Swobodny tekst w nauczaniu wczesnoszkolnym

„Swobodny tekst w nauczaniu wczesnoszkolnym”

Jak twierdził doskonały pedagog francuski Celestyn Freinet: „To co najważniejsze, to ukształtowanie z dziecka człowieka jutra, moralnego uspołecznionego pracownika, świadomego swych praw i obowiązków i dostatecznie odważnego, by je wypełniać, wychowanie dziecka na człowieka inteligentnego, badacza, twórcę, matematyka, muzyka, artystę.”1
Aby ukształtować takie wartości zgadzam się, że trzeba oceniać inne przymioty takie jak głębokie rozumowanie, wysiłek pracy umysłowej, inwencję, dociekliwość i pomysły twórcze.
Dążę do tego, aby każde dziecko znalazło swoje miejsce w grupie i by zawsze miało okazję do sukcesu. Jedną z metod, która pozwala mi na realizowanie tych założeń jest wykorzystanie techniki swobodnego tekstu. Jest to najpopularniejsza metoda C. Freineta stosowana w Polsce, która najpełniej charakteryzuje całokształt zamierzeń i konkretnych rozwiązań tego pedagoga.
W ciągu kilkunastu lat pracy modyfikowałam tę technikę, starałam się ją traktować „po swojemu” i dostosować do potrzeb „moich” dzieci oraz do obowiązujących wymogów programowych. W mojej pracy jako swobodny tekst przyjęłam każdy tekst napisany przez dziecko czyli: rymowankę, wiersz, opowiadanie, piosenkę, dialog, list, prośbę, podziękowanie, bajkę, baśń, wywiad. Zagadnienia, wokół których pracuję ze swobodnym tekstem podzieliłam na trzy płaszczyzny:
I- „Stare sprawy- nowe tematy”,
II- Kwestie wychowawcze,
III- Korelacja z innymi przedmiotami

W czasie obserwacji i poznawania różnych zachowań dzieci „wytwarzających i przetwarzających teksty” przekonałam się, że faktycznie dialog jest główną cechą tekstów dziecięcych. Okazało się również, iż uprzywilejowaną pozycję ma rym. Postanowiłam to wykorzystać.
W klasie pierwszej (pierwsze półrocze) wszystkie ćwiczenia opierają się na wypowiedziach mówionych, niekiedy zapisywanych przeze mnie na tablicy lub kartce. Dopiero w drugim półroczu, gdy dziecko już może pisać rozpoczyna się układanie różnych rymowanek, wierszy i pierwszych krótkich 3-4 zdaniowych opowiadań.
Doskonałą okazją jest „DZIEŃ MAMY” obchodzony u nas zawsze bardzo uroczyście. Przygotowana trwają długo, a więc jest okazja, żeby zachęcić dzieci do twórczej pracy. W tym momencie pracują w obrębie I-szej płaszczyzny („stare sprawy-nowe tematy”). Dzieci piszą wiersze. Często podaję tematy, np.:
„Jesteś moją jedyną, kochaną Mamusią”.
„Kocham Cię Mamusiu...”
„Dziękuje Ci Mamusiu”.
Oto przykłady wierszy pisanych przez dzieci w klasach I-III. Muszę tu podkreślić, że niektórzy najbardziej lubią tę formę wypowiedzi.

Moja mama jest kochana
Jak księżniczka zaczarowana.
Wszystko umie,
Wszystko zrozumie.
I ja w to mocno wierzę
I kocham Moją Mamę szczerze.

Moja Mama lubi bez,
Lecz nie lubi żadnych łez.
Lubi bratki i stokrotki,
Lubi dzieci i ich psotki.
Mama zawsze się uśmiecha,
A smuci się, gdy płacze jej pociecha.
Moja Mama już od rana
Ciągle jest zapracowana.
Lubi czystość i porządek
Goni, gdy jest nieporządek.
Moja Mama robi obiad
I inne posiłki,
Czyta wiersze i bajeczki,
Opowieści z tej książeczki.
Za tą ciężką pracę Mamy
Bardzo Ją z Joasią
I Tatą kochamy.

Podziękowanie dla Mamusi

Mamo... Kochana Mamo,
Co ja bym bez Ciebie zrobił?
Nie mógłbym usnąć
Pod ciepłą i pachnącą pościelą
Bez Twego czułego słowa na dobranoc.
Pozwalasz mi, choć nie zawsze na to zasługuję,
Bawić się z kolegami, oglądać filmy.
Dobrze jest mi z Tobą Mamo!
Chociaż czasami nie umiem tego okazać,
To pamiętaj, że zawsze będę
Cię kochał.
Dziękuję Ci za to,
Co dla mnie robisz.

Następnym etapem jest pisanie krótkich tekstów oczywiście poprzez stworzenie odpowiedniego klimatu. Dzieci najchętniej piszą wówczas, gdy faktycznie odczuwają potrzebę wyrażenia swoich myśli i zakomunikowania ich innym. Każda okazja może być doskonała do tworzenia. W swoim programie ustalam cykl lekcji przeznaczonych na pisanie tekstów. I tak np. po przeczytaniu ciekawej książki (nie tylko lektury), obejrzeniu wspaniałej bajki, usłyszeniu autentycznej historii, po powrocie z wakacji, ferii czy wycieczki układam lub układamy temat i dzieci zaczynają tworzyć np.:
1. „Gdybym spotkał złotą rybkę, to prosiłbym ją o..”
2. „Na najwspanialsze moje urodziny otrzymałem zaczarowaną różdżkę – jak ją wykorzystam?”
3. „Jestem kierowcą autobusu wiozącego dzieci kolonijne na wycieczkę- co dzieci robią, jak się zachowują, co podziwiają, o czym rozmawiają?”
4. „Pracuję w bibliotece i zachęcam Was do przeczytania tej książki!”
5. „Czy znam moich rodziców: Moi rodzice”.

Oto fragmenty tekstów do tematu:
Ad. 1. „...Chciałbym umieć fruwać, ponieważ jestem ciekawa jak wygląda świat z lotu paka. Chciałabym mieć pióro, które pisałoby tylko prawdę, bo wtedy wiedziałabym wszystko. Chciałabym być zawsze małą dziewczynka, bo wtedy świat wydaje się piękny, a ludzie dobrzy...”
Ad. 1. „...Prosiłbym o szczęście dla wszystkich ludzi, ponieważ kiedy oglądam WIADOMOŚCI żal mi jest każdego biednego człowieka. Mogłabym być wróżką i czynić dobro na świecie. Ostatnim moim życzeniem byłoby spełnienie marzeń wszystkich ludzi...”
Ad.5. „...Moi rodzice pracują siedemnaście lat. Są weseli, często w domu w coś gramy i śmiejemy się. Tata jest wysoki i dobrze zbudowany. Jego hobby to tenis. Czasami rozgrywamy mecze i wtedy jest napięta sytuacja. Sprzeczamy się o każdą piłkę. Mama zaś jest mała i nie lubi jeść. Lubi natomiast rozwiązywać krzyżówki. Gdy zobaczy jaką natychmiast musi ją rozwiązać. Poza tym opowiada nam śmieszne historie. Lubię swoich rodziców, bo można się z nimi dogadać...”

Doskonałą okazją są również zbliżające się święta, pory roku itp. Nadal wykorzystuję tu pierwszą płaszczyzną. Zależy mi na tym, aby każdy uczeń miał możliwość wypowiedzenia swoich myśli, przeżyć, spostrzeżeń w dowolnej tzn. nie narzuconej przeze mnie formie literackiej. Dziecko wybiera sobie czy na ten temat będzie pisało opowiadanie, dialog, list. Pełna zasada swobodnej ekspresji dotyczy z wiadomych przyczyn dzieci najmłodszych (kl. I-III). Oto kolejny przykład pracy dziecięcej związanej z tematem świąt:
„Lubię patrzeć na choinkę, całą wystrojoną. Lekką jak srebrny wiatr, który ściąga czapki z głów. Olśnioną niebiańskim blaskiem. Choinka jest piękna jak dama ze śniegu. Ubrana w srebrną płachtę, złotą koronę, biało-srebrną suknię, pończoszki i białe pantofelki...”
Stosowanie swobodnych tekstów (w drugiej płaszczyźnie-kwestie wychowawcze) pozwala dziecku na wyrażenie osobistych odczuć pomysłów, może być zachętą, radą i pomocą. Dziecko wypowiada się o swoim środowisku w którym żyje. Tematy nigdy w tej sytuacji nie są przypadkowe. Jest to metoda zachęcania, przy pomocy której można rozwiązać różne problemy wychowawcze. Dzieci pisząc o sobie, innych, mają okazję do pokonania strachu, złagodzenia konfliktu, a także zrozumienia swojego postępowania. Oto przykładowe tematy i fragmenty prac:
1. „Patrzę na siebie w lustrze i co widzę?”
2. „Jaki, jaka jest?”
3. „Za co można mnie polubić?”

„...Zazwyczaj staram się być uprzejma i kulturalna. Grzecznie odpowiadam na pytania dorosłych i dzieci.. Myślę, że jestem koleżeńska, ponieważ zawsze pożyczam przybory szkolne i staram się nie obgadywać koleżanek i kolegów. Mam poczucie humoru i lubię się śmiać... Z tego mojego opisu wygląda, że jestem ideałem, ale zdarza mi się zachowywać niewłaściwie...”
„... Czasem kłócę się z siostrą Pauliną i wtedy jestem mało kulturalny. Ona ma dla mnie dużo cierpliwości a ja jestem dla niej niemiły... Jestem życzliwy i przyjazny dla swoich koleżanek i kolegów. Popełniam głupie błędy, ale myślę, że jestem coraz mądrzejszy...”

Naturalną motywację dla swobodnego tekstu stwarza również gazetka szkolna, kronika klasowa a także praca dzieci w czasie innych lekcji. Na lekcjach w kl. I-III wprowadzam blok tematów zawiązanych z astronomią, życiem ciekawych zwierząt i wybranych państw. Prezentowane przez dzieci wiadomości i materiały wykorzystuję przy pisaniu tekstów zaliczanych do trzeciej płaszczyzny (korelacja z innymi przedmiotami). Dzieci piszą listy do wybranych lub fikcyjnych przyjaciół na temat tradycji panujących w poznanym kraju. Opisują krajobraz, miejsca godne obejrzenia, a także reklamują atrakcje regionu.
We wszystkich tekstach poprawiane są błędy ortograficzne. Natomiast inne zmiany wprowadzane są wówczas, gdy twórca zrozumie sugestię i sens poprawy oraz gdy będzie pewny, że to udoskonali i wzbogaci jego utwór. Wszystkie teksty gromadzę, niektóre z nich zostają wyeksponowane na gazetce, inne czytane podczas zajęć, a część wykorzystują w „Tomikach wierszy”, „Zbiorach opowiadań”, które otrzymują rodzice w prezencie.
Zastosowanie tej techniki pozwala na wykonanie ćwiczeń gramatycznych, stylistycznych i ortograficznych w sposób naturalny. Dziecięce teksty wykorzystuję częściowo przy dyktandach lub pisaniu z pamięci. Istotne jest, aby ten sposób pracy stosować przy kształceniu języka z nauką o nim. Istnieje ciągła możliwość bogacenia języka, przyswajania nowych środków, a także stały kontakt z literaturą. Bardzo ważnym zadaniem jest rozbudzanie wrażliwości na piękne słowa, wyzwolenie zdolności do porównywania i oceniania informacji oraz wyrobienie poczucia odpowiedzialności za własne wypowiedzi.
Dzieci, które początkowo są niechętne do pisania z upływem czasu przełamują tą barierę i nie mają oporów w posługiwaniu się czynnym językiem. Te natomiast, które lubią pisać i mają do tego predyspozycje, piszą coraz lepiej i ciekawiej.
Zdaję sobie sprawę, że najtrudniejszą kwestią przy tej formie pracy jest ocena utworów dzieci. Niezależnie od panujących na ten temat opinii, oceniam je polegając na swojej nauczycielskiej intuicji. Korzystam również z uwag uczniów i często wraz z nimi dokonuję oceny. Najważniejsze bowiem jest ile wysiłku dziecko włożyło w swoją pracę. Bezwzględnie należy okazać mu szacunek oraz pochwalić jego dzieło i zachęcić do dalszej pracy. Korzystając z tej techniki jak najpełniej chcę wykorzystać doświadczenia dziecka, jego inteligencje, dynamikę i możliwości twórcze.