Kazania Piotra Skargi - konspekt lekcji

Temat: „Przeklęty, kto zasmuca matkę swoję”- Kazania sejmowe Piotra Skargi.

Cele edukacyjne: uczeń
- analizuje utwór wskazany w podstawie
- wymienia choroby nękające Rzeczypospolitą
- wyjaśnia, czym jest kazanie
- omawia środki retoryczne stosowane przez Skargę
- wyjaśnia znaczenie toposów pojawiających się w kazaniach
- samodzielnie redaguje notatkę
Standardy: I [zna utwór wskazany w podstawie programowej; zna podstawowe procedury analizy utworu lit.], II [rozpoznaje tematykę utworu, potrafi dostrzec najistotniejsze zagadnienia utworu, stawiać hipotezę, problematyzować odczytanie tekstu; dostrzega nawiązanie do historii Polski] III [gromadzi, selekcjonuje materiał, formułuje hipotezy i wnioski; formułuje i uzasadnia opinie, samodzielnie sporządza notatkę]
Metody: praca z tekstem, heureza,
Czas: 1 godz.

Przebieg lekcji:

Reputację najsłynniejszego polskiego kaznodziei zawdzięcza romantykom i obrazowi Jana Matejki, na którym przedstawiony jest jako natchniony profeta, wieszczący przyszły upadek Polski. Kazania zaczęto czytać uważnie dopiero w XIX wieku, ze względu na ich proroczy charakter (zabory). U współczesnych wezwanie do bezinteresownej służby ojczyźnie spotkał się z niezrozumieniem – wówczas nie istniało jeszcze pojecie patriotyzmu w dzisiejszym rozumieniu tego słowa. Podstawą identyfikacji była przynależność stanowa. Wierność wobec Rzeczypospolitej wynikała z traktowania jej jako własności całej szlachty. Poświęcenie się dla ojczyzny nie stanowiło wartości moralnej, ale było konsekwencją dbania przez szlachtę o własny interes. Powszechne więc było przekonanie, że służba dla kraju winna być wynagrodzona.
Celem oratorskich ataków Skargi były choroby toczące państwo. W Kazaniach sejmowych mówca surowo potępia brak miłości ojczyzny, niezgodę wewnętrzną szlachty, rozwiązłość obyczajową oraz osłabienie władzy królewskiej. Ostrze krytyki wycelowane zostało także przeciw innowiercom.
Kazania zostały opublikowane dopiero w 1792r. i forma sugeruje, że zostały wygłoszone. Prawdopodobnie autor napisał je po burzliwych obradach, które miały miejsce zimą 1597r. w Warszawie.
Nazwa wywodzi się od czasownika „kazać” – mówić, przemawiać; jest to przemówienie religijne wygłaszane zwykle przez kapłana. Jego treść dotyczy kwestii wiary i moralności, może być poświęcona rozważaniom teologicznym. Od XVI wieku wygłaszano również kazania poruszające tematy społeczne polityczne.

Młodzież zapoznaje się z fragmentami Kazania sejmowego. Po przeczytania podejmuje próbę odpowiedzenia na następujące pytania:

1. O jakiej chorobie Rzeczypospolitej mowa jest w tym kazaniu?
2. Wskaż cel tego kazania.
3. Przedstaw, w jaki sposób kaznodzieja argumentuje konieczność poświęcenia się miłości ku ojczyźnie?
4. Co, zdaniem Piotra Skargi, naród i obywatele zawdzięczają ojczyźnie?
5. Zinterpretuj topos ojczyzny – okrętu. Wyjaśnij, jakie podobieństwa miedzy losem zagrożonej ojczyzny a tonącym okrętem dostrzega Piotr Skarga.
6. Wskaż zastosowane przez kaznodzieję figury retoryczne i określ ich funkcję.
7. Znajdź zastosowane w Kazaniu wtórym elementy stylizacji biblijnej.
Aby przekonać słuchaczy do swoich poglądów Skarga sięgał do zasad antycznej retoryki. Do najbardziej typowych chwytów, stosowanych przez kaznodzieję możemy zaliczyć:
- obrazy przemawiające do wyobraźni, np.: ojczyzna-matka, ojczyzna-okręt;
- liczne środki stylistyczne: pytania retoryczne, wyliczenia, hiperbole, apostrofy, wykrzyknienia, anafory
Pisarz zasady retoryki w mistrzowski sposób połączył ze stylem biblijnym.
Stylizacja biblijna - ukształtowanie wypowiedzi na wzór języka biblijnego, np.:
- charakterystyczne słownictwo
- składnia (zdania krótkie, współrzędnie złożone, często rozpoczynające się spójnikami: i, a, ale; budowa paralelna
- frazeologia wywodząca się w Biblii
- podział na wersety
- obrazowe, wyraziste porównania
- posługiwanie się przypowieściami

W kazaniu II Skarga przedstawia sześć chorób Polski. Są to: brak miłości ojczyzny, brak zgody politycznej, anarchia religijna, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa i bezkarność grzechów jawnych. Autor wiele uwagi poświęca pierwszej chorobie – nieżyczliwości ludzkiej ku Rzeczypospolitej- która płynie z „chciwości domowego łakomstwa”. Ukazuje własna miłość do ojczyzny, która winna być obowiązkiem każdego obywatela. Atak kieruje w stronę magnatów, którzy dbają jednie o swoje dobra.
Topos ojczyzn jako okrętu był popularny w starożytnej Grecji i w antycznym Rzymie (Platon, Horacy). W XVI wieku był często nadużywany. Później przywoływano go w sytuacjach zagrożenia bytu politycznego Polski.
Ignacy Krasicki Świat zepsuty
Grozi burza, grzmi niebo; okręt nie zatonie,
Majtki, zgodnie z żeglarzem, gdy staną w obranie;
A choć bezpieczniej okręt opuścić i płynąć,
Podściwiej być w okręcie, ocalić lub zginąć.
Juliusz Słowacki Testament mój
Lecz wy, coście mnie znali, w podaniach przekażcie,
Żem dla ojczyzny sterał moje lata młode;
A póki okręt walczył – siedziałem na maszcie,
A gdy tonął – z okrętem poszedłem pod wodę...