Dziecięca nieśmiałość. Co to jest? Jak sobie z nią radzić?

1. Nieśmiałość – definicja, przyczyny, przejawy.

Psycholodzy, pedagodzy, terapeuci wspomagający rozwój psychospołeczny dzieci i młodzieży od lat biją na alarm! Obok problemów związanych ze zdobywaniem wiedzy i umiejętności związanych z nauką szkolną, pojawił się nowy i bardzo niepokojący rodzaj braku wiedzy i umiejętności, nazwany przez Daniela Golemana – „analfabetyzmem emocjonalnym”. Już nie tylko populacja młodzieży, ale i dzieci wykazuje na rosnącą skłonność do zamykania się w sobie/nieprzystosowania społecznego, niepokoju i depresji, problemów związanych z uwagą i myśleniem, chuligaństwa i agresywności, czy stosowania środków psychoaktywnych ( por. Zimbardo P. G., 2002; Goleman D., 1997; Leary M., 2001, Brzezińska A., 2000, Seligman M., 1995, Sierosławski J., 2004). Do grupy dzieci, których rozwój społeczny jest zaburzony, należą dzieci nieśmiałe, zahamowane, bierne społecznie.
Dzieci nieśmiałe pomimo tego, iż nie sprawiają większych trudności wychowawczych, nie zakłócają porządku w grupie czy klasie, podczas przerw izolują się, stojąc na uboczu, stanowią poważny problem dla nauczycieli i wychowawców. Liczba dzieci nieśmiałych - postrzeganych jako „dzieci zagrożonych”, ciągle rośnie, a odpowiedzią na to zjawisko są powstające koncepcje przezwyciężania nieśmiałości.
Philip Zimbardo, popularny psycholog i najbardziej znany badacz nieśmiałości, uważa, że nieśmiałość to „złożona przypadłość, która pociąga za sobą całą gamę skutków – od lekkiego uczucia skrępowania, przez nieuzasadniony lęk przed ludźmi, aż do skrajnej nerwicy”. Składa się na nią zespół objawów związanych z zaburzeniami w sferze zachowania (np. zahamowaniu aktywności jednostki w sytuacji społecznej ekspozycji, małym nasileniu aktywności), zaburzeniami w sferze emocjonalnej (np. doświadczanie lęku w sytuacji oceniania i spostrzegania przez innych) oraz zaburzeniami w sferze samoorientacji ( „(…) osoby nieśmiałe charakteryzuje poczucie niższości i brak wiary w siebie. Nieustannie towarzyszy im obawa przed kompromitacją, krytyką, wyśmianiem, doznaniem porażki i przykrości (…)” ). Zaburzenia w tych trzech sferach funkcjonowania jednostki przejawiają się w niewłaściwie ukształtowanych nawykach w obszarze określającym:
• stosunek do samego siebie; „(…) postawa wobec <<ja>>, którą charakteryzuje nawyk myślenia w kategoriach <<jestem gorszy od innych>>” ,
• stosunek do zadania; osobom nieśmiałym brak tzw. nastawienia zadaniowego, nie podejmują one czynności i ról społecznych, towarzyszy im nawyk myślenia związany z nieumiejętnością sprostania zadaniom i wymaganiom społecznym, niemożliwością wykonania danej czynności bądź brakiem kompetencji potrzebnych do jej wykonania („nie potrafię sprostać zadaniom”, „nie nadaję się”, „nie uda mi się”)
• stosunek do innych; związany jest często z brakiem podstawowych umiejętności społecznych koniecznych do inicjowania i podtrzymywania interakcji z innymi osobami, osoby nieśmiałe spostrzegają innych ludzi jako „(…) nosicieli wysokich standardów społecznych co do sposobu wykonania zadań i pełnienia ról społecznych” , towarzyszy im nawyk myślenia o innych i spostrzegania ich w kategoriach „źle mnie ocenią”.
Przyczyny nieśmiałości upatruje się w uwarunkowaniach biologicznych ( zob. Goleman D., 1997; Harwas - Napierała B., 1995, 1979; Skorny W., 1987), uwarunkowaniach osobowościowych ( zob. Borecka – Biernat D., 2001, 1998; Tyszkowa M., 1974) jak również w środowisku rodzinnym – „(…) Z niewłaściwej atmosfery domu rodzinnego, z braku poczucia bezpieczeństwa, ze zbyt rygorystycznych metod wychowawczych wypływa najczęściej wyjątkowa wrażliwość i brak odporności psychicznej dziecka zahamowanego, a także jego lękliwość, a także jego niewiara we własne siły” . Dzieci nieśmiałe to dzieci, których rodzice są bardziej surowi i skłonni do gniewu, stawiają dziecku wymagania przekraczające jego możliwości lub niczego od dziecka nie oczekują, surowo karzą je za niepowodzenia, wymagają całkowitego posłuszeństwa. Do czynników sprzyjających pojawieniu się nieśmiałości, szczególnie u dziewcząt, należy nagradzanie całkowitego podporządkowania się wymaganiom dorosłych. Ponadto za nieśmiałość dziecka odpowiada również lękliwość rodziców, głównie matek. Wycofywaniu się z kontaktów interpersonalnych sprzyja również subiektywne poczucie swej odmienności (np. defekty fizyczne, czy ubóstwo) – „Jestem gorszy od moich kolegów, wyśmiewają się ze mnie.”


2. Możliwości pomocy dziecku nieśmiałemu.

„Wierzę w terapię, lękliwość społeczna jest wyuczonym stylem odpowiadania na społeczne bodźce, może więc być ’oduczona’. ”
(P. Zimbardo)

Przyczyną nieśmiałości są często niewłaściwe nawyki myślenia o sobie, o zadaniach i rolach, które ma jednostka realizować, a także osobach, które utrudniają jej działania. Nawyki te kształtują się na podstawie doświadczeń mających miejsce w okresie dzieciństwa i wczesnej młodości. Radzenie sobie z nieśmiałością wiąże się z koniecznością modyfikacji tych nawyków bądź wyuczenia się nowych, konstruktywnych reakcji, które jednostka wykorzystać będzie mogła w kontaktach interpersonalnych. „(…) Zmiana sposobu myślenia o sobie, o innych, o zadaniach jest możliwa dzięki stworzeniu dzieciom nieśmiałym warunków umożliwiających nabywanie odmiennych od dotychczasowych doświadczeń” . Uwzględniając te nieprawidłowo ukształtowane nawyki, możliwe są trzy płaszczyzny oddziaływania wobec nieśmiałości jednostki:
• trening orientacji we własnych przeżyciach lękowych, próby zrozumienia własnego lęku (również jego uwarunkowań społeczno – rodzinnych), trening „ja – mój lęk”,
• trening właściwej obiektywnej oceny siebie, połączony ze zwiększeniem kontroli własnego zachowania w sytuacjach zadaniowych, którego „(…) celem miałyby być próby zmiany niewłaściwych nawyków myślenia o sobie w sytuacjach aktualizacji nieśmiałości i towarzyszącego jej lęku zwłaszcza w sytuacjach zadań wykonywanych w kontekście społecznym” , trening „ja – zadanie”,
• trening nawiązywania i podtrzymywania kontaktów z innymi ludźmi, trening „ja – inni”.
Praktyka edukacyjna, wychowawcza i terapeutyczna dysponuje szerokim wachlarzem sposobów pomocy nieśmiałym dzieciom i nieśmiałym dorosłym, które mają na celu ograniczenie lęku społecznego i umożliwienie rozwoju kluczowych kompetencji społecznych. W polskich szkołach prężnie realizowane są programy psychoprofilaktyczne. Początkowo programy te koncentrowały się głównie na problemach związanych z piciem alkoholu. Współczesne programy nie koncentrują się już tylko na jednym ze środków odurzających, ukazują również mechanizmy powstawania innych zachowań ryzykownych, współwystępujących z piciem alkoholu, czy używaniem narkotyków. Oprócz przekazania rzetelnych informacji kładą duży nacisk na wyuczenie najważniejszych umiejętności psychologicznych i społecznych: umiejętności radzenia sobie ze stresem, nawiązywania dobrych kontaktów z innymi ludźmi, rozwiązywania konfliktów, rozpoznawania nacisków wewnętrznych i zewnętrznych oraz asertywnej odmowy, umiejętności podejmowania decyzji, szukania wsparcia, czy udzielania pomocy innym ( np. Spójrz Inaczej, Jak żyć z ludźmi, Dziękuję – nie, Tak czy nie, Nasze spotkania, Zanim spróbujesz, Podaj dłoń itd.). Scenariusze programów przewidują prowadzenie zajęć metodami aktywnymi, czyli „(…) w taki sposób, aby umożliwić dzieciom aktywne doświadczanie i przeżywanie tego, co jest tematem zajęć, a następnie podsumowanie i opracowanie zdobytych doświadczeń” (podkreślenie A. J.). W każdym z dostępnych na rynku programów dużą wagę przywiązuje się do wzmacniania poczucia własnej wartości, czy rozwoju umiejętności postrzegania siebie i swoich uczuć. Realizacja celów zawartych w programach sprzyja również niwelowaniu wśród dzieci nieśmiałości, ponieważ część z nich odnosi się pośrednio bądź pośrednio do wskazanych przez Barbarę Harwas – Napierała płaszczyzn oddziaływania wobec własnej nieśmiałości. Ponadto ewaluacja programów wskazuje na ich skuteczność nie tylko pod względem ograniczania zjawiska używania substancji psychoaktywnych, czy pozytywnych przekonań związanych z tych substancjami, ale również pod względem wyposażenia maluchów i młodzież w ważne umiejętności życiowe. Ciekawą propozycją niesienia pomocy dzieciom z problemem nieśmiałości jest program Hanny Hamer pt. „Oswoić nieśmiałość”. Program adresowany jest do całej klasy szkolnej, nie zaś konkretnej grupy terapeutycznej skupiającej dzieci z problemem nieśmiałości. Autorka podkreśla rolę „nie-nieśmiałych” kolegów i koleżanek w pomaganiu innym w przezwyciężaniu nieśmiałości. Cele realizowane w programie dotyczą: „(…) nawiązywania przyjaznych więzi z ludźmi i zwierzętami, sztuki publicznej prezentacji, precyzyjnego wyjaśniania, błyskotliwego włączania się w do rozmów towarzyskich, opanowywania lęku i gniewu w trudnych sytuacjach społecznych, skuteczniejszych sposobów obrony także przed typowymi i nietypowymi uzależnieniami, dojrzalszego reagowania na cudze nieprzyjemne zachowania, w tym agresję” .
Philip Zimbardo nie tylko badacz zjawiska nieśmiałości, ale i jej terapeuta w jednej ze swoich książek pt. „Nieśmiałość. Co to jest? Jak sobie z nią radzić?” daje nie tylko cenne rady, ale i propozycje pomagające w przezwyciężaniu tego problemu. Znany psycholog radzi w niej jak zrozumieć siebie i zrozumieć swoją nieśmiałość, zbudować poczucie własnej wartości, rozwijać cenne umiejętności społeczne, pomagać innym w przezwyciężaniu nieśmiałości i zapobiegać nieśmiałości w społeczeństwie. Zalecane ćwiczenia odwołują się do założeń psychologii poznawczej, psychologii behawioralnej i psychologii humanistycznej i nie różnią się znacząco od tych, które są podstawą rodzimych programów psychoprofilaktycznych. Sadzę, iż za ciekawe formy pomocy uznać można proponowane grupy samopomocy (odpowiednik grup terapeutycznych i socjoterapeutycznych) i kliniki nieśmiałości. Grupy samopomocy są dla osób nieśmiałych niezagrażającą okazją do spotkania się z innymi osobami, zawarcia przyjaźni, wymiany doświadczeń, czy rozmowy o swoich zainteresowaniach. Cechą różnicującą takie grupy od innych istniejących grup i klubów, to wspólna świadomość jej członków, że dodatkowym powodem przyłączenia się do niej była nieśmiałość. Z kolei kliniki nieśmiałości to specjalistyczne ośrodki prowadzące terapię osób nieśmiałych, pomagające uporać się pacjentom z różnymi składnikami ich nieśmiałości. Założycielem jednej z klinik, Standfordzkiej Kliniki Nieśmiałości jest sam Zimbardo. W klinice stosuje się takie techniki i strategie terapeutyczne jak trening postępującej relaksacji, trening asertywności, czy trening umiejętności interpersonalnych (obejmuje on trening słuchania, ujawniania siebie, okazywania uczuć itd.). Nieśmiali pacjenci ponadto muszą się zobowiązać do prowadzenia codziennych zapisków i wykonywania różnych ćwiczeń, które są „zadaniami domowymi”. Dzięki temu, zmniejszenie nieśmiałości, jakie jest obserwowane w klinice, „(…) może być skuteczniej przeniesione na codzienne życie danej osoby i stać się jego trwałym elementem” .
Pomoc dzieciom w przezwyciężeniu problemu nieśmiałości jest procesem długotrwałym. Niemożliwa wydaje się natychmiastowa zmiana obserwowalnych zachowań dziecka (np. dziecko bez trudu inicjuje i podtrzymuje relacje z rówieśnikami; nie czerwieni się, gdy wzywane jest do tablicy; podejmuje zadania z własnej inicjatywy, zgłasza się samodzielnie do odpowiedzi; nie unika kontaktu wzrokowego itd.) bez zmiany struktur poznawczych. Jednak, aby do tego doszło potrzeba dużo wysiłku nie tylko ze strony doświadczonego terapeuty, nauczyciela czy wychowawcy, ale i samego nieśmiałego malucha.


3. Jak zachęcić nieśmiałe dziecko do zabawy?

Mając świadomość obecności dziecka nieśmiałego w grupie lub klasie szkolnej warto by inicjować takie zabawy, które realizowałyby zarazem dwa cele:
• pierwszy polegałby na tym, aby zabawa faktycznie była zabawą, aby każde dziecko czerpało radość z niej i kontaktu z rówieśnikami, aby była okazją do odprężenia,
• drugi cel odnosiłby się do terapii dzieci nieśmiałych, ale i wyposażenia ich i ich „nie – nieśmiałych” rówieśników w kluczowe umiejętności społeczne (np. aktywnego słuchania, decentracji interpersonalnej, nadawania komunikatu „ja”, przesyłania i odbierania informacji zwrotnych); dzieci nieśmiałe doświadczałyby podczas takiej zabawy „treningu bycia w centrum”, miałyby szanse na ujawnienie swoich mocnych stron, mogłyby poczuć się docenione przez rówieśników, co sprzyjałoby walce z problemem nieśmiałości.

Sposoby zachęcania dziecka nieśmiałego do uczestnictwa w zabawie:
• zachęcanie poprzez modelowanie, czyli aktywne uczestnictwo samego nauczyciela, wychowawcy, czy terapeuty w zabawie,
• zachęcenie do zabawy poprzez ukazanie efektów lub korzyści z niej płynących – „zobaczysz to świetna zabawa, wszyscy będą się dobrze bawić, to bardzo śmieszna zabawa”,
• zachęcenie poprzez ukazanie roli dziecka nieśmiałego w zabawie – „bez twojej pomocy ta zabawa na pewno nie będzie tak udana, gdy bawisz się z nami każdy jest radosny”,
• zachęcenie poprzez przyznanie roli (rola nie może jednak zbytnio „krępować” dziecka, wystawiać go w nadmiernej ekspozycji społecznej) lub wykorzystanie umiejętności dziecka – „tylko ty możesz być <<mądrą sową>>”, „ty zrobisz to najlepiej”,
• zachęcanie poprzez poinformowanie dziecka o możliwości kierowania własnym poziomem aktywności – „proszę pobaw się z nami, gdy jednak zabawa się tobie nie spodoba, możesz się z niej w każdej chwili wycofać” (dziecko doświadczając radości z zabawy nie wycofa się z niej pomimo, iż dano mu taką możliwość),
• zachęcanie poprzez zaoferowanie pomocy – „na pewno dasz sobie radę, jeśli nie, pomogę tobie”.


4. Wskazówki dla osób pracujących z nieśmiałymi dziećmi:

Pomoc w wychodzeniu z nieśmiałości polega na obniżaniu poziomu napięcia, a podwyższaniu poczucia pewności osoby nieśmiałej. Twoja intuicja, delikatność, wiedza i umiejętności społeczne ułatwią Tobie to zadanie.

• zwracaj uwagę na fakt, że nieśmiałość ma oprócz wad, także i zalety (np. ostrożność, delikatność, opinia osoby bezkonfliktowej, sympatia osób osobowościowo podobnych),
• bądź akceptującym, serdecznym przyjacielem, który rozumie, a nie ocenia,
• wciągaj do rozmów o trudnościach osobistych, wskazując przy tym na swoje, prowokuj do wyrzucania z siebie nadmiaru negatywnych emocji,
• nie udawaj, że nie ma problemu, kiedy ktoś cierpi, proponuj różne techniki relaksacyjne, aby nauczyć skutecznego sposobu obniżania poziomu napięcia w dowolnym trudnym momencie,
• używaj uśmiechu (szerzej: POCZUCIA HUMORU) jako sposobu na zwiększenie dystansu do własnych problemów i jako dobrej techniki na rozładowanie napięć w kontaktach z ludźmi,
• nie bagatelizuj cudzych problemów, wynikających z nieśmiałości; podkreślaj, że wielu ludzi ma z tym kłopoty, które można zwalczyć,
• zachęć osobę nieśmiałą do nauki tańca W PARZE lub uprawiania dowolnego sportu zespołowego,
• wciągaj do współpracy, namów kogoś nieśmiałego do pomocy innej nieśmiałej osobie,
• podkreślaj jak najczęściej mocne strony nieśmiałego dziecka,
• proponuj ćwiczenia asertywnej komunikacji z ważnymi dla osoby nieśmiałej osobami,
• wspólnie rozważaj, co i jak powiedzieć w paraliżującej tremą sytuacji; zapisujcie to, aby nauczyć się niektórych kwestii na pamięć i zapamiętać to, czego nie mówić i jak na pewno nie warto się zachować.

(opracowano na podstawie: Hamer H., Oswoić nieśmiałość, Warszawa 2000, str. 129 – 131)


Literatura:
Harwas – Napierała B., Nieśmiałość dziecka, Poznań 1979
Kołodziejczyk A., Czemierowska E., Kołodziejczyk T., Spójrz Inaczej. Program zajęć wychowawczo – profilaktycznych dla klas 4 – 6 szkół podstawowych, Skarżysko – Kamienna 1997
Leary M., Kowalski R. M., Lęk społeczny, Gdańsk 2001
Mazurowa M., Popielarska A., Dlaczego nasze dzieci sprawiają trudności wychowawcze, Warszawa 1978
Seligman M., Optymistyczne dziecko, Poznań 1995
Sierosławski J., Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2003 r., w: Alkohol a zachowania problemowe młodzieży, Warszawa 2004
Skorny Z., Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1987
Tyszkowa M., Osobowościowe podstawy syndromu nieśmiałości, w: „Psychologia wychowawcza”, 1974, nr 3
Zimbardo P.G.; Nieśmiałość. Co to jest? Jak sobie z nią radzić?, Warszawa 2002