Wilnianie. Żywoty siedemnastowieczne, opracował, wstępem i komentarzem opatrzył David Frick, Warszawa 2008, Wydawnictwo Przeglądu Wschodniego i Studium Europy Wschodniej (seria „Bibliotheca Europae Orientalis”, t. XXXII), ss. 663 (recenzja)

W roku 2008 nakładem Wydawnictwa Wschodniego i Studium Europy Wschodniej w serii Bibliotheca Europae Orientalis opublikowane zostało wydawnictwo źródłowe do dziejów siedemnastowiecznego Wilna. Dzięki wieloletniej pracy Davida Fricka światło dzienne ujrzały teksty źródłowe, dotąd na podobną skalę niezauważone.
David Frick (ur. 1955 r.), amerykański uczony, karierę naukową rozpoczął w 1973 r. na Uniwersytecie w Indiana. Studia ukończył w 1977 r. jednocześnie podejmując kolejne na Uniwersytecie w Yale. Wielokrotny stypendysta między innymi Fundacji Alexandra von Humboldta. W 1995 roku uzyskał tytuł profesora na Uniwersytecie Stanu Kalifornii – Berkeley. W latach 2000-2001 wykładał również na Uniwersytecie w Stanford. W 2008 roku uzyskał tytuł profesora Wydziału Historycznego Uniwersytetu Berkeley. Jego zainteresowania ukierunkowane były na literaturę, kulturę i historię Polski, Litwy, Ukrainy i Białorusi. Zasłużył się w badaniach nad dziejami (zwłaszcza historią kultury) dawnej Rzeczypospolitej. Równie dużo uwagi poświęcał on wczesnonowożytnej filologii, retoryce i historii, dotyczącej głównie spraw wyznaniowych i społecznych. Do znanych prac badacza należą: Polish Secred Philology in the Reformation and The Counter-Reformation. Chapters in the History of the Controversies, 1551-1632 (Berkeley, 1989), Meletij Smotryc`kyj (Cambridge, Massachusetts, 1995), Ruś Restored. Selected Writings of Meletij Smotryc`kyj, 1610-1630 (Cambridge, Massauchusetts, 2005). Nie powinien zatem nikogo dziwić fakt, iż autor zajął się zróżnicowanym etnicznie, wyznaniowo oraz kulturowo siedemnastowiecznym Wilnem.
Wilnianie to zbiór różnego rodzaju materiałów źródłowych, pochodzących z XVII stulecia. Wykorzystane zostały między innymi testamenty, metryki zgonów, protestacje, dokumenty sądowe, kontrakty, inwentarze, domów, kazania i mowy pogrzebowe, jednym słowem wszystko, co udało się odnaleźć w bibliotekach i archiwach polskich oraz wileńskich. Zebrany przez Fricka materiał pochodzi między innymi z Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłów (w AGAD), z Biblioteki Czartoryskich w Krakowie, Biblioteki Narodowej, Biblioteki Ordynacji Zamojskich (w zbiorach BN), Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego czy z Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego. Każdy z zamieszczonych przez niego tekstów źródłowych może być przedmiotem odrębnych badań historyków różnych dziedzin. Projekt badawczy Fricka stał się zatem próbą połączenia bogatego źródła sprzed 1655 r. (Rewizji z lat 1636 i 1639) oraz informacji dla mieszkańców kapituły z źródłami pochodzącymi z magistratu, z okresu rozpoczynającego się ok. 1600 r. Materiał źródłowy nie został ograniczony do jednego gatunku źródeł. Autor ukazał ich szeroki wachlarz, dzięki czemu udało się stworzyć swoisty „przewodnik po mieście”
(s. XXXI). Tym, co wyznacza drogę zwiedzającemu są ulice i uliczki siedemnastowiecznego Wilna. Autor wymusza na czytelniku spacer, podczas którego „spacerujący spogląda na nie przez ramię stanowniczego z 1636 r.”, urzędnika wyznaczonego przez króla, do którego obowiązków należało ustalenie, kto gdzie ze świty królewskiej oraz innych dygnitarzów będzie stał podczas królewskiej wizyty w Wilnie.
Topografia miasta stała się głównym wyznacznikiem konstrukcji wydawnictwa. Rozdziały zostały podzielone według ulic Wilna oraz jego zabudowy. Tak też ułożono materiał źródłowy, aby dotyczył zamieszkujących poszczególne posesje ludzi. Autor oprowadza czytelnika po Wilnie w kilku etapach. Spacerujący zaczyna swą podróż od Zamku i kieruje się w stronę Rynku, gdzie zatrzymuje się na dłuższy czas. Następnie ma możliwość przechadzania się od Ratusza do Bramy Ostrej i Rudnickiej. Dalej idzie w kierunku ulicy Szklanej, aż do ulicy Niemieckiej, od ulicy św. Jana do Bramy Trockiej i od Skopówki do Bednarów. Kolejno czytelnik spaceruje od ulicy Zborowej do Bramy Spaskiej oraz od ulicy Bakszta do Bramy Subocz. Każdy z tych rozdziałów poprzedza zamieszczona w opracowaniu mapa, przedstawiająca daną ulicę oraz jej zabudowę. Najobszerniejsze są rozdziały poświęcone tej części miasta, które ciągną się od Ratusza do Bramy Ostrej i Rudnickiej oraz od Skopówki do Bernardynów. Liczą one równo po 90 stron. Najmniejszy rozdział zarysowany został w granicach od ulicy Św. Jana do Bramy Trockiej. Liczy on zaledwie 25 stron. Podrozdziały wyznaczają zamieszczone materiały źródłowe, którym autor nadaje tytuły. Jest ich po kilkanaście dla każdego rozdziału, łącznie 206 różnych dokumentów, opublikowanych w całości. Na ostatnich kartach zamieszczone zostały tablice genealogiczne rodzin: Szturnków, Giblów, Buchnerów, Rejterów, Filipowiczów, Dorofiewiczów oraz Kostrowickich. Ponadto czytelnikowi zostają przedstawione adresy w Wilnianach i ich współczesne odpowiedniki, czyli adresy opracowane przez Paknysa Midaugasa (Vilniaus miestas ir miestieciai 1636 m.: namai, geventojai, sveciai, Wilno 2006). Dodatkowym atutem wydawnictwa jest spis wykorzystanej literatury (s. 591-603) oraz indeks osobowy (s. 604-663).
Autor nie pozostawia czytelnika sam na sam z materiałem źródłowym. Rozbudowany komentarz umieszczony został jako wprowadzenie do poszczególnych rozdziałów. Jest wyraźnie obecny również w części właściwej opracowania. Frick staje się kimś w charakterze przewodnika, wyjaśniającego i komentującego, a niekiedy wprowadzającego w dalszą część spaceru. Jest to możliwe dzięki stylowi, którym autor się posługuje, bardziej eseistycznemu niż naukowemu. Na uwagę zasługuje również fakt, iż autor z pochodzenia Amerykanian, językiem polskim posługuje się w sposób biegły. Wstęp ogólny jest stosunkowo krótki. Autor omawia w nim takie zagadnienia jak: tło, źródła, strategie czy zasady przygotowania tekstu. Zaproponowana forma edycji jest rzadko spotykana w Polsce, jednak bardzo przejrzysta i ułatwiająca czytanie.
Frick stawia czytelnika przed możliwością zapoznania go z topografią miasta, ale przede wszystkim daje mu szansę poznania ówczesnych mieszkańców Wilna (stąd też bierze się tytuł opracowania: Wilnianie. Żywoty siedemnastowieczne). Dzięki temu zbliża się on do codzienności życia sprzed kilkuset lat. W swoisty sposób obserwuje ją i poznaje. Każdy z tekstów źródłowych dotyczy innych osób oraz ukazuje inne problemy dnia codziennego.
Edycja źródłowa pozbawia recenzenta możliwości dokonania charakterystyki poszczególnych rozdziałów. Materiał źródłowy zamieszczony w wydawnictwie cechuje zarówno różnorodność materialna jak i rzeczowa.
W wydawnictwie zamieszczonych zostało kilka ciekawych protestacji. W całym opracowaniu ich liczbę można określić, jako znaczącą. Pojawiają się w każdym rozdziale i dotyczą różnych spraw. Jedne przedstawiają konflikty, które miały miejsce pomiędzy członkami poszczególnych cechów. Pierwsza, zatytułowana Protestacja czarno – i czerwonoskórnikom przeciwko szaro- i białoskórnikom, z dnia 23 lutego 1675 roku (s. 102-104), dotyczy współzawodnictwa pomiędzy dwoma wileńskimi cechami: czarno- i czerwonoskórników oraz kurdywanników z jednej strony, a szaro- i białoskórników z drugiej strony. Jak pisze Frick, sceną przestępstwa była „szynkowa izba w kamienicy Pana Grzegorza Stroczyńskiego”. Sprawa ostatecznie zakończyła się przed sądem, gdzie oskarżeni stanęli jako przedstawiciele swoich cechów. Równie często, na co zwraca uwagę autor, dochodziło do konfliktów pomiędzy członkami jednego cechu. Za przykład podaje on Protestację Jerzego Zdanowicza przeciwko Kazimierzowi Bykowskiemu (s. 104-106), kiedy to podczas „kolacyi i posiedzenia” cechu mieczników dochodzi do sprzeczki. W czasie jej trwania obrażony został honor żony protestującego, przez obrażenie jej głowy. Inne protestacje dotyczyły rozmaitych sytuacji. Jedną z nich jest Protestacja Bartłomieja Strokowskiego przeciwko Stanisławowi Szwabowiczowi (s.112-113), w której to punktem spornym było „zaprzeczenie oskarżenia o rzekomą kradzież psa” (s.111). Były również i takie, które opisywały przemoc domową. Przykładem jest Protestacja Matysa Jodeszki przeciwko żonie, Annie (s. 113-115), w której padają zarzuty o małżeńską niewierność. Dochodzi do konfliktu między małżonkami z powodu ich różnic socjalnych. Niesłychanie interesująca dla czytelnika może okazać się Protestacja Jana Wizborowicza przeciwko kalwinistom (s. 487), w której poruszona została kwestia stosunku katolików do kalwinistów. Jednocześnie ukazuje ona funkcjonowanie społeczności wyznania kalwińskiego w murach Wilna. Niektóre z protestacji wydają się być dobrym materiałem na kryminał. Tak jest w wypadku Protestacji Bazylego Zawiskiego przeciwko teściom i żonie Agacie Ginielewiczównie (s. 361-362), z dnia 21 grudnia 1676 roku. Kuśnierz wysunął oskarżenie przeciwko swej żonie i teściom, jakoby ci chcieli go otruć, przez podanie trucizny „raz w gorzałce, drugi raz w bigosu” (s. 361).
Prócz protestacji, interesujące i zwracające uwagę czytelnika są testamenty. Jednym z bardziej interesujących jest akt ostatniej woli Stefana Dubowicza (s.121-128). Należał on do zamożnego rodu i mieszkał przy Rynku. Zmarł w tragicznych okolicznościach – został zamordowany w czasie moskiewskiej okupacji Wilna, kiedy to wrogie wojska napadły na posiadłość „JMP Szukszty” (s.121, 556-564). Testament pozostawiony przez Dubowicza jest bardzo szczegółowy. Dzięki niemu czytelnik może wyobrazić sobie, jak wielkim majątkiem władał zmarły. Podobnie ciekawy testament pozostawił po sobie Melchior Ilisa (s. 291-292). Uzupełnieniem aktu ostatniej woli jest pośmiertny inwentarz mienia zmarłego, w którym wymienione zostały dobra ruchome i nieruchome.
Frick konstruując ową publikację szukał odpowiedzi na postawione zarówno przed sobą jak i przed czytelnikiem trzy zasadnicze pytania: „do jakiego stopnia siedemnastowieczni wilnianie prowadzili swoje życie wewnątrz sąsiedztw i związków międzyludzkich ograniczonych wyznaniowo, etnicznie lub językowo?” Do jakiego stopnia, w jakich warunkach oraz w jakich kierunkach udawało im się przekroczyć te granice? Oraz jakie konstelacje sąsiedztw oraz wyznań tworzyli mieszkańcy najłatwiej i najczęściej w przypadku przekroczenia owych granic? Czytelnik ma możliwość odpowiedzi na tak postawione pytania, dzięki materiałowi, który zawarł w owej edycji Frick.
Wartość publikacji jest niepodważalna. Całe opracowanie stanowi pewnego rodzaju scenę, na której rozgrywają się akty z dnia codziennego wilnian żyjących w XVII wieku. Dużym walorem opracowania jest z pewnością fakt, iż autor brał pod uwagę całe społeczeństwo zamieszkujące Wilno. Dzięki temu, nie nastąpiło wyselekcjonowanie jednej tylko grupy etnicznej czy też wyznaniowej i prowadzenie badań w jej obrębie, ale zbudowanie pełnego obrazu społeczności wileńskiej z uwzględnieniem zróżnicowania etnicznego, religijnego i kulturowego. Frick w zaprezentowanej edycji źródłowej przedstawił szeroką panoramę życia wilnian w XVII w., ponadto dzięki urozmaiconemu materiałowi źródłowemu sprawił, że owy obraz nabrał cech plastycznych. W ostatnich kilkudziesięciu latach nie powstała żadna tak bogata edycja źródłowa dotycząca poznania życia codziennego wilnian żyjących w XVII w. Materiał źródłowy zawarty w wydawnictwie jest szczególnie istotny dla historyków badających zagadnienia związane z obyczajowością i życiem codziennym społeczności miasta Wilna. Ponadto stanowi on istną kopalnię wiedzy (informacji) o Wilnie i jego mieszkańcach.