Rozwijanie świadomości proekologicznej. Opis i analiza przypadku edukacyjnego

Opis i analiza przypadku organizacyjnego (Rozwijanie świadomości proekologicznej)

1. Identyfikacja problemu

Rozwój cywilizacji zwłaszcza w XX wieku wprowadził do naturalnego środowiska bardzo poważne i nieodwracalne zmiany. Zanieczyszczenie środowiska osiągnęło obecnie niespotykany nigdy w przeszłości poziom. Człowiek podporządkował sobie całą przyrodę. Negatywne skutki działalności człowieka możemy obserwować i odczuwać na co dzień
w najbliższym otoczeniu
Od 9 lat jestem nauczycielem biologii a od 2 przyrody w Zespole Szkół w Regnowie i ciągle stykam się z problemem niskiej kultury ekologicznej i braku nawyków ochrony środowiska wśród mieszkańców pięknych okolic Rezerwatu przyrody Rawka. Tematyka dotycząca zanieczyszczenia i ochrony środowiska od zawsze mnie interesowała i była mi bliska.
Negatywny wpływ człowieka na środowisko to przede wszystkim skutek niewiedzy i nieświadomości panującej wśród społeczeństwa. W związku z tym młodym ludziom trzeba uświadomić związek przyrody z człowiekiem, uzmysłowić, że działania człowieka powinny być zgodne z naturą, w taki sposób aby nie powielali błędów swoich rodziców. Edukacja ekologiczna powinna więc uświadomić, że każdy człowiek niezależnie od zawodu jaki wykonuje i miejsca zamieszkania żyje w określonym środowisku i czy tego chce, czy nie problemy środowiska kształtują jego warunki bytu. Ekologia może być sposobem życia, przygodę z nią należy zacząć od lat najmłodszych.
Mając świadomość tych zagrożeń nasza szkoła od wielu lat realizuje szereg różnorodnych zajęć poświęconych edukacji ekologicznej.

2. Geneza i dynamika zjawiska

Mimo, że w naszych okolicach nie ma intensywnego przemysłu to nie brakuje zagrożeń dotyczących degradacji środowiska naturalnego. Problem stanowią odpady wyrzucane do lasu, przypadki wandalizmu objawiające się kaleczeniem drzew, wypalanie suchych traw, śmieci, niewłaściwa gospodarka ściekami bytowo-gospodarczymi oraz niewłaściwe przechowywanie i stosowanie nawozów mineralnych i naturalnych. Pomimo obecności koszy na śmieci i obowiązku podpisania umów na wywóz śmieci przez gospodarstwa domowe mamy wciąż pełno śmieci w naszym otoczeniu. Śmieci są rażącą wizytówką obecności człowieka w środowisku. Ta nieprzemyślana i nieodpowiedzialna działalność człowieka prowadzi do zanieczyszczenie powietrza, wody i gleby.
Media codziennie donoszą o skutecznych działaniach na rzecz ochrony środowiska, jednak społeczeństwo często pozostaje głuche na argumenty ekologów, naukowców i wybiera tańszą i mniej kłopotliwą dla siebie alternatywę.
Szkoła to miejsce, gdzie działania nauczycieli mogą mieć duży wpływ na kształtowanie postawy proekologicznej. Umysł dziecka odznacza się dużą plastycznością, a co za tym idzie pierwsze doświadczenia pozostawiają trwały ślad w psychice i okazują się trwałe.
Kontakt z przyrodą wywołuje u dzieci silne i żywe uczucie, gotowość do poznawania jej, ochrony i uczestnictwa w jej życiu. Należy stworzyć im tylko odpowiednie warunki do rozwoju i działania, włączyć młodych w aktywną ochronę środowiska.
Wiedza na temat zasobów środowiska oraz sposobów racjonalnej gospodarki nimi pozwoli uświadomić młodemu pokoleniu, że los środowiska leży w ich rękach a niewłaściwe postępowanie wobec środowiska może przynieść nieodwracalne i niekorzystne zmiany. Zatem należy położyć szczególny nacisk na edukację proekologiczną.
Wnioski nasuwają się same, należy stwarzać takie sytuacje, w których uczniowie będą mieli okazję prezentowania pożądanych zachowań, możliwość wyciągania właściwych wniosków, utwierdzania się w przekonaniu, że wiele zależy od nich samych.

3. Znaczenie problemu

Szerokie ujecie świadomości ekologicznej jest rezultatem dostrzeżenia i docenienia ważkości związku miedzy gospodarczą działalnością społeczeństwa a procesem dewastacji i degradacji przyrody. Edukacja ekologiczna dotyka wielu dziedzin życia człowieka,
to edukacja uwzględniająca nie tylko niezbędną do przetrwania świata więź człowieka z przyrodą, lecz potrzebę wzajemnego życia i dążenia do budowania coraz lepszego świata. Nasza szkoła starała się sprostać tym wymaganiom poprzez odpowiednie działania, które miały na celu pokazać, że problemy ekologii są bardzo ważne zarówno dla młodzieży, grona pedagogicznego, jak i rodziców naszych uczniów.
Moje obserwacje pokazują, że nauczyciele naszej szkoły starają się poświęcać dość dużo uwagi poznaniu naturalnego środowiska, zależności w nim występujących, obcowaniu z przyrodą i ukazaniu jej ścisłego związku z człowiekiem. Z punktu widzenia dzieci i młodzieży jest to bardzo ważne, gdyż edukacja ekologiczna nie jest jedynie pedagogiką katastrofizmu.
Młodzi ludzie muszą mieć świadomość tego, że aby zmieniać świat powinno się zacząć od siebie. Dlatego szkoła powinna uwrażliwiać młodych ludzi na problemy współczesnego świata, gdyż to właśnie oni mogą zmienić negatywne wzorce zachowań. Będą unikać błędów poprzednich pokoleń i przekazywać wiedzę w swoim środowisku lokalnym.

4. Prognoza

Prognoza negatywna
Brak działań proekologicznych może doprowadzić do:
- utraty wrażliwości na potrzeby otaczającego świata,
- braku szacunek wobec środowisko przyrodnicze,
- braku zrozumienia praw rządzących przyrodą,
- nie dostrzegania wzajemnych współzależności w świecie,
- zwiększenia negatywnych działań niekorzystnie wpływających na środowisko,
- nieodwracalnego zniszczenia środowiska naturalnego naszej okolicy.

Prognoza pozytywna
Efektywna edukacja ekologiczna:
- uwrażliwi dzieci i rodziców na potrzeby środowiska, na piękno otaczającej przyrody
i wzmocni więź z nią,
- utrwali nawyki ochrony przyrody,
- rozwinie umiejętność obserwacji i samodzielnego wnioskowania,
- pokaże, jak racjonalnie korzystać ze środowiska,
- rozwinie poczucie odpowiedzialności i troski o obecną i przyszłą jakość życia na Ziemi,
- kształtuje poczucie odpowiedzialności za stan zasobów środowiska przyrodniczego,
- zaktywizuje młodzież do działania,
- będzie źródłem satysfakcji dla ucznia i nauczyciela.

5. Propozycja działania
Moim zadaniem stało się uświadomienie uczniom o konieczności ochrony przyrody, obejmującej zagadnienia ochrony gatunkowej roślin i zwierząt, racjonalnego korzystania z zasobów przyrody oraz działalność naukową i edukacyjną.
Główne cele działań to:
- rozwijanie świadomości ekologicznej wśród młodzieży,
- uświadomienie uczniom na czym polega zależność – rozwój cywilizacyjny a zagrożenie różnorodności biologicznej,
- uzasadnienie konieczności działań na rzecz ochrony przyrody,
- uświadomienie, w jaki sposób dbać o stan środowiska przyrodniczego,
- rozwijanie poczucia piękna i poszanowania przyrody,
- angażowanie młodzieży do działań na rzecz najbliższego otoczenia.
Realizacja celów wiązała się z opracowaniem planu, który opierał się na następujących działaniach:
- realizacja tematyki związanej z ekologią na zajęciach biologii, chemii, przyrody i godzin z wychowawcą,
- realizacja ścieżki edukacyjnej,
- wycieczki edukacyjne,
- konkursy,
- udział w akcjach związanych z ochroną środowiska,
- opracowanie i realizacja programu edukacyjnego,
- imprezy ogólnoszkolne,
- włączenie wszystkich nauczycieli i wychowawców do współpracy.
Stosowane przeze mnie oddziaływania dydaktyczno - wychowawcze szczegółowo obejmują:
- motywację osobistą,
- pracę zespołową,
- szeroką współpracę z zewnętrznymi ośrodkami wspierającymi edukację ekologiczną,
- współpracę z rodzicami i nauczycielami.

6. Wdrażanie działań

Realizacja zamierzonych działań była złożona i stworzyła szansę na poprawienie jakości najbliższego otoczenia oraz wprowadzenie zmian korzystnych dla całej społeczności. Do planu działań opracowanego przeze mnie włączyli się inni nauczyciele, bez wsparcia których nie miałabym możliwości realizacji zaplanowanych działań. Nasze starania nastawione były na to, aby każde dziecko stało się aktywnym uczestnikiem prowadzonych przez naszą szkołą działań. Swoista wrażliwość dzieci, ich zdolność do wnikliwej obserwacji przyrody, a zwłaszcza ciekawość i radość, stworzyły przed nauczycielami nieograniczone możliwości różnicowania form edukacji ekologicznej.
W ramach kształtowania postaw proekologicznych wprowadzone zostały następujące działania:
- Realizacja tematów metodami aktywizującymi na zajęciach przyrody (Odnawialne źródła energii, Perspektywa wyczerpania źródeł energii, W jaki sposób oszczędzamy energię?, Liczy się każda kropla wody, Jak oszczędzać wodę?, Co nam zagraża?, Przyszłość naszej planety, Zagrożona przyroda ), geografii (Zależność człowieka od otaczającego go świata, Jak człowiek oddziałuje na klimat?, Oddziaływanie człowieka na wody, Przeobrażenie gleb i litosfery wywołane działalnością człowieka, Człowiek a biosfera), chemii (Zanieczyszczenia powietrza, Zagrożenia cywilizacyjne Promieniotwórczość), biologii (Zanieczyszczenia i skażenia środowiska, Globalne zanieczyszczenia atmosfery, Przekształcenia i zanieczyszczenia środowiska jako skutek rozwoju cywilizacji, Ochrona środowiska na co dzień, Główne sposoby ochrony przyrody, Parki narodowe i rezerwaty przyrody), godzin z wychowawcą (Czy twój dom jest ekologiczny?, Kształtowanie etycznej postawy wobec wszystkich organizmów, ). Na atrakcyjność zajęć ekologicznych wpływała możliwość przeprowadzenia eksperymentów. Zajęcia często odbywały się w bezpośrednim kontakcie z przyrodą.
- Realizacja zagadnień ścieżki ekologicznej realizowana przez nauczyciele różnych przedmiotów (Przyczyny i skutki niepożądanych zmian w atmosferze, biosferze, hydrosferze i litosferze, Różnorodność biologiczna, Oddziaływanie produkcji żywności na środowisko, Zagrożenia dla środowiska wynikające z produkcji i transportu energii.).
- Uczniowie prowadzili różnorodną dokumentacje z przebiegu obserwacji: dzienniczki obserwacji, karty, notatki przyrodnicze, zielniki, albumy, plakaty.
- Rozbudzanie zainteresowań dzieci poprzez szereg prac dodatkowych, nieobowiązkowych. Zadania dodatkowe mobilizują uczniów do śledzenia prasy, czytania książek tematycznych, wyszukiwania ciekawostek przyrodniczych, rysunków, zdjęć, pisania referatów, artykułów przyrodniczych do gazetki szkolnej.
- Wycieczki edukacyjne: wycieczki do Zakładu Gospodarki Komunalnej w Rawie Mazowieckiej, wycieczki do Arboretum Rogowie, Wycieczka do Nałęczowa, do Kotliny Kłodzkiej, w Bieszczady, wycieczki do okolicznych lasów,
- Rajd zorganizowany w Regionalnym Centrum Edukacji Ekologicznej w Budach Grabskich,
- Prowadzenie zajęć w terenie,
- Dokarmianie ptaków zimą,
- Opracowanie regulaminów i organizacja konkursów na etapie szkolnym: Konkurs na piosenkę ekologiczną, Konkurs na najciekawszy strój ekologiczny wykonany z surowców wtórnych, Konkurs wiedzy z okazji Dnia Ziemi, konkurs na plakat ”Ziemia moja planeta”, Konkurs fotograficzny„Przyroda Regnowa w obiektywie”,
- Pokaz slajdów zaproszonego fotografa D. Piwowarskiego „Rawa Mazowiecka i okolice” połączony z muzyką odgłosów przyrody,
- Lekcja przyrody na żywo – gady,
- Udział w Ogólnopolskim Konkursie Ekologicznym „EKO - PLANETA”, Powiatowym Konkursie Ekologicznym „Jeśli na zakupy, to z torbą ekologiczną”,
- Udział w akcjach związanych z ochroną środowiska: Zbiórka baterii w ramach działań Organizacji Odzysku S.A. Reba, „Sprzątanie Świata - Polska”, będącego częścią Programu Publicznej Edukacji Ekologicznej, zbiórka kasztanów,
- Opracowanie i realizacja programu edukacyjnego „Ochrona przyrody”,
- Imprezy ogólnoszkolne: Dzień Ziemi i Dzień Ochrony Środowiska.
Ważnym elementem działań ekologicznych był opracowany przeze mnie program edukacyjny „Ochrona przyrody”. Był on przeznaczony dla uczniów gimnazjum i był realizowany głównie w ramach lekcji biologii, chemii i godzin z wychowawcą. Składał się on z następujących punktów:
1. Cel główny
2. Cele szczegółowe
3. Zadania programu
4. Pomoce do programu
5. Ogólne treści
6. Procedury osiągania celów
7. Sposób ewaluacji
8. Scenariusze zajęć
Program:
- oparty był o podstawy programowe kształcenia ogólnego,
- jego zadaniem było poznawanie środowiska, które odbywało się na drodze bezpośredniego kontaktu z przyrodą,
- odwoływał się do lokalnych problemów środowiskowych uświadamia uczniom ich osobiste powiązania z nim,
- materiał i metody były tak dobrane, aby efektywnie i efektownie przekazać informacje dotyczące ochrony przyrody,
- program powiązany jest z Programem Wychowawczym Gimnazjum, który w swojej misji preferuje m.in. takie wartości jak: odpowiedzialność, przyjaźń, prawda, partnerstwo - one właśnie znalazły swoje odzwierciedlenie w jego idei.
W toku realizacji programu ewaluacji podlegały:
- atrakcyjność programu dla uczniów,
- jego praktyczność i użyteczność,
- skuteczność stosowanych metod,
- ciekawe prace uczniów,
- klasowe konkursy,
- samoocena pracy nauczyciela.
Z przeprowadzonej ewaluacji wynikało, że aktywność uczniów podnosiły stosowane metody badawcze i organizowanie wycieczek. Uczniowie brali udział w różnego rodzaju przedsięwzięciach ekologicznych. Zajęcia pozytywnie wpłynęły na kształtowanie u uczniów prawidłowego korzystania z zasobów przyrody. Nabyli odpowiedzialności z swoje postępowanie.

7. Efekty działań

Systematyczne wdrażanie programów edukacji proekologicznej powoli przynosiło spodziewane efekty. Uświadomienie konieczności działań na rzecz ochrony środowiska i własnego zdrowia oraz promocja postaw proekologicznych powoduje masowe włączanie się dzieci i młodzieży do organizowanych akcji. Akcja Sprzątania Świata stała się stałym punktem w naszych programach wychowawczych. Młodzież przyzwyczaiła się do zbiórki baterii, oszczędzania wody i energii, część segreguje w domu śmieci i kupowała artykuły spożywcze w opakowaniach zwrotnych. Uczniowie podejmowali i realizowali działania ekologiczne na co dzień w swoim otoczeniu. Wycieczki pokazały, że dzieci potrafią właściwie i kulturalnie zachować się w miejscach publicznych zgodnie z zasadami działań ekologicznych oraz nie mają problemu z prowadzeniem obserwacji przyrodniczych. Uczestniczyła w konkursach przyrodniczych i osiągają w nich znaczące wyniki. Uczniowie czuli się ważni, byli bardzo zaangażowani i dumni z wykonanej pracy. Zajęcia teoretyczne poprzez to, że były prowadzone metodami aktywizującymi i często w pracowni komputerowej były dla uczniów ciekawsze i chętniej w nich uczestniczyli. Poszerzyły one znacznie wiedzę na temat zagadnień ochrony środowiska oraz wzbudziły poczucie współodpowiedzialności za stan środowiska. Sprawdzian na koniec realizacji tematyki dotyczącej zagrożeń i ochrony środowiska pokazał, że 70% uczniów w opanowało materiał na dobrym i bardzo dobrym poziomie.
Ponadto uczniowie rozwijali zdolności plastyczne, doskonalili pracę z komputerem. Ja również udoskonaliłam swoje sprawności dydaktyczne w zakresie organizacji aktywnego i atrakcyjnego procesu dydaktycznego.
Obserwacje wykazały jednak, że trudno jest i będzie zmienić nawyki wielu dorosłych a także części dzieci i młodzieży. Myślę, że wiele jest jeszcze do zrobieniai nigdy nie należy wychodzić z założenia, że wszystko zostało już zrobione Wszystkie działania trzeba kontynuować, ponieważ proces kształtowania postaw proekologicznych jest procesem ciągłym.

Bibliografia
Albińska E. Człowiek w środowisku przyrodniczym i społecznym, Wydawnictwo KUL,
Banaszak J., Wiśniewski H - Podstawy ekologii. Wydawnictwo Adam Marszałek,
Pulinn A. Biologiczne podstawy ochrony przyrody, Wydawnictwo PWN,
Stawiński W. Dydaktyka biologii i ochrony środowiska, Wydawnictwo PWN,
Miesięcznik National Geographic,
Miesięcznik Przyroda Polska.