Sztuka autoprezentacji, mowa ciała i komunikacyjne techniki interpersonalne w pracy nauczyciela

Autoprezentacja, czyli manipulowanie wywieranym wrażeniem, to proces polegający na kontrolowaniu przez jednostkę sposobu, w jaki jest postrzegana przez otoczenie. Niektórzy ludzie uważają, że interesowanie się wywieranym wrażeniem świadczy o próżności, skłonności do manipulowania innymi czy braku poczucia bezpieczeństwa, ale tak naprawdę autoprezentacja stanowi podstawowy i nieunikniony aspekt kontaktów społecznych.
Sukces życiowy człowieka w ogromnym stopniu zależy od tego, jak go postrzegają i oceniają inni. Dlatego też, każdy z nas stara się kontrolować wrażenie wywierane przez siebie i w pewien sposób nim kierować. Zazwyczaj prezentowany przez nas obraz jest w miarę prawdziwy, chociaż skłonni czasami jesteśmy do selekcjonowania prawdziwych informacji na swój temat. Na ogół, aby osiągnąć zamierzony cel, staramy się przekazywać otoczeniu jak najlepszy wizerunek siebie, bardzo rzadko stosujemy tzw. autoprezentację negatywną. Kiedy np. nastolatek sprząta swój pokój przed przyjściem dziewczyny, kiedy my, jako gospodynie podejmujemy gości wyszukanymi specjałami kulinarnymi czy sposób ubrania się na spotkanie z rodzicami (na wywiadówkę) – nie ulega wątpliwości, że nasze zachowanie wypływa z chęci przekazania pozytywnego wizerunku własnej osoby. Jednak zdarza się, że osiągnięcie danego celu możliwe jest tylko przy wywarciu wrażenia negatywnego, czyli prezentowaniu siebie w niekorzystnym świetle. Członek ulicznego gangu (czy niektórzy uczniowie klas gimnazjalnych) ubiera się i porusza tak, aby wzbudzać u innych strach, respekt czy podziw. My natomiast, kiedy chcemy pozbyć się nudnego towarzysza – demonstrujemy niechęć, brak zainteresowania jego osobą i tym, co mówi. Innym razem chcemy wyglądać na niekompetentnych lub słabych, bo wiemy, że inni odbierając nas w ten sposób będą spieszyć z pomocą. Z tego wniosek, że każde zachowanie jednostki może posłużyć do celów autoprezentacyjnych. To sprawia, że stosujemy rozmaite taktyki autoprezentacyjne. Do powszechnie znanych i chętnie stosowanych taktyk należy:
• opisywanie siebie – najbardziej bezpośrednią metodą przekazywania informacji o sobie jest opis werbalny czyli opowiadanie o swojej osobowości, upodobaniach, rodzinie. Innym sposobem przedstawienia siebie jest opis na piśmie np. pisanie podania o pracę, życiorysu czy ogłoszenia towarzyskiego.
• wyrażanie postaw – demonstrujemy daną postawę dla zasugerowania, że posiadamy takie czy inne cechy. Taktyczne wykorzystywanie deklarowanych postaw jest najbardziej widoczne w polityce. Przemawiając do różnych grup społecznych politycy poruszają odmienne tematy i wyrażają swój stosunek do danego problemu (kiedy mają do czynienia z pracującymi kobietami, wyrażają postawy dotyczące systemu opieki, na spotkaniach z górnikami współczują im i pomagają szukać dróg wyjścia z problemu). Zatem, przykładem autoprezentacji poprzez wyrażanie postawy jest przyznawanie racji rozmówcy, podzielanie zdania czy wyrażanie podobnych opinii. Ludzie często demonstrują swoje postawy niewerbalnie np. kiedy rozmówca wyraża opinie zgodne z naszymi, uśmiechamy się i kiwamy głową.
• publiczne atrybucje – (atrybucja, czyli wniosek na temat przyczyny jakiegoś zdarzenia) – wyjaśnianie własnego zachowania w sposób zgodny z określonym wizerunkiem społecznym. Wyjaśniamy wiele zdarzeń życiowych przede wszystkim sobie np. dlaczego oblałem egzamin ? dlaczego nie otrzymałam tej pracy?(szukamy przyczyn i każdy wniosek, do którego dojdę będzie atrybucją mojej porażki). Często też dzielimy się swoimi atrybucjami z otoczeniem – tłumaczymy innym, dlaczego się spóźniłam?, dlaczego straciłam panowanie nad sobą? W zależności od treści atrybucyjnej deklaracji wywieramy określone wrażenie na innych.
• pamięciowe manipulacje – polegają one na tym, że ludzie podczas interakcji z innymi przekręcają, przebudowują lub fabrykują treści swojej pamięci, aby osiągnąć dany cel społeczny. Często stosujemy pamięciowe manipulacje, aby zatuszować zapominalstwo np. udajemy, że rozpoznajemy kogoś, kogo tak naprawdę nie pamiętamy, innym razem udajemy, że zapomnieliśmy przynieść książkę niż przyznać się, że zrobiliśmy to umyślnie. Innym razem dzięki pozornemu zapominalstwu możemy sprawić wrażenie osoby wielkodusznej (np. zupełnie zapomniałam, że jesteś winna mi pieniądze!). Pułapka – zbytnia manipulacja doprowadza do tego, że inni mogą nas postrzegać jako osoby niekonsekwentne, zakłamane lub niestałe.
• zachowania niewerbalne – poprzez wyraz twarzy, wygląd zewnętrzny, spojrzenia, rozmaite gesty człowiek przekazuje informacje o swojej osobowości, nastroju, opiniach oraz stanach fizycznych i psychicznych. Zdarza się, że pragniemy, aby druga osoba widziała, jaki jestem wściekły albo zadowolony z otrzymanego prezentu czy np. smutny z powodu odjazdu bliskiej osoby. Ale często zdarza się i tak, że ukrywamy swoje emocje, aby inni nie widzieli, jaki jestem urażony czy szczęśliwy. Niekiedy natomiast próbujemy zasugerować innej osobie, że doświadczam emocji, których wcale nie przeżywam – np. czasami uśmiechamy się nie z zadowolenia, ale po to, by wywrzeć wrażenie, że jesteśmy przyjaźni lub szczęśliwi. Innym zachowaniem niewerbalnym stanowiącym taktykę autoprezentacyjną jest wygląd zewnętrzny. Inaczej postrzegany będzie mężczyzna ubrany w garnitur z kamizelką, niż ten, który będzie odziany w podarte dżinsy i wyciągniętą koszulkę. Inne wrażenie zrobi kobieta ubrana w długą, szeroką spódnicę, niż ta która ubierze się w spódnicę mini. Jednak w zależności od sytuacji, każdy z tych kostiumów będzie odpowiedni lub nie i wywrze na otoczeniu określone wrażenie. Innym elementem zachowania niewerbalnego jest dbałość o atrakcyjność fizyczną – utrzymanie odpowiedniej wagi ciała, opalanie się, zabiegi kosmetyczne. Pożądane wrażenie można osiągnąć też za pomocą gestów i ruchów ciała (np. kontrolujemy swój sposób bycia, aby wywrzeć wrażenie osoby znaczącej).
• kontakty społeczne – publiczne manifestowanie związków z pewnymi osobami lub odcinanie się od innych. To, z kim się pokazujemy może umocnić lub osłabić naszą pozycję w oczach otoczenia. Ludzie wolą być kojarzeni z tymi, którzy odnieśli sukces, mają władzę, są popularni lub znajdują uznanie otoczenia i nader często odcinają się od tych, którzy stracili reputację czy są w pewnym sensie skompromitowani.
• otoczenie – wygląd pomieszczenia (gabinetu, biura, klasy szkolnej), styl umeblowania, wykończenie (tapety, dywany, ustawienie lamp) wiele mówią o gospodarzu. Duże znaczenie w manipulowaniu wrażeniem mają tzw. rekwizyty, np. dyplomy, puchary, obrazy, gadżety. Ludzie mogą też operować wywieranym wrażeniem, wybierając miejsce, na którym usiądą. Inaczej odbieramy ludzi, którzy siedzą obok nas, a inaczej tych, którzy siedzą naprzeciwko. Siedzenie obok siebie stwarza poczucie większej przyjazności. Ktoś, kto chce być postrzegany jako przywódca danej grupy wybierze raczej miejsce na szczycie stołu, natomiast, ten kto pragnie zademonstrować brak zainteresowania, usiądzie w oddaleniu.
Większość podanych taktyk odnosiła się do operowania wrażeniem przez jednostkę. Czasami jednak ludzie współpracują ze sobą, tworząc określony wizerunek grupy. W większości firm współpracownicy nie krytykują się nawzajem w obecności klientów czy gości, chociaż we własnym gronie mogą się kłócić. Etyka zawodowa zabrania lekarzowi, nauczycielowi mówienia innym czegokolwiek o koledze, co poderwałoby jego autorytet w danym środowisku. W innych sytuacjach ludzie operują wizerunkiem członka tej samej grupy po to, by pośrednio przekazać określony wizerunek samego siebie. Rodzice prezentują wizerunek swoich dzieci tak, aby ich zalety świadczyły pozytywnie o nich samych.
Ludzie manipulują wrażeniem na ogół z trzech powodów:
• aby wpływać na innych w celu wywołania pożądanych reakcji – jeżeli wywrzemy odpowiednie wrażenie, to możemy zwiększyć ilość otrzymywanych nagród, uzyskać lepsze stanowisko w pracy lub powiększyć grono przyjaciół
• aby podtrzymać poczucie własnej wartości – często zadręczamy się tym, że popełniliśmy gafę w towarzystwie osób zupełnie obcych, dla których nie ma to żadnego znaczenia (mówimy sobie wówczas „jest mi głupio, bo…”)
• aby regulować swoje doświadczenia emocjonalne – żeby poprawić sobie humor zachowujemy się w sposób, który zostanie zaakceptowany przez otoczenie. Często dla zredukowania negatywnych emocji opowiadamy innym o sobie, swoich problemach (tzw. pojęcie „wygadałam się, jest mi lżej”)
Zdaniem osób zajmujących się procesem autoprezentacji, niektóre przypadki manipulowania wrażeniem przypisywać można wrodzonej, wewnętrznej potrzebie akceptacji i przynależności do danej grupy.
My, jako specyficzna grupa zawodowa, w celach autoprezentacyjnych stosujemy też rozmaite techniki komunikacji interpersonalnej. Są to formy werbalne (odpowiednia sprawność językowa) i niewerbalne (proksemika, kontakt wzrokowy, paralingwistyka, kinezyka). Do celów autoprezentacyjnych, warunkujących jednocześnie efektywną komunikację interpersonalną w procesie edukacyjnym, posłużyć mogą również pewne umiejętności nauczyciela. Są to:
• umiejętność dialogu, która pozytywnie reguluje relacje jednostki z otoczeniem i stanowi sposób likwidowania konfliktów wychowawczych. Dialog wymaga poznania i zrozumienia przedmiotu oraz racji obu stron a także przezwyciężenia postawy egoistycznej
• aktywne słuchanie i empatia (umiejętność wglądu w przeżycia i odczucia innej osoby) – każdy nauczyciel powinien być aktywnym słuchaczem i rozbudzać u uczniów motywację do nauki, wzmacniać wiarę we własne siły, tworzyć klimat zaufania i akceptacji
• asertywność - umiejętność pełnego wyrażania siebie w kontaktach z innymi osobami z jednoczesnym respektowaniem uczuć, poglądów, postaw, opinii drugiego człowieka
• umiejętność negocjacji i mediacji, które są najlepszym sposobem rozwiązywania konfliktów. Nauczyciel powinien pełnić rolę mediatora, czyli osoby niezależnej, bezstronnej, której zadaniem jest pomoc w znalezieniu rozwiązania możliwego do przyjęcia przez obie strony konfliktu
W tworzeniu sprawnej komunikacji interpersonalnej z uczniami bierze udział cała osobowość nauczyciela, jego osobiste doświadczenie, stosunek do rzeczywistości i poziom wewnętrznego rozwoju. Za najistotniejsze w procesie edukacyjnym uznaje się komunikaty niewerbalne (wygląd zewnętrzny, kinezyka) oraz cechy języka mówionego (ekspresja słowna). Uczniowie są wrażliwymi i spostrzegawczymi odbiorcami komunikatów nadawanych przez nauczyciela i mają one istotny wpływ na samopoczucie uczniów oraz na ich aktywność w czasie zajęć.


LITERATURA

1. Mark Leary – „Wywieranie wrażenia na innych – o sztuce autoprezentacji” GWP Gdańsk 1999
2. A. Pease – „Język ciała, gestów i zachowań” Kraków 1992
3. A. J. Bierach – „Komunikacja niewerbalna – sztuka czytania z twarzy” wyd. ASTRUM Wrocław 1997