Czynności w zakresie pierwszej pomocy (BLS) w wypadku pogryzień, ukąszeń i użądleń w kontekście migracji gatunków. Materiały dydaktyczne dla nauczycieli realizujących program z przysposobienia obronnego

W artykule przedstawiam materiały dydaktyczne dla nauczycieli realizujących program z przysposobienia obronnego opracowane przez grupę wsparcia na studiach podyplomowych z Przysposobienia obronnego - edukacja dla bezpieczeństwa.

Istnieje bardzo wiele gatunków zwierząt wytwarzających trucizny. Zatrucia ich jadami, czy to na skutek spożycia, dotknięcia, czy pokąsania, nie należą do rzadkości. Z problemem tym dotychczas stykaliśmy się głównie w krajach o klimacie gorącym, gdzie liczebność gatunków jadowitych, oraz siła ich jadu jest o wiele większa niż w przypadku zwierząt występujących w Polsce. Z tego względu materiały szkoleniowe do kursów pierwszej pomocy często tą tematykę traktują po macoszemu. Tymczasem coraz bardziej popularne hobby w postaci hodowli egzotycznych zwierząt - a także coraz częstsze wyjazdy turystyczne do „ciepłych krajów”, czy wreszcie rozwój transportu i związane z tym nieświadome przewożenie „pasażerów na gapę” w postaci zwierząt egzotycznych - sprawiają że przeciętny Polak jest o wiele bardziej narażony na pokąsanie przez zwierzęta nieznane, często bardzo jadowite. Omówienie wszystkich gatunków zwierząt jadowitych i trujących wymagałoby znacznie szerszego ujęcia tematu. W niniejszym tekście skupiono się na gatunkach zwierząt jadowitych i trujących najbardziej popularnych lub takich, u których stwierdzona "jadowitość" może być zaskakująca.

Ssaki
Wśród wielu gatunków ssaków wytwarzanie toksyn należy do rzadkości. Ale i te zwierzęta nie są ich pozbawione. W Ameryce żyją małe gryzonie z rodziny Saricidae (Blarina brevicauda i in.), u których gruczoły podszczękowe wytwarzają toksynę podobną do aminokwasu trypsyny. Ilość trucizny wydzielana przy jednorazowym ugryzieniu wystarcza do zabicia 200 myszy lub kilku kotów. W naturze przy ugryzieniu jad spływa po zębach przenikając do rany. Powoduje on spadek ciśnienia krwi i porażenie oddechu, na skutek czego dochodzi do śmierci ofiary. Rodzinę tych gryzoni w Polsce reprezentuje rzęsorek (Neomys). W Australii i Nowej Zelandii żyje dziobak (Ornithorhynchus anatinus) . Samiec tego prymitywnego ssaka z rzędu stekowców posiada na tylnych odnóżach kolce, połączone kanałem z gruczołami jadowymi, znajdującymi się w okolicy biodrowej. Zranienie "ostrogami" dziobaka powoduje u człowieka bóle, opuchnięcie i objawy wstrząsu. Ma on słabe działanie koagulujące i hemolityczne, podobne do jadu żmii.

Płazy
W gromadzie płazów znaleziono jedne z najsilniej działających trucizn świata zwierzęcego. Zwierzęta te należą jednak wyłącznie do biernie toksycznych (trujących). Jad wytwarzają w specjalnych gruczołach w skórze i wydzielają go w ochronie przed drapieżnikami. Również gruczoły płciowe, krew i tkanki mogą być toksyczne. Najczęściej trujące płazy są jaskrawo ubarwione i niezwykle kolorowe.
W Ameryce Południowej i Środkowej, w tropikalnych lasach deszczowych żyją małe, jaskrawo ubarwione żabki z rodzin Dendrobates i Phyllobates, które w skórze mają liczne brodawki wytwarzające silną toksynę - batrachotoksynę. Jest to substancja o działaniu neurotoksycznym, powodująca zablokowanie transmisji sygnałów nerwowych w organizmie. Wskutek jej działania następuje paraliż mięśni i zatrzymanie akcji serca. Indianie wykorzystują batrachotoksynę do zatruwania strzał. Drobne zwierzęta i ptaki trafione zatrutą strzałą umierają prawie natychmiast, ale ich mięso nadaje się do spożycia, gdyż małe ilości trucizny nie są wchłaniane w przewodzie pokarmowym człowieka. Ciekawym może być fakt, że jedynym naturalnym wrogiem trujących żabek jest kilka gatunków węży, które odżywiają się nimi i są zupełnie niewrażliwe na ich toksynę. Ponadto trucizna wytwarzana w gruczołach skórnych tych płazów pochodzi najczęściej z ciał żuków, którymi te z kolei się odżywiają, stąd tropikalne żabki, hodowane w warunkach terraryjnych, zazwyczaj nie są toksyczne.
W ciałach niektórych gatunków salamander znaleziono tetradotoksynę, tę samą, którą produkują narządy ryb najeżkowatych. Inne gatunki tych płazów wytwarzają różnego rodzaju trucizny o charakterze alkaloidów i substancji najczęściej pochodzenia białkowego. Trucizny salamander poza działaniem hemolitycznym i miejscowo drażniącym, mogą także powodować skurcze mięśni, przez paraliżowanie układu nerwowego. Ropucha szara (Bufo bufo), również salamandra plamista (Salamandra salamandra) żyjąca w Europie (także w Polsce) w swojej skórze ma słabą truciznę, niegroźną dla człowieka, ale za to skuteczną w odstraszaniu jej naturalnych wrogów. Zmiany w środowisku naturalnym salamander doprowadziło do tego, że większość z nich to gatunki zagrożone, stąd odławianie i przetrzymywanie salamandry plamistej, prawnie chronionej w naszym kraju, jest niedozwolone. Najlepiej poznaną toksyną wytwarzaną przez płazy jest wydzielina gruczołów jadowych niektórych ropuch z rodziny Bufonidae, jak np. ropuchy szarej - Bufo bufo. Wydzielina ta zawiera między innymi bufotalinę, która w małych ilościach pobudza, a w dużych poraża akcję mięśnia sercowego. Suszone ropuchy (Buffones exsiccatae) znajdują jeszcze zastosowanie w tradycyjnej medycynie chińskiej, jako leki nasercowe.

Gady
Bardzo często jady występują w gromadzie gadów, przy czym prawie wyłącznie spotykane są one w podrzędzie węży. Z blisko 2500 znanych gatunków węży, około 360 jest jadowitych i potencjalnie niebezpiecznych dla człowieka. Rocznie notuje się około pół miliona ukąszeń przez jadowite węże z czego około 40000 kończy się śmiercią. Większość jadowitych węży żyje głównie w klimacie gorącym, w Europie spotyka się jedynie gatunki żmij (Viperidae). Ilość, skład chemiczny i toksyczność jadu węży zależy od wielu czynników (stan odżywienia, pora roku, warunki bytowania itp.) i może różnić się znacznie nawet miedzy osobnikami w obrębie jednego gatunku. Z tych względów skład jadów węży nie jest jeszcze poznany całkowicie. Jest kombinacją wielu różnorodnych substancji - biotoksyn, z których jedne działają miejscowo, a inne, po wchłonięciu, atakują ważne ośrodki życia. Oprócz składników uśmiercających, jady węży zawierają często znaczne ilości silnych enzymów, które po wprowadzeniu do organizmu ofiary rozpoczynają proces trawienia, jeszcze przed jej połknięciem przez węża. Siła toksykodynamiczna jadów węży znacznie przewyższa działanie trucizn chemicznych. Dla przykładu: 1g strychniny może zabić 5 osób, 1g cyjanowodoru do 16 osób, natomiast 1g jadu niektórych węży stanowi dawkę śmiertelną dla 150 osób. Nie sposób omówić wszystkich gatunków jadowitych węży świata. Można jedynie zatrzymać się chwilę przy niektórych gatunkach, reprezentantach tego bogatego świata, doskonałych drapieżców. Jednymi z piękniejszych węży jadowitych są amerykańskie węże koralowe, zdradnice (Elapidae), należące do rodzaju Leptomicrurus (2 gatunki), Micrurus (około 48 gatunków) i Micruroides (1 gatunek). Węże koralowe najczęściej mają czerwone, czarne i żółte lub białe segmenty na całej długości ciała. Są wężami spokojnymi i kąsają dopiero brane do ręki lub nadepnięte. Znane są przypadki pokąsania dzieci po dłuższej zabawie tymi wężami. Do najbardziej znanych węży koralowych należą brazylijski Micrurus corallinus (właściwy wąż koralowy), Micrurus fulvius (arlekin) - żyjący w Meksyku i południowych stanach USA oraz żyjący w Arizonie i Nowym Meksyku Micruroides euryxanthus.Lancetogłów mleczny (Lampropeltis triangulum) W Ameryce można spotkać szereg niejadowitych węży łudząco przypominających węże koralowe, dla których taki "kamuflaż" jest bardzo skuteczną ochroną. Bardzo często polują one na węże jadowite. Przykładem mogą być lancetogłowy mleczne (Lampropeltis triangulum), bardzo popularne w hodowlach terraryjnych. Węże morskie, w niektórych podziałach systematycznych, ze względu na podobieństwo w budowie aparatu jadowego, Heloderma meksykańska (Heloderma horridum) zalicza się do rodziny Elapidae, częściej jednak wyróżnia się oddzielną rodzinę Hydropheidae, liczącą 16 rodzajów i około 49 gatunków. Węże te, wtórnie przystosowane do środowiska morskiego, charakteryzuje spłaszczony z boków tułów i wiosłowaty ogon. Występują w gorącej strefie Oceanu Indyjskiego i Spokojnego. Podobnie jak u zdradnic, jad węży morskich ma silne działanie ogólne, o charakterze neurotoksycznym. Kobra indyjska (Naja naja)Może powodować porażenie mięśni oddechowych i uduszenie. Wypadki ukąszenia są jednak niezwykle rzadkie. Węże morskie są bardzo płochliwe i nieagresywne w stosunku do człowieka. Ich jad jednak ma siłę podobną do siły jadu kobry indyjskiej (Naja naja). Wśród wszystkich pozostałych gadów jadowite są jeszcze tylko 2 gatunki jaszczurek amerykańskich należące do rodziny Helodermatidae: heloderma arizońska (Heloderma suspectum) i heloderma meksykańska (Heloderma horridum). Jednak wypadki śmiertelne po ugryzieniu tych zwierząt są niezwykle rzadkie.

Pajęczaki
W gromadzie stawonogów (Arthropoda) bardzo jadowite są skorpiony i niektóre pająki. Skorpiony (Scorpiones) należą do najstarszej, żyjącej odmiany zwierzęcej. Wszystkie gatunki skorpionów są jadowite, ale tylko nieliczne spośród ponad 1050 znanych gatunków tych zwierząt mogą zagrozić człowiekowi. Jady poszczególnych gatunków skorpionów różnią się między sobą i wykazując podobieństwo do jadów węży, nie są z nimi identyczne. Wyizolowana toksyna jest podobna do neurotoksyny jadu węży, ale zawiera również inne, odmienne komponenty, jak: substancje hemolityczne, proteolityczne oraz wpływające na krzepliwość krwi. Najbardziej niebezpieczne skorpiony należą do rodzajów: Buthus, Centruroides, Euscorpius, Prionurus, Scorpio i Tityus. Użądlenia mniej zjadliwych skorpionów powodują miejscowe odczyny zapalne, bardziej zjadliwych dają w miejscu ukłuć ropiejące ogniska zapalne oraz wymioty, omdlenia, drżenia i drgawki mięśniowe. Zatrucia silne rozwijają się w czasie 10 minut do 20 godzin i najczęściej, bez odpowiedniego leczenia, prowadzą do śmierci, szczególnie u dzieci. Wśród około 20 tysięcy gatunków pająków, wytwarzanie jadów jest powszechne. Nieliczne jednak mają na tyle silny jad, aby zagrozić człowiekowi. Jady pająków nie są jednakowe pod względem immunologicznym i różnią się od jadów skorpionów i węży. Ich skład chemiczny nie jest do końca poznany, stwierdzono obecność silnej neurotoksyny, a także enzymów proteolitycznych i innych niezidentyfikowanych substancji o charakterze zasadowym. Latrodectus mactansDo najniebezpieczniejszych należą pająki gatunków Latrodectus, np. L. geometricus, L. curacaviensis, L. hystrix, L. dahli, L. pallidus, L. mactans i L. tredecimguttatus. Charakterystycznym dla ugryzień tych pająków jest brak odczynu w miejscu ukłucia, natomiast bardzo szybko występują objawy ogólne. Z miejsca ukłucia rozchodzą się promieniujące bóle, występują drżenie mięśni kończyn, poty, dreszcze, uczucie niepokoju, zawroty głowy, zaburzenia, a nawet zahamowanie oddechu, lub obrzęk płuc. Gatunki te określane są bardziej popularną nazwą - czarna wdowa, wynikającą z częz tego zabijania i spożywania przez samicę samca po kopulacji. Inne gatunki pająków, jak Lycosa i Loxosceles (np. Loxosceles reclusa) wywołują przede wszystkim objawy miejscowe, w postaci małej brodawki z czerwoną obwódką i obrzęku na dużej powierzchni, który po wielu dniach i tygodniach może doprowadzić do martwicy tkanek, rozprzestrzeniającej się na całą kończynę. Za jednego z najbardziej niebezpiecznych uważa się pająka z gatunku Atrax robustus (syn.: ptasznik australijski, ptasznik z Sydney, ptasznik błękitny). Jest to relatywnie duży pająk (około 6-7 cm), niezwykle agresywny, a jego masywne żądło jest zdolne przebić nawet paznokieć człowieka. Jad mniejszych samców jest 5 razy bardziej toksyczny niż samic. Pająk ten żyje w otoczeniu człowieka, na terenie i w promieniu 160 km od Sydney w Australii, gdzie zanotowano od 1920 roku kilka wypadków śmiertelnych. Śmiertelność w wyniku ukąszenia pająka Atrax robustus jest raczej niska i wynika z dużej dostępności na terenie jego występowania (duży ośrodek miejski) specyficznej surowicy. Głównym komponentem jadu tego pająka jest atraksotoksyna, która sama, izolowana może wywoływać wszystkie objawy ukąszenia tego pająka. W pierwszej kolejności po ugryzieniu pająka następują skurcze mięśni i nadmierne łzawienie oczu i pocenie. Następnie pojawia się niemiarowe bicie serca i wzrost ciśnienia krwi. Ofiary wymiotują, tracą kontrolę nad ciałem, występują drgawki. Po około 2 godzinach te objawy ustępują i zastępowanie są przez nadmiernie niskie ciśnienie krwi, będące wynikiem uszkodzenia mięśnia sercowego.

Owady i wije
Spośród około 700 tysięcy gatunków owadów tylko stosunkowo niewielka ich liczba należy do zwierząt jadowitych lub trujących. Do najbardziej znanych jadowitych owadów należy rząd błonkówek (Hymenoptera). Zaliczamy do nich pszczoły, trzmiele, szerszenie i osy. Ich użądlenie nie jest niebezpieczne dla człowieka. Może być niebezpieczne jedynie dla osób uczulonych, u których już pojedyncze ukłucie pszczoły miodnej (Apis mellifera) może spowodować wstrząs anafilaktyczny i śmierć, podczas, gdy u zdrowego człowieka dopiero 200-500 ukąszeń. Innymi owadami wytwarzającymi jad, choć stosunkowo niegroźny dla człowieka, są należące również do rzędu błonkówek, mrówki (Formicidae). Uważa się, że mrówki wyewoluowały z os około 100 milionów lat temu. Wtedy to stały się one owadami społecznymi, utraciły żądło lub uległo ono modyfikacji oraz wytworzyły specjalne gruczoły, w których wytwarzają i przechowują jad. Poza rolą obronną, jad mrówek pełni u nich ważną rolę dezynfekującą, gdyż ma działanie bakteriobójcze, dzięki czemu utrzymują mrówki swoje podziemne części mrowiska praktycznie w stanie aseptycznym. U niektórych gatunków żądło zachowało się w stanie niezmienionym, inne natomiast potrafią rozpylać truciznę nawet na odległość 10 cm, jeszcze inne gryzą dotkliwie silnymi, dużymi żuwaczkami. U człowieka mogą powodować lekkie, miejscowe stany zapalne, niegroźne dla życia. Majka lekarska, zwana też muchą hiszpańską, pryszczawką lub kantarydą (Lytta vesicatoria), należąca do rodziny Meloidae, jest chrząszczem zawierającym w swoim składzie silnie drażniącą substancję kantarydynę w ilości około 0,7%. Już w starożytności owady te były stosowane w lecznictwie i jako trucizna. Największą wrażliwość na kantarydynę wykazuje człowiek. Wiele ptaków może bez szkody spożywać pryszczawki. Już 0,1 mg kantarydyny wywołuje na skórze człowieka zaczerwienienia i uczucie bólu, a po kilku godzinach pęcherze. Przyjęta doustnie w ilości 5 mg wywołuje pieczenie i powstawanie pęcherzy w ustach, obrzmienie gruczołów ślinowych, martwice, bóle w przełyku, kurcze żołądka. Scolopendra giganteaDawka śmiertelna dla człowieka wynosi 2-3 g muchy hiszpańskiej, zawierającej około 2% kantarydyny lub 40-80 mg substancji krystalicznej. Skolopendra (Scolopendra gigantea) jest największym przedstawicielem rodzaju Scolopedrae (26 cm), żywiącym się jaszczurkami, żabami, a nawet ptakami. Ten duży krocionóg składa się z około 21-23 segmentów; nogi przystosowane są do szybkiego biegu i chwytania ofiary, którą przytrzymuje przed ukąszeniem i zabiciem. Ukąszenie skolopendry jest bardzo dotkliwe i bolesne, wywołuje opuchliznę, wysoką gorączkę, rzadko jednak kończy się śmiercią człowieka.

Środowisko mórz i oceanów
Środowisko mórz i oceanów to niezwykle różnorodny biotop. Zamieszkujące je organizmy stanowią prawdziwy kalejdoskop życia. Nic więc dziwnego, że wiele z nich może być niebezpiecznych dla człowieka ze względu na wytwarzanie różnego rodzaju toksyn. Największą toksyczność tradycyjnie człowiek przypisuje jadowitym wężom. W rzeczywistości, najsilniejsze trucizny zwierzęce znaleziono dotąd u płazów i ryb. Wśród dużej klasy ryb liczącej około 20 tysięcy gatunków przeszło 700 wytwarza substancje toksyczne. Znaleźć tu można zarówno te, które zaliczamy do trujących (około 500 gatunków ryb morskich), jak i takie, które jad przekazują swoim ofiarom w sposób aktywny (około 220 gatunków ryb). Wiele z gatunków ryb jadowitych wytwarza w swoim organizmie jad, który następnie magazynowany jest w specjalnych gruczołach pod płetwą grzbietową lub przy ogonie i wydzielany przez specjalne narządy po zranieniu ofiary. U ryb trujących substancja szkodliwa magazynowana może być w narządach lub tkankach (woreczek żółciowy, wątroba, krew, itp.), a do zatrucia dochodzi po spożyciu mięsa ryby. Budowa chemiczna jadu ryb nie jest jeszcze do końca poznana. Są to najczęściej substancje o charakterze białkowym i jedynie nieliczne wywołują zatrucia po ich spożyciu. Jedną z najsilniej działających trucizn znajdowanych u ryb, ale i innych zwierząt morskich oraz lądowych, jest tetrodotoksyna. Ta ciepłostała trucizna (nie rozkładająca się pod wpływem ogrzewania) działa na ośrodkowy układ nerwowy powodując jego porażenie. Tetrodotoksyna wytwarzana jest w gonadach i wątrobie ryb z rodzaju Sphoeroides, należących do rodziny najeżkowatych (Tetraodontidae), stanowiących przysmak w Japonii, gdzie spożywa się te ryby w postaci tradycyjnej potrawy zwanej "fugu". Mimo starannego oczyszczania ryb, ocenia się, że w wyniku spożycia "fugu" rocznie umiera 100 osób, a śmiertelność przy zatruciach sięga 60%. Pierwsze objawy zatrucia mogą wystąpić już po 30 minutach w postaci znieczulenia warg, języka i końców palców, bólów i zawrotów głowy, bólów brzucha nudności i wymiotów. Śmierć z powodu porażenia mięśni oddechowych (uduszenia) może niekiedy nastąpić już po godzinie, zwykle jednak następuje po 20-40 godzinach. Dawka śmiertelna tetrodotoksyny dla myszy wynosi 0,01 mg na 1 g, w podaniu podskórnym. Substancje trujące można znaleźć również u wielu innych gatunków bardzo popularnych ryb. Węgorze, liny, tuńczyki, zawierają silną toksynę w surowicy krwi, działającą hemolitycznie, której nie udało się nadal zidentyfikować. Śmierć może wystąpić tylko po wprowadzeniu tej toksyny pozajelitowo (iniekcje). Zatruć się można spożywając surowe mięso ryb z rodziny Scombridae (makrela). Zatrucia te przypominają objawami zatrucia histaminą, występują bóle głowy, wymioty, uczucie gorąca na twarzy, wysypka pokrzywkowa, nie powodują one jednak groźnych następstw. Również ikra wielu gatunków ryb może działać toksycznie. Wśród czynnie jadowitych ryb na uwagę zasługuje murena (Murena helena, Muraenidae). Oprócz toksycznej krwi, ryba ta ma gruczoły jadowe umiejscowione w śluzówce wyścielającej paszczę. Po ugryzieniu, jad spływa do rany ofiary powodując silny obrzęk i objawy martwicze. W cięższych przypadkach może dojść do zaburzeń oddychania i krążenia, ataków padaczkowych, co jest szczególnie niebezpieczne u ludzi przebywających pod wodą (płetwonurków). Skrzydlica (Pterois volitans)Śmiertelność w przypadku ukąszeń mureny wynosi około 10%. Inną ciekawą rybą, którą można spotkać również w akwariach, jest skrzydlica (Pterois volitans, Scorpaenidae) zamieszkująca rafy koralowe. Zarówno po stronie grzbietowej, jak i brzusznej, występują u tej 30-sto centymetrowej ryby długie kolce. Zranienie kolcami ryb z rodziny Scorpaenidae wywołuje silny ból, utrzymujący się nawet kilka miesięcy. Szkaradnica (Synanceia verrucosa) to inna spokrewniona ze skrzydlicą jadowita ryba zamieszkująca ciepłe akweny morskie. Najczęściej żeruje przy dnie, gdzie ukrywa się wśród kamieni, do których jest niezwykle podobna dzięki licznym wypustkom i brodawkom na skórze oraz maskującemu ubarwieniu. Jako ochronę przed drapieżnikami ta 35-cio centymetrowa ryba ma 13 kolców ułożonych w części grzbietowej, u podstawy których umieszczone są gruczoły jadowe. Efekt toksyczny zależy od ilości kolców, które utknęły w ciele ofiary oraz od głębokości penetracji jadu. U człowieka może wywołać działanie neurotoksyczne, porażenie mięśni, paraliż i szok, co może spowodować śmierć w przypadku nie udzielenia pomocy na czas. Uważa się, że jad tych ryb jest najsilniejszą obecnie znaną trucizną naturalną, a śmierć dorosłego człowieka po zainfekowaniu jadu, najczęściej wskutek nieświadomego nadepnięcia na szkaradnicę, może nastąpić w przeciągu 3 do 24 godzin. Wiele gatunków płaszczek z rodziny Dasyatidae oraz Myliobatidae i Mobulidae, posiada kolce jadowe w ogonie, którymi potrafią się aktywnie bronić. Na uwagę zasługuje ogończa (Dasyatis pastinaca), dochodząca do 2 m długości, która może przebić swoim kolcem deski w dnie łodzi. Większość jadowitych płaszczek ma jedną lub dwie łuski zmienione w kolce, umieszczone w pobliżu gruczołów jadowych na ogonie. Mimo, że uderzenie kolcem zawierającym pełną porcję jadu jest dla człowieka najczęściej śmiertelne, zdarza się to rzadko, gdyż ryby te są bardzo spokojne i jedynie rozdrażnione lub nadepnięte mogą zaatakować. W rodzinie ostroszkowatych (Trachinidae) występującej również w morzach "zimnych", a więc i Bałtyku, można znaleźć rybę Trachinus draco (ostrosz) oraz Trachinus vipera (żmijka). Ryby te posiadają ostre kolce jadowe przy pokrywie skrzelowej oraz przy płetwach piersiowych (T. draco) lub grzbietowych (T. vipera). Teren bytowania tych ryb to wody przybrzeżne, gdzie najczęściej można je znaleźć zagrzebane w piasku. Po przypadkowym zranieniu następuje u człowieka obrzęk miejsca zranienia i ból w kończynie, rozszerzający się na cały tułów, osłabienie, gorączka, sinica, zawroty głowy i przyspieszone bicie serca. Może dojść do martwicy tkanek miękkich i kości, a w rezultacie wszystkich objawów, śmierć. Nie tylko ryby, ale również morskie bezkręgowce mogą być niebezpieczne dla życia człowieka. U wielu mięczaków, również jadalnych rozpoznano tetradotoksynę, a zatrucia nimi nierzadko bywają śmiertelne. Wśród jadowitych morskich bezkręgowców na uwagę zasługują ślimaki stożki z rodziny Conidae (np. gatunki Conus tulipa, Conus marmoreuus, Conus geographus). Wytwarzają one przepięknie ubarwione, o ciekawych kształtach muszle, które są poszukiwane przez kolekcjonerów na całym świecie. Te morskie drapieżniki polują na ryby, inne ślimaki i na mniejsze organizmy przy pomocy jadu. Produkowany on jest w długim, zakręconym przewodzie, z jednej strony przytwierdzonym do silnego mięśnia, a z drugiej zakończonym kolcem w kształcie harpuna. Chironex fleckeriPo zlokalizowaniu ofiary ślimak gwałtownym ruchem wyrzuca harpun i wbija go w ciało przeciwnika, przytwierdzając się do niego i wstrzykując porcje jadu, która unieruchamia zdobycz w przeciągu dwóch sekund. Jad wytwarzany przez ślimaki Conidae może swoim składem różnic się w zależności od gatunku, a także pomiędzy osobnikami tego samego gatunku. Aktywnym składnikiem jadu jest niskocząsteczkowa neurotoksyna peptydowa. Notuje się rocznie około 30 wypadków ukąszenia człowieka, szczególnie przez gatunki rybożerne, z czego kilka jest śmiertelnych. Innym zaliczanym do najniebezpieczniejszych morskich stworzeń jest jamochłon z gatunku Chironex fleckeri (osa morska). Meduza ta zabija rocznie więcej ludzi niż szkaradnica, rekiny i krokodyle łącznie. Ma kształt i wielkość dużego, odwróconego kosza do koszykówki, z którego wyrasta kilka wiązek po 10 do 60 ramion, długości ponad 2 m. Każde z ramion zaopatrzone jest w około 5000 parzydełek. Kontakt dorosłego człowieka tylko z jednym ramieniem może być dla niego śmiertelny. Inna meduza, Chiroplasmus quadrigatus, spokrewniona z poprzednią, jest mniej popularna i mniejsza. Wypadki z jej udziałem są rzadsze. Chironeksje wytwarzają jad, w którego skład wchodzą neurotoksyny, kardiotoksyny i związki powodujące martwicę tkanek.

BLS
Jak opisano powyżej, ukąszenia i ugryzienia mogą mieć wiele źródeł: ukąszenia węży i innych gadów, skorpiona, ugryzienie pająków, mrówek, użądlenia przez owady oraz rany zadane przez stworzenia morskie. Należy podejrzewać ugryzienie/ukąszenie, jeżeli w pobliżu poszkodowanego znajduje się jadowite stworzenie lub gdy poszkodowany twierdzi, ze został przez takie ukąszony. Jeżeli jest to możliwe oraz bezpieczne, należy przyjrzeć się dokładnie stworzeniu lub ewentualnie złapać je w celu późniejszej identyfikacji (raczej nie zalecane ze względu na ryzyko ponownego ukąszenia). Nie powinno się poświęcać na to jednak zbyt wiele czasu i ryzykować swojego bezpieczeństwa.
Reakcja na jad może być uzależniona od wielkości poszkodowanego, jego stanu zdrowia, poprzednich ukąszeń, metabolizmu organizmu, lokalizacji ukąszenia/ugryzienia oraz ilości jadu, który dostał się do ciała. Niektóre osoby są szczególnie wrażliwe nawet na drobne ukąszenia/użądlenia – np. użądlenia pszczół. W takich przypadkach należy zastosować pierwszą pomoc, jaka zalecana jest w części Alergie i reakcje uczuleniowe (patrz niżej).
Poszkodowany, który został ugryziony przez węża czy innego gada, może mieć wyraźny ślad zębów dookoła rany, która może być spuchnięta i zaczerwieniona. Poszkodowani mogą narzekać na osłabienie, nudności, trudności w oddychaniu, mówieniu i przełykaniu, ból głowy, zaburzenia wzroku, drętwienie i mrowienie wokół ust czy na twarzy. Mogą mieć także gwałtowne tętno, jak również gorączkę, dreszcze i wymioty.
Poszkodowani ugryzieni przez jadowitego pająka mogą odczuwać ból w okolicy rany, która będzie zaczerwieniona i gorąca. Mogą narzekać na ból brzucha, skurcze lub drżenie mięśni, zaniepokojenie, ślinotok. Poszkodowany może stracić przytomność. Dodatkowo może on odczuwać bóle głowy, nudności, trudności w oddychaniu i zawroty głowy. Nadmierne pocenie się i drętwienie kończyn może pojawić się równocześnie z drżeniem mięśni wokół ust. Najczęściej symptomy pojawiają się do godziny po ugryzieniu.
Użądlenie przez owady zazwyczaj objawia się bólem, zaczerwienieniem, swędzeniem i opuchnięciem ugryzionego miejsca. Czasami poszkodowani mogą odczuwać opóźnione symptomy takie jak: gorączka, bóle stawów, wysypka (pokrzywka) i opuchnięcie gruczołów.
Wiele ugryzień/ukłuć stworzeń morskich objawia się piekącym lub ostrym bólem w miejscu ukłucia oraz opuchnięciem, zaczerwienieniem i podrażnieniem. Czasami poszkodowany doznaje wstrząsu, traci przytomność, ma trudności z krążeniem – łącznie z zatrzymaniem krążenia; jest osłabiony, ma nudności i wymioty.
Niektóre ukąszenia, ukłucia czy użądlenia nie powodują wstrzyknięcia jadu do organizmu – a powodują tylko lekkie podrażnienie. W związku z tym, że niektóre symptomy mogą być opóźnione w czasie, zawsze należy udać się do lekarza, by uniknąć komplikacji. Ukąszenie/ugryzienie przez jadowite stworzenie zawsze powinno się traktować jako nagły wypadek wymagający pierwszej pomocy. Należy postępować wówczas zgodnie z procedurami pierwszej pomocy. Jeżeli jest to możliwe, można skontaktować się z lokalnym ośrodkiem zajmującym się substancjami toksycznymi (ośrodek toksykologiczny)
GDAŃSK- (058) 3492828
KRAKÓW- (012) 4119999
LUBLIN- (081) 7408983
ŁÓDŹ- (042) 6579900
POZNAŃ- (061) 8476946
SOSNOWIEC-(032) 2661145
TARNÓW- (014) 6315409
WARSZAWA- (022) 6196654
WROCŁAW- (071) 3433008
w celu uzyskania dodatkowych wskazówek do czasu przybycia profesjonalnych medycznych służb ratowniczych. W przypadku wielu ukąszeń i ugryzień, jako formę udzielania pomocy powinno się zastosować bezpośredni ucisk na ranę w celu spowolnienia rozchodzenia się jadu.

Pierwsza Pomoc – ukąszenie węża/żmii
•ZATRZYMAJ SIĘ – rozejrzyj się i oceń miejsce zdarzenia – Czy wąż znajduje się w pobliżu? Pamiętaj, że niektóre węże mogą ukąsić wiele razy. Dlatego nie jest wskazane łapanie węża w celu identyfikacji. Chroń siebie. Traktuj każde ukąszenie węża jako potencjalnie śmiertelne i postępuj zgodnie ze wskazówkami poniżej.
•POMŚL – zwróć uwagę na swoje bezpieczeństwo i ustal plan działania. – Czy wąż może ponownie ukąsić poszkodowanego lub mnie?
•DZIAŁAJ – sprawdź stan świadomości poszkodowanego i WEZWIJ profesjonalne medyczne służby ratownicze.
•Przeprowadź wstępną ocenę stanu poszkodowanego i kontroluj linię życia poszkodowanego.
•Po wezwaniu profesjonalnych medycznych służb ratowniczych, zdobądź i postępuj zgodnie z zaleceniami lokalnych ośrodków medycznych, do czasu przybycia służb profesjonalnych.
•Postaraj się uspokoić poszkodowanego – niech się uspokoi i odpręży.
•O ile profesjonalne medyczne służby ratownicze nie zalecą inaczej, nie czyść rany po ukąszeniu, gdyż śluz pozostawiony przez węża na ranie może pomóc w jego identyfikacji.
•Jeżeli przybycie profesjonalnych medycznych służb ratowniczych się opóźnia lub są one czasowo nieosiągalne, musisz natychmiast samodzielnie przetransportować poszkodowanego do szpitala, gdyż podanie surowicy przeciw jadowi, jest jedynym środkiem zaradczym na ukąszenie węży. Przenieś poszkodowanego lub pozwól mu tylko na powolne poruszanie się .
•Bezpośrednio na ranę nałóż sterylny opatrunek uciskowy, czysty materiał lub połóż rękę ubraną w rękawiczkę.
•Następnie usztywnij ugryzione miejsce.
•Kontynuuj kontrolę stanu poszkodowanego podczas transportu lub do czasu przybycia służb ratowniczych.

Pierwsza Pomoc – ukąszenie jadowitego pająka
•ZATRZYMAJ SIĘ – rozejrzyj się i oceń miejsce zdarzenia – Czy pająk znajduje się w pobliżu?.
•POMYŚL – zwróć uwagę na swoje bezpieczeństwo i ustal plan działania. – Czy pająk może ponownie ukąsić poszkodowanego lub mnie?
•DZIAŁAJ – sprawdź stan świadomości poszkodowanego i WEZWIJ profesjonalne medyczne służby ratownicze.
•Przeprowadź wstępną ocenę stanu poszkodowanego i kontroluj linię życia poszkodowanego.
•Po wezwaniu profesjonalnych medycznych służb ratowniczych, zdobądź i postępuj zgodnie z zaleceniami lokalnych ośrodków medycznych, do czasu przybycia służb profesjonalnych.
•Jeżeli poszkodowany ma objawy poważnej reakcji uczuleniowej, postępuj zgodnie z zaleceniami pierwszej pomocy w takich wypadkach (patrz: Alergie i reakcje uczuleniowe). Kontroluj stan poszkodowanego do czasu przybycia profesjonalnych medycznych służb ratowniczych.
•Postaraj się uspokoić poszkodowanego – niech się uspokoi i odpręży.
•W zależności od wskazówek danych ci przez profesjonalne medyczne służby ratownicze: a) oczyść miejsce ugryzienia wodą z mydłem lub pocierając je alkoholem; b) nałóż zimny okład i podnieś ugryzioną część ciała; c) nałóż opatrunek uciskowy.
•Przetransportuj poszkodowanego do szpitala, gdyż na niektóre jady pająków można zastosować surowicę.

Pierwsza Pomoc – użądlenia owadów (pszczół, skorpionów, os i mrówek)
•ZATRZYMAJ SIĘ – rozejrzyj się i ocen miejsce zdarzenia – Czy owad znajduje się w pobliżu?.
•POMYŚL – zwróć uwagę na swoje bezpieczeństwo i ustal plan działania. – Czy owad może ponownie ukąsić poszkodowanego lub mnie?
•DZIAŁAJ – sprawdź stan świadomości poszkodowanego i WEZWIJ profesjonalne medyczne służby ratownicze.
•Przeprowadź wstępną ocenę stanu poszkodowanego i kontroluj linię życia poszkodowanego.
•Po wezwaniu profesjonalnych medycznych służb ratowniczych, zdobądź i postępuj zgodnie z zaleceniami lokalnych ośrodków medycznych, do czasu przybycia służb profesjonalnych.
•Jeżeli poszkodowany ma objawy poważnej reakcji uczuleniowej, postępuj zgodnie z zaleceniami pierwszej pomocy w takich wypadkach (patrz: Alergie i reakcje uczuleniowe). Kontroluj stan poszkodowanego do czasu przybycia profesjonalnych medycznych służb ratowniczych.
•Jeżeli owad/żądło jest wciąż w ranie zdrap/wyciągnij je ze skóry – unikaj naciskania woreczka jadowego.
•Postaraj się uspokoić poszkodowanego – niech się uspokoi i odpręży.
•W zależności od wskazówek danych ci przez profesjonalne medyczne służby ratownicze:
a) oczyść miejsce ugryzienia wodą z mydłem lub pocierając je alkoholem;
b) nałóż zimny okład i podnieś ugryzioną część ciała;
c) nałóż opatrunek uciskowy.
•Przetransportuj poszkodowanego do szpitala.

Pierwsza Pomoc – poparzenia koralowców i meduz
•ZATRZYMAJ SIĘ – rozejrzyj się i ocen miejsce zdarzenia – Czy poszkodowany jest wciąż w wodzie? Czy stworzenie znajduje się w pobliżu?
•POMYŚL – zwróć uwagę na swoje bezpieczeństwo i ustal plan działania. – Jak mogę chronić siebie i poszkodowanego?
•DZIAŁAJ – sprawdź stan świadomości poszkodowanego i WEZWIJ profesjonalne medyczne służby ratownicze.
•Przeprowadź wstępną ocenę stanu poszkodowanego i kontroluj linię życia poszkodowanego.
•Po wezwaniu profesjonalnych medycznych służb ratowniczych, zdobądź i postępuj zgodnie z zaleceniami lokalnych ośrodków medycznych, do czasu przybycia służb profesjonalnych.
•Jeżeli poszkodowany ma objawy poważnej reakcji uczuleniowej, postępuj zgodnie z zaleceniami pierwszej pomocy w takich wypadkach (patrz: Alergie i reakcje uczuleniowe). Kontroluj stan poszkodowanego do czasu przybycia profesjonalnych medycznych służb ratowniczych.
•Postaraj się uspokoić poszkodowanego – niech się uspokoi i odpręży.
•Zneutralizuj octem czułki parzydełkowe meduzy. Nie używaj gołych rąk, zdejmij parzydełka z ciała poszkodowanego.
•Na poszkodowane miejsce nałóż zimny okład. Jeżeli poparzenie jest rozległe zastanów się nad opatrunkiem uciskowym.
•Przetransportuj poszkodowanego do szpitala.

Pierwsza Pomoc – ugryzienie ośmiornicy i ukłucie przez kolec jadowy stożka złotogłowa
•ZATRZYMAJ SIĘ – rozejrzyj się i oceń miejsce zdarzenia – Czy poszkodowany jest wciąż w wodzie? Czy stworzenie znajduje się w pobliżu?
•POMYŚL – zwróć uwagę na swoje bezpieczeństwo i ustal plan działania. – Jak mogę chronić siebie i poszkodowanego?
•DZIAŁAJ – sprawdź stan świadomości poszkodowanego i WEZWIJ profesjonalne medyczne służby ratownicze.
•Przeprowadź wstępną ocenę stanu poszkodowanego i kontroluj linię życia poszkodowanego.
•Po wezwaniu profesjonalnych medycznych służb ratowniczych, zdobądź i postępuj zgodnie z zaleceniami lokalnych ośrodków medycznych, do czasu przybycia służb profesjonalnych.
•Postaraj się uspokoić poszkodowanego – niech się uspokoi i odpręży. Natychmiast załóż na miejsce ugryzienia/ukłucia opatrunek uciskowy ze sterylnego opatrunku lub uciskaj miejsca ręka, ubraną w rękawiczkę.
•Unieruchom poszkodowaną część ciała.
•Przetransportuj poszkodowanego do szpitala.

Pierwsza Pomoc – ukłucie przez kolce jadowitych ryb
•ZATRZYMAJ SIĘ – rozejrzyj się i oceń miejsce zdarzenia – Czy poszkodowany jest wciąż w wodzie? Czy stworzenie znajduje się w pobliżu?
•POMYŚL – zwróć uwagę na swoje bezpieczeństwo i ustal plan działania. – Jak mogę chronić siebie i poszkodowanego?
•DZIAŁAJ – sprawdź stan świadomości poszkodowanego i WEZWIJ profesjonalne medyczne służby ratownicze.
•Przeprowadź wstępną ocenę stanu poszkodowanego i kontroluj linię życia poszkodowanego.
•Po wezwaniu profesjonalnych medycznych służb ratowniczych, zdobądź i postępuj zgodnie z zaleceniami lokalnych ośrodków medycznych, do czasu przybycia służb profesjonalnych.
•Postaraj się uspokoić poszkodowanego – niech się uspokoi i odpręży. Postępuj jak przy wstrząsie.
•Zanurz poszkodowaną część ciała w gorącej (ale nie wrzącej/gotującej) wodzie. Poszkodowane części ciała pozostaw w wodzie nawet do 90 minut – powinno to złagodzić ból. Powtórz zanurzenia w gorącej wodzie, jeżeli uznasz to za koniecznie. Jeśli jednak ból nie słabnie, nałóż na ranę zimny okład.
•Przetransportuj poszkodowanego do szpitala.

Alergie – reakcje uczuleniowe
Poważne reakcje uczuleniowe to anafilaksja lub wstrząs anafilaktyczny. Poważne reakcje uczuleniowe są zazwyczaj nagłe – występują najczęściej po kontakcie z alergenem, np.: po spożyciu produktu, ukąszeniu owada czy zażyciu leku. Poszkodowani z poważną reakcja uczuleniową mogą mieć wysypkę, trudności z oddychaniem (świszczący oddech), ucisk w klatce piersiowej, ból brzucha, nudności i mogą mieć trudności w przełykaniu w związku z opuchniętą tkanką przełyku. Ciśnienie ich krwi może gwałtownie spaść, powodując zawroty głowy i omdlenia. Zawsze należy traktować poważną reakcję alergiczną jako nagły wypadek i udzielić poszkodowanemu pierwszej pomocy. Lekkie objawy reakcji uczuleniowej to kichanie, podrażnianie/swędzenie skóry, katar i wysypka na skórze. Lekkie alergie zazwyczaj nie zagrażają życiu poszkodowanego i można je łatwo opanować przy pomocy środków antyhistaminowych.

Pierwsza Pomoc
•ZATRZYMAJ SIĘ – rozejrzyj się i oceń miejsce zdarzenia – Czy poszkodowany został ukąszony? Czy zjadł coś?
•POMYŚL – zwróć uwagę na swoje bezpieczeństwo i ustal plan działania – Czy dostępna jest adrenalina?
•DZIAŁAJ – sprawdź stan świadomości, sprawdź czy poszkodowany ma identyfikator i WEZWIJ profesjonalne medyczne służby ratownicze, jeżeli uważasz to za konieczne.
•Przeprowadź wstępną ocenę stanu poszkodowanego i kontroluj linię życia poszkodowanego.
•Jeżeli poszkodowany ma przy sobie zestaw z adrenaliną, pomóż poszkodowanemu go zastosować, zgodnie z instrukcją lub wskazówkami.
•Jeżeli nie masz dostępu do zestawu z adrenaliną, kontroluj linie życia poszkodowanego do czasu przybycia profesjonalnych medycznych służb ratowniczych. Poszkodowany, który jest przytomny, być może będzie wolał usiąść, gdyż w tej pozycji będzie mu się lżej oddychało. W przypadku ugryzienia w rejonie dróg oddechowych (połknięcie owada), ulgę może przynieść podanie do ssania kostek lodu.


Literatura
Jaroniewski W., Gady jadowite. Państwowy Zakład Wydawnictw Szkolnych, Warszawa, 1969

Rusiecki W., Kubikowski P., Toksykologia współczesna.
Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa, 1969

Seńczuk W., Toksykologia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 1999

Augee M.L., Platypus and Echidnas.

The Royal Zoological Society of New South Wales, New South Wales, 1992

Nowak R.M., Paradiso J.L., Walker's mammals of the world. John Hopkins University Press, Baltimore, 1983

Emergency First Response Ltd., Pomoc w nagłych wypadkach – Podręcznik Instruktora. EFR Ltd. Bristol U.K. 2008 r.

Źródła internetowe: http://library.thinkquest.org
http://toxnet.nlm.nih.gov
http://animaldiversity.ummz.umich.edu/accounts