Istota i funkcje zabaw dziecięcych

Zabawa - ,, potocznie: czynności cieszące, bawiące kogoś, pozwalające przyjemnie spędzić czas, rozrywka. To działanie wykorzystywane dla własnej przyjemności, oparte na udziale wyobraźni tworzącej nową rzeczywistość. Choć rządzą nim reguły, których treść pochodzi głównie z życia społecznego, ma ono charakter twórczy i prowadzi do samodzielnego poznawania i przekształcania rzeczywistości”.
Odmianą zabawy jest gra, prowadzona według ściśle ustalonych reguł. Różni się od niej ograniczonością iluzji, a jej nastawienie na cel uwzględnia współzawodnictwo, walkę, a nawet hazard.
,,Zabawa obok nauki i pracy – jest jedną z głównych form działalności człowieka, typową dla wieku dziecięcego. Jako swoisty, główny i niezastąpiony rodzaj aktywności dziecka, a zarazem środek jego ekspresji, jest naturalną drogą zaspokajania jego zainteresowań oraz potrzeb: ruchowych, emocjonalnych i społecznych.
Będąc jednocześnie środkiem edukacyjnych oddziaływań, przyczynia się do wielostronnego i harmonijnego rozwoju osobowości dziecka”.
O walorach zabawy, jej wartościach dla rozwoju dziecka, napisano już bardzo wiele w literaturze psychologicznej i pedagogicznej.
,, Zabawowa działalność to wrodzona, specjalna metoda uczenia się małego dziecka, poprzez którą uczy się i zdobywa doświadczenie. Powinna być przesiąknięta wysiłkiem, podobna do pracy, gdyż jest przygotowaniem do niej. Ma także charakter terapeutyczny (służy uwalnianiu się dziecka od napięć i lęków wywołanych przez środowisko). Jako jedna z metod indywidualnej diagnozy umożliwia wykrycie wielu dylematów dziecka, poznanie przyczyn i motywów jego zachowania się”.
,,Zabawa jest zjawiskiem społecznym, powstaje i rozwija się pod wpływem otoczenia. Społeczna jest więc jej geneza i natura”.
Zabawy, gry, rozrywki są kulturowo ekspresyjne. Pozostają w zgodzie z obyczajowością konkretnego społeczeństwa, są one równocześnie narzędziem socjalizowania jednostki do danego wzoru kulturowego.
Zabawa ma charakter historyczny, zmieniające się warunki ekonomiczne i społeczne determinują jej treść, choć forma pozostaje nieraz ta sama. Jest odzwierciedleniem poznawanej przez dziecko rzeczywistości.
Czynniki wpływające na zabawę to: zdrowie, rozwój motoryczny, inteligencja, płeć, tradycje, pora roku, środowisko, warunki społeczno – ekonomiczne, ilość wolnego czasu, urządzenia do gier i zabaw.
Wraz z rozwojem dziecka zabawa zmienia swój charakter i funkcję, zmieniają się też formy jej formy oraz treść. Niemowlęce, prymitywne, samorzutne zabawy funkcjonalne i ruchowo – manipulacyjne przekształcają się w różnorodne zabawy coraz bogatsze treściowo i organizacyjnie. Początkowo indywidualne, potem wspólne, zespołowe, są formą aktywności społecznej. Wprowadzają dziecko w świat zjawisk społecznych, wdrażają do respektowania norm, do współdziałania, sprzyjają kształtowaniu się postaw moralnych oraz systemów wartości. W młodszym wieku szkolnym dzieci preferują gry (często umysłowe), gdyż nie pochłania ich już sam proces zabawy, lecz jej wynik, który usilnie pragną osiągnąć.
Zabawy dziecięce są nadzwyczaj różnorodne zarówno pod względem treści, jak i stopnia złożoności. Według powszechnie przyjętej klasyfikacji dokonanej przez P.A. Rudika wyróżniamy: zabawy twórcze (tematyczne, iluzyjne, fikcyjne, w role, w ,,coś”), konstrukcyjne, ruchowe i dydaktyczne. W zabawach twórczych dzieci odtwarzają życie i pracę dorosłych. Czynności i sytuacje łączą się w łańcuchy tematyczne, często dochodzi do percepcji przedstawień teatralnych, filmów i twórczego czytania. Zabawy konstrukcyjne polegają na wytwarzaniu przedmiotów, obiektów z różnorodnych materiałów bądź gotowych elementów (np. klocki Lego). Rozwijają zdolności manualne, twórcze myślenie, wytrwałość, przygotowują do świadomego przekształcania rzeczywistości. Zabawy (i gry) ruchowe – wiążą się z wykonywaniem ruchów, głównie lokomocyjnych, wymagających szybkości, zręczności i wysiłku. Zaspakajają ,,głód” ruchu, zapewniają harmonijny rozwój fizyczny, wdrażają do czynnego wypoczynku. Gry ruchowe uczą współdziałania i szlachetnej rywalizacji. Istotą zabaw (i gier) dydaktycznych zwanych umysłowymi – w ujęciu klasycznym – jest rozwiązywanie zadań kończących się określonym wynikiem. Przygotowywane przez dorosłych, nastawione są głównie na rozwijanie zdolności poznawczych (np. loteryjki, domino, gry stolikowe, rebusy, krzyżówki itp.). Szeroko stosowane w przedszkolach i w klasach początkowych przybierają często postać materialnych środków dydaktycznych.
,,Ponadto, gry i zabawy dydaktyczne maja szczególnie duży wpływ na kształtowanie motywacji uczenia się, gdyż podtrzymują uwagę ucznia, wzbudzają ciekawość i zainteresowanie pracą oraz umożliwiają każdemu dziecku odniesienie sukcesu, a co się z tym nierozerwalnie łączy – satysfakcji z dobrze rozwiązanego problemu. Lekcje, do których racjonalnie, celowo włączamy gry i zabawy dydaktyczne stosując nowoczesne pomoce naukowe stają się dla uczniów atrakcyjną formą uczenia się nowego materiału lub utrwalania zdobytych wiadomości i umiejętności.

Beata Kindraczuk
Przedszkole Złocieniec

Literatura:
1. W. Okoń, Zabawa a rzeczywistość, Warszawa 1987.
2. G. Kapica, w: Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Warszawa 1993.
3. M. Dunin – Wąsowicz, O dobrej zabawie, Warszawa 1972.
4. D. B. Elkonin, Psychologia zabawy, Warszawa 1984.
5. E. B. Hurloch, Rozwój dziecka, Warszawa 1960.
6. M. Żebrowska, Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1975.