Nieśmiałość dziecka w wieku przedszkolnym

NIEŚMIAŁOŚĆ DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
W opracowanym artykule pragnę przybliżyć problematykę nieśmiałości u dzieci w wieku przedszkolnym. Tematyka ta jest niezwykle istotna, choćby z uwagi na to, że życie społeczne wymaga wchodzenia w wielorakie interakcje społeczne od najmłodszych lat. Należy zaznaczyć, że dzieci nie przychodzą na świat z umiejętnościami porozumiewania się, nabywają ich w toku doświadczeń. Niektóre dzieci wspaniale radzą sobie w kontaktach społecznych. Umieją wyrażać emocje, dostrajać się emocjonalnie do rówieśników, refleksyjnie analizować własne i cudze zachowanie, spokojnie reagować w trudnych sytuacjach, bronić swoich praw bez naruszania cudzych. Inne dzieci tego nie potrafią bądź przychodzi im to z ogromną trudnością. U dzieci nieśmiałych kontakt z innymi osobami wzbudza silny lęk, stąd wycofują się one z relacji, stoją na uboczu.
Choć panuje ogólne przekonanie o dominacji zachowań agresywnych wśród dzieci to coraz częściej spotykam się z dziećmi spokojnymi, cichymi, które pozornie nie sprawiają żadnych problemów wychowawczych. Czy aby na pewno te ciche, spokojne i „bezproblemowe” dzieci mają wewnętrzny świat taki, jakim go widzimy?
Czy są szczęśliwe? Czy nie są pogrążone w onieśmieleniu? Czy może po prostu nieśmiałość na tle agresji wypada tak słabo, że przestaje być dla nas widoczna?
Pozwolę sobie zacytować fragment wstępu do książki pt. „Wspomaganie rozwoju dzieci nieśmiałych poprzez wizualizację i inne techniki arteterapii” pani Joanny Gładyszewskiej- Cyculko. Cytuję:
„W dzisiejszych konsumpcyjnych czasach, okresie rosnącego postępu technicznego zwiększają swój zasięg współzawodnictwo, izolacja i samotność. Nic zatem dziwnego, że rośnie też populacja dzieci nieśmiałych, które nie potrafią sobie radzić w kontaktach społecznych. Można powiedzieć nawet, że nieśmiałość staje się chorobą społeczną przynoszącą negatywne skutki zarówno w sferze rozwoju emocjonalno- społecznego, jak i poznawczego dzieci.”
Fragment, który przytoczyłam dowodzi, że problem nieśmiałości jest obecny na dużą skalę i może wywoływać wiele negatywnych skutków u dzieci.

Omówię następujące tezy:
Teza 1. Definicja nieśmiałości, jej charakterystyka i klasyfikacja.
Teza 2. Wpływ nieśmiałości na funkcjonowanie dziecka.
Teza 3. Rady i wskazówki dla rodziców- jak pomóc nieśmiałemu dziecku ?

Ad. 1. Rozpocznę od zdefiniowania nieśmiałości, choć nie jest to proste, ponieważ zarówno w opinii potocznej jak i w naukowych badaniach istnieje wiele różnych definicji nieśmiałości. Nieśmiałość w pracach badawczych jest ujmowana zazwyczaj w dwóch nurtach, opisowym i interpretacyjnym. Współczesne definicje w nurcie opisowym
w ujęciu syndromalnym ujmują nieśmiałość jako zespół objawów, wiążący się z zaburzeniami w trzech sferach: behawioralnej czyli w płaszczyźnie zachowania, emocjonalnej i samoorientacyjnej, która dotyczy sposobu myślenia o sobie.
Dzieci nieśmiałe zgodnie z tym podejściem syndromalnym cechuje: bierność społeczna, lęk społeczny oraz zaniżona samoocena i brak wiary w siebie.
Zaburzenia w sferze behawioralnej przynoszą zahamowanie aktywności społecznej w sytuacjach ekspozycji społecznej. Kiedy dziecko ma wypowiedzieć się na forum nauczyciela i grupy często się jąka, myli, mówi chaotycznie, albo w ogóle nie mówi, milczy, przyjmując postawę bierną. Dziecko nie podejmuje działań z własnej inicjatywy, nie zgłasza się samodzielnie, kiedy nauczyciel zadaje pytanie, nie prosi o wyjaśnienie, jeśli czegoś nie rozumie. Nie włącza się w kontakty z rówieśnikami, chyba że zostanie zaproszone, nie umie bronić własnego stanowiska, podporządkowuje się większości, jest małomówne lub zmuszone do wypowiedzi, mówi cicho, unika kontaktu wzrokowego.
Druga grupa objawów pochodzi z zaburzonej sfery emocjonalnej. Jest to lęk, który powstaje pod wpływem myśli dziecka dotyczących tego, jak zostanie odebrane przez innych, jak go ocenią.
Z kolei zaburzenia w sferze samoorientacji to brak wiary w siebie, poczucie niskiej wartości, nieustanna obawa przed wyśmianiem, kompromitacją czy porażką.
W podejściu symptomalnym, czyli takim, które zwraca uwagę na objawy, nieśmiałość rozpatruje się w dwóch aspektach, behawioralnym lub emocjonalnym. W aspekcie zachowania wg amerykańskiego psychologa Zimbardo, na nieśmiałość składają się następujące symptomy: przyspieszony puls, szybsze bicie serca, czerwienienie się, ciche mówienie, „kręcenie” w brzuchu. Natomiast wysuwając na pierwszy plan aspekt emocjonalny Gertsmann definiuje nieśmiałość jako „rodzaj pewnej postawy emocjonalnej, wykształconej pod wpływem rzeczywistych niepowodzeń, które sprawić mogą, że jednostka zaczyna postępować ostrożnie, oczekując i przewidując, trudności na swej drodze do celu”.
Przejdę teraz do omówienia nurtu interpretacyjnego, zajmuje się on odpowiedzią na pytanie: dlaczego powstaje stan nieśmiałości? Badacze wyróżnili trzy uwarunkowania: biologiczne, osobowościowe i środowiskowe. Postaram się je Państwu przybliżyć.
W przypadku uwarunkowania biologicznego źródłem nieśmiałości może być fizjologiczna konstrukcja układu nerwowego, Daniel Goleman (1997) uważa, że prawdopodobnie dzieci nieśmiałe przychodzą na świat z połączeniami nerwowymi, które sprawiają, że dzieci te są czułe nawet na niewielki stres. Barbara Harwas- Napierała (1979)po przeprowadzeniu badań stwierdza, że owszem słabszy układ nerwowy, szczególnie u płci żeńskiej sprzyja kształtowaniu się nieśmiałości, ale nie jest jej wyznacznikiem. Nieśmiałości sprzyja też ogólne osłabienie organizmu, które może być spowodowane np. długotrwałą chorobą- Skorny (1965).
Ujęcie osobowościowe polega na tym, że badacze szukają przyczyn nieśmiałości w cechach osobowości, np. wg jednej z koncepcji- koncepcji psychoanalizy u osób nieśmiałych występuje znaczna rozbieżność między tzw. ja idealnym (to wyidealizowany obraz siebie, osoba widzi siebie, taką, jaką chciałaby być), a ja realnym (obraz siebie takiego jakim jestem naprawdę). Barbara Harwas- Napierała (1979) potwierdza to w swoich badaniach, z tym, że mówi o rozbieżności między obrazem własnej osoby, a wymaganiami ze strony społeczeństwa. To rozdarcie skutkuje, tym że dzieci nieśmiałe uważają, że nie są w stanie sprostać wymaganiom jakie im są stawiane. Czują, że są do niczego, nisko siebie oceniają, zamykają się w sobie, nie wchodzą w relacje, by nie zostać ośmieszonym, wyśmianym.
Istnieją trzy środowiskowe uwarunkowania nieśmiałości:
A. Stosunek rodziców do dziecka- rodzice dzieci nieśmiałych są bardziej surowi, skłonni do gniewu, unikają rozmów z własnymi dziećmi, (Harwas- Napierała 1979), lub też rodzina jest nadmiernie opiekuńcza, rodzice spełniają wszystkie życzenia dziecka i zaspokajają jego wszystkie potrzeby, w ten sposób ograniczają samodzielność dziecka, kiedy spotyka się ono z jakimś wyzwaniem, nie podejmuje aktywności tylko wycofuje się, gdyż nie wie czy samo sobie poradzi, (Borecka- Biernat 2001).
B. Wymagania i zakazy- dziecko obarczone zbyt wysokimi wymaganiami staje się niepewne, czuje że nie może im sprostać, ma niską samooceną, z kolei zupełny brak wymagań prowadzi do braku zaangażowania, jeśli od dziecka się nie wymaga nie ma ono możliwości zorientowania się czy poradziłoby sobie z sytuacjami wymagającymi od niego podjęcia różnych form aktywności.
C. Warunki materialno- bytowe- nieśmiałość może być skutkiem poczucia niższości, wywołanego przez trudności materialne, brak odpowiedniego ubrania czy niską społeczną pozycję rodziców.
Ad. 2. Nieśmiałość może wpłynąć negatywnie na rozwój poznawczy, a także emocjonalno- społeczny dzieci. W pierwszej sferze oddziałuje na zapamiętywanie, nieśmiałe dzieci mają z tym trudność ponieważ większość sił umysłowych skupiają na sobie, na tym,
co przeżywają, dlatego mniej informacji dopływa do nich z zewnątrz. Dzieciom nieśmiałym zdecydowanie łatwiej wypowiadać się w formie pisemnej lub w formie rysunku bowiem kiedy mają powiedzieć coś na forum grupy ich myśli zaczynają tzw. bieg, kołaczą w ich głowach, dzieci tracą zdolność logicznego myślenia, nie wiedzą, co mówić, jąkają się lub zupełnie milkną.
Nie lubią niejasnych sytuacji, najchętniej chciałyby, żeby wszystko co ich spotyka każdego dnia było takie same, ponieważ już to poznały, nie lubią zmian, gdyż nie potrafią odnaleźć się w nowych sytuacjach i sobie z nimi poradzić. Nieśmiałość u dzieci jest też poważną przeszkodą dla realizacji zamierzeń, planów, one skupiają się na tym w jaki sposób ich osoba jest odbierana przez społeczeństwo, dlatego mało koncentrują się na wykonaniu danego zadania. Kiedy w konsekwencji dochodzi do niepowodzenia, nieśmiałość każe dziecku schować się w cień, ukryć to, co mu się nie udało. Dochodzi do obniżania aktywności, a w gorszych przypadkach do całkowitej bierności dziecka w stresujących dla niego sytuacjach. Skoro nie wierzy w siebie, czuje, że nie ma sensu podejmować działania, jego myśli są tego typu: „przecież i tak mi nie wyjdzie”, „nie będę się starał, bo mi się nigdy nic nie udaje”. Niestety jedyną motywacją przy takim sposobie myślenia jest uniknięcie porażki, kiedy dziecko nieśmiałe nie zostaje wyśmiane, czuje, że udało mu się uniknąć kompromitacji, wtedy ma poczucie wielkiego „zwycięstwa”. Dziecko nie mające problemów z nieśmiałością cieszy się z realizacji zadań, z osiągniętego sukcesu, z tego, że udało mu się pokonać pewną trudność, tymczasem dziecko nieśmiałe cieszy się, gdy nikt nie zauważył,
że nie wykonało dobrze zadania, albo, potocznie mówiąc, „ że nic mu nie wyszło”. Ono wciąż znajduje się w skorupie swojej nieśmiałości, nic więc dziwnego, że nie chcąc podejmować nowych zadań, problemów, funkcjonuje gorzej w sferze poznawczej niż jego śmiali rówieśnicy.
W sferze emocjonalno– społecznej nieśmiałość jest dla dziecka blokadą
w nawiązywaniu kontaktów i w podtrzymywaniu ich. Dzieci często tracą w ten sposób możliwość bycia lubianym, a także poczucie, że są potrzebne. Czasem rówieśnicy pochwalają zachowanie osób nieśmiałych w grupie, ponieważ są uległe i nie dominują, dzieci nieśmiałe mogą też stać „z boku”, w oderwaniu od grupy, mimo tego, że zazwyczaj nie są przez jej członków odpychane.
W sytuacjach kontaktów społecznych dzieci nieśmiałe przeżywają silne i negatywne emocje. Ma to wpływ na procesy poznawcze, co z kolei może prowadzić do powstania skłonności do postrzegania tylko tych zachowań otoczenia, które utwierdzają dziecko w przekonaniu, że jest nieudolne i negatywnie odbierane. Takie przekonanie może potęgować lęk przed kontaktami społecznymi. U dzieci nieśmiałych można wyróżnić trzy rodzaje zaburzeń lękowych:
1. Zaburzenia lękowe uogólnione: dzieci nieustannie czymś się trapią, wciąż zamartwiają się różnymi problemami, towarzyszy im napięcie, dolegliwości somatyczne np. drżenie dłoni, pocenie się, czerwienienie, szybkie bicie serca, myśli koncentrują na tym, co było i na tym, co będzie.
2. Swoiste fobie- charakteryzuje je unikanie kontaktu z osobami, sytuacjami, miejscami wywołującymi lęk lub silna reakcja lękowa w ich obecności.
3. Społeczne zaburzenia lękowe- wynikają z przedłużenia i wyolbrzymienia normalnej fazy lęku przed obcymi, cechuje je to, że dziecko ma dobre relacje z rodziną i najbliższymi osobami, ale unika innych osób.
Ostatni z wymienionych przeze mnie rodzajów lęków jest zdecydowanie najczęściej spotykany u dzieci nieśmiałych, nazywany jest też lękiem przed oceną innych ludzi. Dzieci nieśmiałe próbują się dostosować do swojego otoczenia, aby się nie wyróżniać, ograniczają swoją ekspresję, a reakcje emocjonalne trzymają pod kontrolą. Zdarza się, ze dzieci chcą zamaskować aktualnie przeżywaną emocję przez zupełnie przeciwną np. wstyd chcą zastąpić agresją. Całkowite ukrycie emocji nie jest jednak możliwe.
W przedszkolu nieśmiałe dzieci często nie biorą czynnego udziału w zajęciach, nie ujawniają swoich zdolności i zainteresowań. Nie wyrażają swojej opinii, nie potrafią bronić swoich praw, niestety często są niedoceniane przez nauczycieli i rówieśników w grupie.
Trudność w nawiązywaniu kontaktów u dzieci nieśmiałych nie oznacza, że nie są one ich spragnione, te dzieci szczególnie potrzebują relacji, więzi z drugim człowiekiem. Brak takich relacji może w dziecku wywołać poczucie izolacji społecznej, dziecko może reagować też złością w stosunku do kolegów, koleżanek, którzy nie mają takich problemów. Te uczucia gniewu, złości są zazwyczaj tłumione, gdyż nieśmiali bardzo kontrolują swoje emocje, grozi to wybuchem emocjonalnym przeciw sobie lub innym z ogromną siłą.
Mimo tak wielu negatywnych zjawisk i cech, jakie wymieniłam, dzieci nieśmiałe mają też oczywiście wiele pozytywnych cech np. wrażliwość na potrzeby innych czy stawianie sobie wysokich wymagań, z racji tego, że celem prelekcji jest zwrócenie uwagi na negatywne skutki nieśmiałości nie będę szerzej omawiać tego aspektu.

Ad. 3. Drodzy Państwo jak zatem pomóc dziecku pokonać nieśmiałość? Sposobów jest wiele, przedstawię kilka kroków, jakie zaproponowała pani Małgorzata Rymaszewska, psycholog i psychoterapeuta:
Przyjrzyj się specyfice nieśmiałości swojego dziecka:
Zwróć uwagę, czy twoje dziecko jest nieśmiałe w kontakcie z jedną osobą czy w grupie; czy tylko w nowych, nieznanych czy wszystkich sytuacjach społecznych; czy dziecko ma zahamowania tylko w bardzo określonych sytuacjach (np. telefonowanie, jedzenie w miejscu publicznym, zabawa) czy we wszystkich. Zbadanie specyfiki trudności społecznych dziecka pozwoli określić, jakie umiejętności powinno ćwiczyć.
Modeluj pewność siebie w sytuacjach społecznych: Modelowanie to najbardziej naturalny sposób uczenia się u dzieci. Zatem:

1) Pierwszy mów: „Dzień dobry” znajomym i przedstawiaj się;
2) Bądź przyjazny do ludzi;
3) Praw innym komplementy;
4) Pomagaj innym, gdy widzisz taką potrzebę;
5) Podejmuj ryzyko i komentuj, jak to ważne (np. „Myślałam, że będzie trudniej”, „Myślałem, że pójdzie mi lepiej, ale przynajmniej wiem co zrobić następnym razem”);
Ćwicz w domu sytuacje społeczne trudne dla dziecka (uścisk ręki, patrzenie w oczy, rozmowy z innymi dziećmi i dorosłymi, przedstawianie się itp.)
Unikaj
1) Publicznego ośmieszania dziecka;
2) Publicznego krytykowania ludzi;
3) Poniżania siebie, gdy ci coś nie wyjdzie;
4) Poniżania dziecka, gdy mu coś nie wyjdzie;
Ucz umiejętności społecznych jak najwcześniej;
1) Organizuj spotkania z innymi dziećmi w domach;
2) Ucz, jak wchodzić w grupę i jak z niej wychodzić;
3) Tłumacz, na czym polega przyjaźń;
4) Całą rodziną ćwiczcie bycie w dobrym kontakcie (uśmiechanie się, komplementowanie wzajemne, uściski rąk);
5) Proponuj zabawy w ćwiczenie zachowań społecznych poza domem, np w proszenie o pomoc w sklepie, pytanie o drogę, zakupy w lokalnym sklepie, uśmiechanie się do ludzi, mówienie „dzień dobry” itp.
Warto zwrócić uwagę, jaką zmianę może przynieść dziecku nauczenie go tak prostego zachowania jak uśmiechanie się!
Ucz, że istnieje więcej niż jeden sposób patrzenia na sprawy, więcej niż jedno rozwiązanie problemu;
1) Porażka uczy, czego mamy nie robić, by osiągnąć to, co chcemy.
2) Ucz dziecko poszukiwania rozwiązań, aż znajdzie właściwe (ćwicz w sytuacjach życia codziennego).
Zachęcaj do zmian małymi kroczkami;
Duże kroki mogą bardzo zniechęcić nieśmiałych. Metoda tzw. głębokiej wody (np. wysłanie dziecka na obóz) jest dobra tylko wtedy, gdy jesteś pewny pozytywnego rezultatu. Gdy nie – pozwól dziecku wchodzić powoli w nowe sytuacje!
Najpewniejszym sposobem pokonania nieśmiałości u dzieci jest pozwolenie im na robienie tak małych kroczków, by częściej doświadczały sukcesu niż porażki, a jest to najbardziej prawdopodobne w zadaniach, w których są dobre.
Pomóż dziecku odkryć zdolności i umiejętności, które czynią go wyjątkowym;
Rozpoznaj zdolności dziecka – najpierw te, które może realizować w samotności. Następnie, stopniowo, pozwól mu się wykazać najpierw w gronie wspierających dorosłych, a potem wśród rówieśników;
Pomóż dziecku nauczyć się radzić sobie z emocjami;
Oczywiście, że należy okazać wsparcie dziecku, gdy mu ciężko, ale warto pamiętać, że im więcej uwagi poświęcamy zachowaniu, tym bardziej je wzmacniamy. Ucz zatem również,
że trudne uczucia, jak porażki – to źródło naszej edukacji.
Ucz tolerancji i szacunku dla innych;
Nieśmiałe dzieci są zwykle bardzo krytyczne wobec siebie i innych. Dlatego pokazuj, że ludzie nie muszą być idealni, by być wartościowymi. Im więcej okazujesz wyrozumiałości w stosunku do innych, tym bardziej dzieci będą wyrozumiałe wobec siebie... (i ciebie).
Rozumnie używaj etykietki „nieśmiały”
1) Zawsze łącz nieśmiałość z czymś pozytywnym („Jesteś nieśmiałym dzieckiem, jak wielu wybitnych ludzi;
2) Nie używaj nieśmiałości, jako wymówki dla dziecka, by nie musiało próbować;
3) Podkreślaj inne ważne cechy dziecka, w które naprawdę wierzysz
4) Nie używaj etykietki, gdy nie jesteś absolutnie przekonany, że będzie to miało pozytywny efekt;
Zwróć się po profesjonalną pomoc, gdy uznasz, że jest to konieczne lub gdy w rodzinie były przypadki zaburzeń lękowych, depresji czy uzależnień.
Warto też pamiętać, że unikanie kontaktów z innymi jest charakterystyczne dla niektórych poważnych problemów psychicznych dzieci jak zespół Aspergera (całościowe zaburzenie rozwoju, przejawiające się m.in. brakiem zdolności do nawiązywania relacji społecznych, głównie z rówieśnikami), mutyzm wybiórczy (nie odzywanie się do nikogo najczęściej w szkole lub przedszkolu) czy dystymia (łagodniejsza, ale chroniczna forma depresji).

Bibliografia:
Borecka- Biernat Danuta, Zachowanie niemiał młodzieży w trudnej sytuacji społecznej, wyd. Impuls, Kraków 2007,
Carducci Bernardo, Nieśmiałość- nowe, odważne podejście, Kraków 2008,
Gładyszewska- Cyculko Joanna, Wspomaganie rozwoju dzieci nieśmiałych poprzez wizualizację i inne techniki arteterapii, wyd. Impuls, Kraków 2007,
Harwas- Napierała Barbara, Nieśmiałość dziecka, wyd. PWN, Poznań 1982,
Miller Rowland S., Niepewność i zakłopotanie. O pokonywaniu niechcianych uczuć, wyd. GWP, Gdańsk 1999,
Zabłocka Małgorzata, Przezwyciężenie nieśmiałości u dzieci, wyd. Scholar, Warszawa 2008,
Zimbardo Philip G., Nieśmiałość, wyd. PWN, Warszawa 2000.
Strona internetowa http://www.rodziceidzieci.com/gabinet/index_main.php?LeftColumn=categorySubDisp.php?IDCategory=19&RightColumn=pyt_jak_pomoc_niesmialemu_dziecku.html z dnia 12.01.2010 r.