Rozwój wrażliwości empatycznej u dzieci

"Empatia jest nieustannym odkrywaniem - podobnie jak samo życie, chociaż na małą skalę".
J. Rembowski

Empatia jest definiowana najczęściej jako zdolność wczuwania się w stany psychiczne osób innych lub projektowanie określonych emocji na ludzi, przedmioty, wydarzenia.
Współczesna psychologia dysponuje wieloma pojęciami, które służą do wyjaśnienia regulacyjnej roli zachowania się człowieka w sytuacjach społecznych. Wśród nich coraz szersze zastosowanie przypisuje się empatii, która najogólniej mówiąc pojmowana jest jako wrażliwość na uczucia innych osób. Empatia funkcjonuje w stosunkach międzyludzkich,
w prostych i złożonych układach społecznych. Jest ważną dyspozycją psychiczną ułatwiającą przyjmowanie różnych ról społecznych i społeczne współdziałanie.
Wraz z rozwojem badań nad empatią powstało wiele różnych definicji tego pojęcia.
Niektóre z nich mają charakter stały i stanowią trwały składnik badań, inne budowane dla potrzeb konkretnych badań i nie weszły na stałe do literatury psychologicznej. I jedne
i drugie można uporządkować dzieląc je na, co najmniej trzy grupy. Jedną grupę stanowią te definicje, które podkreślają składnik emocjonalny, drugą - poznawczy. Trzecią grupę tworzą definicje, które łączą oba te składniki i traktują empatię jako zespół emocjonalno - poznawczy, a nawet emocjonalno - poznawczo - wychowawczy.
Najogólniej można stwierdzić, że współczesna psychologia rozpatruje empatię jako "proces wczuwania się, postrzegania i rozumienia stanu psychicznego innej osoby". Uważa się również, że empatia podlega zmianom w trakcie rozwoju jednostki.
Niezależnie od tego, czy empatię będziemy rozumieć bardziej kognitywnie, czy też jako wczuwanie się uczucia, które drugi człowiek przeżywa, to zawsze jest ona związana
z rozwojem jednostki. Często rozważana jest w związku z kształtowaniem się osobowości dziecka, rozwojem form zachowania się i społeczną adaptacją. Najczęściej empatię rozpatruje się w aspekcie rozwoju emocjonalnego dziecka.
W pierwszych latach życia dziecko przenosi stany uczuciowe obiektu empatii na siebie zarażając się tymi uczuciami poprzez imitację bądź naśladowanie. Współdźwięczenie
a następnie współprzeżywanie dziecka jest skierowane ku sobie i ma charakter egoistyczny.
W tym okresie dziecko równie dobrze empatyzuje z innymi dziećmi czy osobami, jak również ze zwierzętami czy nawet przedmiotami. Dziecko pod względem uczuciowym zlewa się
z otoczeniem, żywo przejawia na zewnątrz swoje uczucia, one też bardzo silnie wpływają na jego zachowanie. A. Węgliński opisuje zachowanie się dziewczynki, która na widok zdjęcia płaczącego rówieśnika zareagowała płaczem, a następnie przez pewien czas wszystkie podawane jej fotografie kojarzyła z płaczącym dzieckiem. Płacząc uciekała od fotografii.
Empatia może więc prowadzić do unikania drugiej osoby, jeżeli daje ona powód do powstawania uczuć negatywnych. Według S. Bergera tak jest istotnie, chociaż autor podkreśla, że empatia może być podstawą do ukształtowania się uczucia altruizmu. Dziecko, które ofiarowuje zabawkę płaczącemu rówieśnikowi wydaje się demonstrować świadomość, że będzie ono z tego zadowolone. Przykłady takiego zachowania zaobserwowała H. Borke już u 2,5 - letnich dzieci.

H. Borke wniosła ogromny wkład w badania nad empatią u dzieci. Według niej empatia to "zdolność postrzegania świata z perspektywy innych ludzi", co w odniesieniu do dzieci może oznaczać "świadomość, że inni ludzie posiadają uczucia, które różnią się od naszych własnych". H. Borke zakwestionowała twierdzenie Piageta, jakoby dzieci poniżej 7 roku życia były egocentrykami. W swoim pierwszym artykule autorka dowodzi, że dotychczasowe niepowodzenia prób znalezienia u małych dzieci oznak zdolności empatycznych wynikały ze złożoności zadań wykorzystywanych w badaniu tych zdolności.
W swoich badaniach H. Borke użyła mniej skomplikowanego zadania, w którym uczucia radości, smutku i złości były na prezentowanych obrazkach łatwo dostrzegalne. Ten sposób badania pozwolił na uniknięcie problemów spowodowanych nieumiejętnością werbalizowania przez małe dzieci swoich uczuć. Badania dowiodły, że już 3 - latki były
w stanie określić reakcje innych ludzi.
Wykorzystując technikę badawczą skonstruowaną przez H. Borke przeprowadzono także badania w Polsce. Autorem tych badań był profesor J. Rembowski. Badania dotyczyły
dzieci przedszkolnych z województwa gdańskiego.
Wyniki tych badań pozwoliły na wysunięcie następujących wniosków:
1. już dzieci 3 - letnie, mające trudności z komunikowaniem swojej świadomości, potrafią rozpoznawać niektóre stany uczuciowe innych osób, najłatwiej przychodzi dzieciom rozróżnianie sytuacji społecznych wywołujących u innych stany uczuciowe innych osób,
2. najłatwiej przychodzi dzieciom rozróżnianie sytuacji społecznych wywołujących u innych ludzi radość, zadowolenie,
3. poznawanie emocji smutku, przestrachu i złości niezależnie od płci badanych, okazały się trudniejsze do identyfikacji,
4. poziom wrażliwości empatycznej wzrasta wraz z rozwojem dziecka.

W większości badań nad rozwojem zdolności empatycznych u dzieci na plan pierwszy wysuwa się związek między empatią a wiekiem. Wyniki różnych badań nie dają jednak jednoznacznej odpowiedzi w tej kwestii. J. Rembowski podsumowując problem związku pomiędzy empatią a wiekiem stwierdza, że można mówić o czterech aspektach tego zagadnienia :
1. zależność może być prosta, tzn. w miarę uspołecznienia dziecka zwiększa się liczba i zakres jego kontaktów z innymi ludźmi. Teoretycznie przejmuje ono coraz więcej ról. Własne i cudze wzorce pozwalają mu najpierw przystosować swe zachowanie do innych osób poprzez pojmowanie ich ról, a następnie zmodyfikować własne zachowanie, aby u innych osób osiągnąć pożądaną reakcję. Według tego poglądu zdolność do empatii rośnie wraz z wiekiem.
2. może być odwrotnie: mianowicie wraz z wiekiem zmniejsza się zdolność właściwego przyjmowania ról. Dzieci potrafią grać różne role np. "jestem mamusią"
3. albo "jestem pieskiem". Ten typ wyobrażeniowej zabawy powoli zanika, gdy dziecko staję się starsze. Możliwe więc, że z wiekiem staje się coraz mniej podatne na przyjmowanie ról innych.
4. może w ogóle nie związku pomiędzy empatią a człowieka, ponieważ nie stwierdzono jej silne powiązania z innymi zmiennymi.
Innym nie rozwiązanym zagadnieniem jej wpływ płci na zdolność do empatii u dzieci.
Co prawda większość badaczy podtrzymuje hipotezę, że dziewczynki są bardziej empatyczne niż chłopcy, ale istnieją i tacy którzy tego poglądu nie podzielają.

M. Johnson i D. Bakan twierdzą, że osoby płci męskiej prezentują inny typ orientacji
międzyosobowej, są bardziej , nastawione bardziej na działania niż na odczuwanie.
Poza tym wyniki uzyskiwane w testach badających empatię u dziewczynek i chłopców zależą od zadania, jakie nakładamy na dziecko. Chłopcy lepiej sobie radzą, gdy mają podać rozwiązanie jakiegoś problemu społecznego, a dziewczynki lepiej rozpoznają i wczuwają się w cudze stany emocjonalne. W każdym razie zagadnienie wpływu płci na empatię u dzieci nie jest jednoznacznie rozwiązane.
Dotychczasowe badania nie wyczerpują w pełni problemu rozwoju zdolności empatycznych u dzieci. Niewiele jest bowiem badań na empatię we wczesnej ontogenezie. Zauważono jednak, że w miarę dorastania dziecko nabywa większego doświadczenia w kontaktach międzyludzkich i staje się coraz bardziej zdolne do spostrzegania i uświadamiania sobie myśli, uczuć i motywów zachowania innych osób.