Istota obserwacji jako metody nauczania - uczenia się przyrody w edukacji wczesnoszkolnej

Dzieci w wieku wczesnoszkolnym charakteryzuje spontaniczne dążenie do poznawania przyrody, zadają one logiczne i bezpośrednie pytania, oczekując od nauczyciela konkretnej i właściwej odpowiedzi. Już w przedszkolu można organizować sytuacje, w których poprzez planową obserwację i doświadczenie dzieci mogą samodzielnie odpowiadać sobie na nurtujące je problemy.

Zapoznawanie uczniów klas I-III z otaczającą ich rzeczywistością przyrodniczą powinno przebiegać w sposób odpowiadający metodom poznawania stosowanym w naukach przyrodniczych i oczywiście musi być adekwatne do możliwości poznawczych uczniów. W systemie metod na czoło należy wysunąć te, które w optymalnym stopniu aktywizują sferę poznawczą i uczuciową dziecka, służą rozwojowi zdolności poznawczych, kształtowaniu wielu umiejętności, rozwijaniu zainteresowań, a które równocześnie prowadzą do właściwego zachowania się i postępowania.

Źródłem poznania faktów przez uczniów powinna być przede wszystkim rzeczywistość, która ich otacza, a kiedy nie jest to możliwe, należy użyć środków pomocniczych, będących mniej lub bardziej wiernymi wizerunkami danego przedmiotu czy zjawiska.

Za najbardziej wartościowe metody zapoznania dziecka z otaczającą rzeczywistością należy uznać metody oparte na obserwacji. W toku obserwacji uczniowie dostrzegają określone cechy i właściwości w okazach, zjawiskach i procesach. Wyodrębnianie, po uprzedniej analizie, cech istotnych, porównywanie podobnych i różnych przedmiotów czy zjawisk, odnajdywanie wspólnych cech, wzbogacone odpowiednimi wyjaśnieniami, ma duże znaczenie w pracy poznawczej ucznia.

Obserwacja jest nie tylko prostym poznaniem zmysłowym, lecz także złożonym kompleksem poznania zmysłowego oraz różnorodnych czynności myślowych i praktycznych tworzących określony system. W czasie obserwacji uczeń wykazuje różne czynności o charakterze sensomotorycznym, intelektualnym, werbalnym i praktycznym, które mają doprowadzić go do osiągnięcia zamierzonego celu. Duże walory dydaktyczno - wychowawcze obserwacji wynikają przede wszystkim z czynnego i wielostronnie aktywizującego charakteru działania ucznia podczas obserwowania oraz możliwości rozwijania samodzielności myślenia i działania.

Obserwacja, jako metoda badania naukowego oparta na gromadzeniu spostrzeżeń, pozwala poznać przede wszystkim zewnętrzne cechy przedmiotów, zjawisk, wydarzeń, procesów. Toteż obserwacja jest możliwa tylko przy odpowiedniej organizacji środowiska dydaktycznego. W procesie obserwacji występuje nauczyciel, jako kierujący obserwacją, uczeń, jako odbiorca spostrzeżeń i obiekt obserwacji – naturalny lub w postaci przekazu. Właściwości wymienionych elementów decydują o przebiegu obserwacji.

Aby obserwacja dała pożądane efekty, powinna spełniać następujące warunki:
- być dobrze przygotowana przez nauczyciela,
- posiadać jasno i wyraźnie sformułowany cel, uwzględniać indywidualne możliwości umysłowe uczniów.

Prawidłowa obserwacja powinna obejmować następujące fazy czynności :
· określenie celu obserwacji,
· określenie sposobu obserwacji,
· właściwe wykonanie czynności obserwacyjnych zgodnie z przyjętą instrukcją i własnymi doświadczeniami,
· rejestrowanie wyników spostrzeżeń,
· ustalenie wyników – ich precyzowanie,
· interpretacja wyników i formułowanie wniosków,
· sprawdzanie wyników i wniosków na podstawie źródeł wiedzy,
· formułowanie uogólniania i wniosków praktycznych.

Obserwacja, jako sposób poznawania rzeczywistości, może odbywać się w środowisku naturalnym bądź sztucznym. Dużo walorów posiada obserwacja prowadzona w środowisku naturalnym. Ten typ obserwacji organizowanej w klasach niższych przewyższa pod względem efektywności inne, organizowane w warunkach sztucznych.

Poznawanie obiektów przyrodniczych przebiega na drodze od żywego spostrzegania do kształtowania wyobrażeń, ale samo spostrzeganie tu nie wystarcza. Udzielamy więc wyjaśnień, podajemy różne informacje, porządkujemy spostrzeżenia, prowadzimy do uogólnień. Dzięki obserwacji dzieci dochodzą do stwierdzeń ogólnych a nie wyuczają się ich na pamięć. Z łatwością opanowują wiedzę na określony temat. Jest to wiedza samodzielnie zdobyta przy aktywnym udziale wielu zmysłów i czynności.

Należy już od pierwszej klasy systematycznie wdrażać uczniów do prowadzenia obserwacji i to zarówno doraźnych jak i długotrwałych. Umiejętności dokonywania obserwacji można nauczyć podczas wycieczek, doświadczeń, eksperymentów i różnorodnych ćwiczeń praktycznych. Każda obserwacja wymaga rejestrowania wyników, lecz nie może to być tylko zapis słowny. Często należy posłużyć się rysunkiem, schematem, tabelką, wykresem, grafem. Zawsze obserwacji towarzyszyć będzie pogadanka, w wielu przypadkach będzie to nawet dyskusja. Nastąpi tu wymiana zdań, uzasadnienie wniosków, prostowanie sądów błędnych, uzupełnianie niepełnych.

Obserwacja jest spostrzeżeniem planowanym, przygotowanym i kierowanym. Zawsze jest poprzedzona zainteresowaniem i oczekiwaniem. Dobrze przemyślana obserwacja zapewnia uczniom możliwość interesującego badawczego poznawania środowiska, pozwala dostrzegać powiązania w przyrodzie, umożliwia całościowe postrzeganie rzeczywistości i uświadamia, że człowiek, będąc jej elementem, odgrywa w niej istotną, ale nie jedyną rolę.

Bibliografia:
§ Frątczakowie E. J.: Edukacja ekologiczna uczniów klas I-III. Bydgoszcz 1996
§ Lelonek M., Wróbel T. : Praca nauczyciela i ucznia w klasach I-III. Warszawa 1990
§ Więckowski R. : Pedagogika wczesnoszkolna. Warszawa 1993