowisko przyrodnicze np.: zmiany pór roku;
• eksplorację fragmentu terenu z kartowaniem obiektów i zjawisk;
• sesję pomiarową jednego elementu lub paru elementów środowiska;
• wycieczkę- opowieść z "teatralnym" scenariuszem, a zatem i puentą;
• wycieczkę- trasę ze zmiennymi celami "z" lub "bez" idei przewodniej;
• wycieczkę, spacer w nieznane;
• trasę opracowaną przez osobę zaproszoną - nauczyciel jest wtedy w sytuacji podobnej jak uczniowie;
• trasę opracowaną przez uczniów - to nauczyciel jest wtedy "prowadzony"
• wyjście do konkretnego obiektu, by go poznać, zauważyć, skontrolować powtórnie;
• drogę do szkoły;
• przejście świadomie założoną ścieżką dydaktyczną.

Obszar naszej eksploracji i aktywności może podzielić na:
• środowisko szkoły (wraz z terenem otaczającym szkołę);
• najbliższe środowisko (szkoła - dom);
• środowisko lokalne (własna gmina);
• własny region geograficzny;
• inne regiony kraju.

Trzeba uwzględnić, że wszystkie wymienione formy wiążą się bezpośrednio z czasem prowadzenia zajęć. Najbardziej efektywny jest kilkudniowy pobyt poza domem i szkołą. Daje on możliwość zwiększenia pozytywnych efektów edukacji środowiskowej w terenie. Wynika to z dysponowania dłuższym czasem, możliwością lepszego rozłożenia zajęć, prowadzenia ich w różnych porach dnia i nocy.
Pobyt w terenie uczniów i nauczycieli wyzwala okazje wychowawcze i psychologiczne, umożliwia prowadzenie edukacji "z ukrytym scenariuszem", jest okazją do umiejętnego sterowania procesami samoedukacji.

Podejmując się realizacji aktywnych metod edukacyjnych w terenie trzeba pamiętać, że znacznie rośnie liczba problemów, z którymi spotykają się nauczyciele i uczniowie. Najważniejsze z nich to:
• organizacja;
• finansowanie;
• zapewnianie bezpieczeństwa;
• program nauczania;
• wybór tematu zajęć;
• zapewnienie koniecznych przyrządów i narzędzi;
• wybór sposobu prezentacji prac wykonanych w terenie;
• ocena zadań prowadzonych przez uczniów w terenie.

Jednak aby zadania realizowane w terenie przynosiły oczekiwane rezultaty, nie mogą one być prowadzone tylko okazjonalnie (ze względu np. na Dzień Ziemi, Dzień Szkoły, konkurs przedmiotowy itp.).
Zajęcia terenowe powinny być precyzyjnie zaplanowane; muszą uwzględniać warunki danej szkoły oraz określać wszystkie aspekty edukacji środowiskowej prowadzonej w terenie i odnosić się do realizowanego program nauczania.
Jak wynika z krótkiego przeglądu różnych aspektów zajęć w terenie, wiedzę o środowisku uczniowie powinni uzyskać poprzez badanie, doświadczenie, zdobywanie umiejętności obserwacji, prowadzenie doświadczeń i rejestrowanie danych.
Powyższe działania służą:
• rozwijaniu i kształtowaniu pozytywnych postaw wobec środowiska;
• rozwiązywaniu problemów z korzyścią dla środowiska;
• podejmowaniu bezpośrednich działań dla poprawy stanu środowiska.