Motywacja do uczenia się języka obcego w szkole podstawowej

Wstępujący do szkoły uczniowie rozpoczynają bardzo ważny etap w swoim życiu – etap nauki szkolnej, stawiający przed nimi nowe zadania, wymagający od nich świadomej, łączącej się z sumienną pracą, aktywności. W procesie dydaktycznym aktywność ta, polegająca na zdobywaniu i przyswajaniu wiadomości z różnych dziedzin naukowych, niewątpliwie zależy od motywacji będącej nieodzownym elementem każdego procesu edukacyjnego.
Ważność motywacji powinna być uwzględniana od samego początku nauki szkolnej, gdyż decyduje o całym przebiegu nauki, gwarantując efektywne zdobywanie wiedzy z każdego przedmiotu szkolnego. Stąd nietrudno zauważyć jak istotną wartość ma motywacja w procesie przyswajania języka obcego, szczególnie na tym etapie nauki szkolnej. Uczniowie szkoły podstawowej nie doświadczają wewnętrznej potrzeby uczenia się języka obcego, gdyż potrzeby komunikacyjne zaspokajają w języku ojczystym. Co więcej, możliwość posługiwania się językiem obcym stawiają oni w bardzo odległej perspektywie czasowej. Rozwój motywacji nierozerwalnie wiąże się z ukierunkowaniem procesów poznawczych uczniów, czynionego w taki sposób, aby istniały pełne możliwości dla przejawiania przez dzieci własnej aktywności i dla wzrostu ich samodzielności w myśleniu, zdobywaniu wiedzy, zapamiętywaniu materiału i w działaniu.

Istota motywacji

Uczniowie wstępujący w mury szkoły lubią się uczyć i chcą się uczyć. Wykonują wszelkie czynności szkolne niezwłocznie i z dużym zaangażowaniem, upominają się o zadania domowe, a entuzjazm każdego dnia nauki szkolnej łączy się z motywacją nauczenia się czegoś nowego, zdobycia nowych umiejętności. Wraz z rozwojem uczniów zmienia się ich podejście do nauki szkolnej. Na motywację zaczynają wpływać też inne czynniki, które nadają procesowi uczenia się nieco odmienny sens. Wśród dominujących powodów zdobywania wiedzy i umiejętności przez uczniów klas III i IV wymienić można przede wszystkim narastającą świadomość poczucia obowiązku szkolnego, a w tym powagę coraz trudniejszej do zdobycia dobrej oceny szkolnej. Rozwijające się w tym okresie poczucie solidarności klasowej i odpowiedzialności przed nią w połączeniu z rodzajami kontaktów międzyosobowych w klasie, nadają motywacji do uczenia się społeczny kierunek. Za główną pobudkę do nauki szkolnej uczniów klas starszych uważa się budzące się zainteresowania określonymi dziedzinami wiedzy, które czynią uczniów świadomymi możliwości pogłębienia swojej wiedzy na nurtujące ich dziedziny przez uczenie się. Te poznawcze zainteresowania wraz z charakterystyczną dla tego okresu chęcią bycia „dobrym uczniem”, pragnieniem zajęcia określonej pozycji w klasie, a również chęcią zaspokojenia oczekiwań rodziców, składają się na motywację uczniów klas starszych do nauki szkolnej.
Silnie kształtująca się osobowość uczniów w dalszych latach nauki szkolnej stwarza również warunki do rozwoju motywacji innego typu. Ogromną rolę w jej rozwoju odgrywają pobudki społeczne. Przejawiają się one już u uczniów wstępujących do szkoły, będąc ukształtowane w domu rodzinnym czy przedszkolu, jednakże są one niewyraźne, skryte i przejawiają tendencję rozwojową wraz z następnymi etapami nauki szkolnej. Motywy społeczne, związane z różnymi postawami uczniów osiągają swoje apogeum właśnie w starszych klasach szkoły podstawowej i na kolejnych etapach edukacji. Są silnie ukształtowane przez otaczającą rzeczywistość społeczną, klasową, szkolną, rówieśniczą. Należy pamiętać, że istnieje jeszcze spory wachlarz motywów uczenia się, które powinny być uważnie kontrolowane i w racjonalny sposób wykorzystywane, gdyż mogą spowodować niejednokrotnie negatywny wpływ na podejście ucznia do procesu uczenia się:
- motyw ambicjonalny może być równie skuteczny, jak i szkodliwy w procesie uczenia się. Pobudki ambicjonalne, które są zgodne z rzeczywistymi możliwościami ucznia, nie wchodzą w konflikt z cudzymi ambicjami, a ponadto zawierają pierwiastek społeczny i twórczy, mogą okazać się pożytecznym motorem uczenia się. Z kolei te motywy ambicjonalne, które są sprzeczne ze społecznymi celami szkolnymi, mogą wykształcić uczniów mających na uwadze tylko własne interesy i chełpiących się tylko swoim sukcesem.
- potrzeba „bezinteresownej” wiedzy. Uczniowie motywowani pragnieniem ‘wiedzy dla wiedzy’ czerpią ogromną radość z samej czynności uczenia się, a zdobywając tym samym wiedzę i umiejętności, otwierają przed sobą ogromne możliwości przyszłościowe. Jakkolwiek i w tym przypadku istnieje niebezpieczeństwo skrajnej i zaborczej postawy wobec przyswajanej wiedzy. Uczniowie przejawiający taką postawę zaborczo strzegą swojej wiedzy tylko na własny użytek. Podobnie jak motyw ambicjonalny, motyw „bezinteresownej” wiedzy jest pożyteczny dla uczniów, tylko pod warunkiem, że wzbudzana jest w nich świadomość, że zdobywaną wiedzę będą mogli wykorzystać społecznie i twórczo.
- współzawodnictwo jest potężnym motorem uczenia się, źródłem ogromnej energii do nauki szkolnej. Może stanowić bodziec motywujący, ale jednocześnie istnieją pewne jego potencjalne niebezpieczeństwa. Należy podkreślić w tym miejscu możliwość powstawania antagonizmów mogących kształtować niepożądane postawy koleżeńskie, możliwość hamowania rozwoju zainteresowań, podkreślając również krótkotrwałe rezultaty uczenia się.
- lęk, który w procesie edukacyjnym może przybierać wieloraką postać, np.: lęk przed naganą, przed złą oceną, przed złą opinią u nauczycieli lub kolegów. Z drugiej strony lęk, jako pochodna strachu wpisany jest we wrodzoną naturę człowieka, stanowiąc bardzo istotne narzędzie samozachowawcze.

Motywacja do nauki języka obcego

Nietrudno zauważyć, że motywacja jest zjawiskiem złożonym, wielowymiarowym, wymagającym spojrzenia z wielu aspektów i znajomości jej cech wyróżniających. Jedną z pierwszorzędnych cech motywacji jest jej struktura, którą stanowi wiele pojedynczych, przenikających się i nakładających się motywów, wynikających z potrzeb uczących się w procesie przyswajania języka obcego. Uczeń języka obcego, w mniej lub bardziej świadomy sposób, dąży do zaspokojenia następujących potrzeb:
- komunikacyjnych (potrzeby porozumiewania się z otoczeniem)
- poznawczych (potrzeby dowiedzenia się czegoś nowego)
- estetycznych (doznania różnych pozytywnych emocji)
Do różnorodnych motywów uczenia się języka obcego w warunkach szkolnych zalicza się następujące :
- motyw bezpieczeństwa, charakterystyczny dla uczniów z niską samooceną;
- motyw zyskania uznania, u rodziców, nauczycieli, kolegów;
- motyw poznawczy, wyróżniający się chęcią przyswojenia języka i zdobycia wiedzy o życiu osób posługujących się danym językiem jako ojczystym;
- motyw integracyjny, charakterystyczny dla uczniów zafascynowanych językiem i jego kulturą;
- motyw instrumentalny, związany z korzyściami płynącymi ze znajomości języka;
- motyw osiągnięć, przejawiający się tendencją do osiągnięcia sukcesu;
Kolejną cechą motywacji jest jej zmienność, która jest zjawiskiem normalnym. Dużą rolę w tym aspekcie odgrywa rozwój biologiczny, umysłowy i społeczny. Podatność na zmiany przejawia również motywacja w uczeniu się języka obcego, której wyznacznikami są właściwości wiekowe uczniów i poziom zaawansowania językowego. Zabawa w wieku przedszkolnym, nauka pojmowana jako zamierzone uczenie się w młodszym i starszym wieku szkolnym decydują o zmianach w strukturze motywacji do nauki języka obcego. Motywy zabawowe zastępowane stopniowo przez motywy ambicjonalne, komunikatywne i społeczno - poznawcze zmieniające się z wiekiem, przesuwają ważność samego procesu uczenia się na jego rezultaty. Nauka skoncentrowana na poznawaniu języka ustępuje miejsca uczeniu się skoncentrowanemu na aspekcie praktycznym w postaci spontanicznego posługiwania się przyswojonym językiem.
Ze zmiennością motywacji związana jest również jej intensywność, której poziom zmienia się wskutek oddziaływania na psychikę ucznia szeregu czynników: psychologicznych, dydaktycznych i środowiskowych. Najważniejszy wpływ na motywację przypisuje się czynnikom dydaktycznym, obejmującym wszelkie czynności nauczyciela ukierunkowane na wywołanie poczucia w uczniu sukcesu, który jest nieodzownym czynnikiem pobudzającym i utrzymującym aktywność.
Intensywność motywacji jest również zdeterminowana przez właściwości wiekowe uczniów. Wysoki poziom motywacji u uczniów w młodszym wieku szkolnym znacznie obniża się w okresie ich wstępowania w okres dojrzewania. Zjawisko to spowodowane jest zachwianiem równowagi emocjonalnej i psychicznej i ogólnym pohamowaniem spontaniczności i bezkrytyczności językowej. Podobnie czas trwania nauki języka obcego i związana z nim zmienność ważności motywów ma również decydujący wpływ na poziom intensywności motywacji.
Najważniejsze typologie motywacji często są przedstawione w formie opozycyjnych względem siebie par. Główny podział motywacji obejmuje motywację pierwotną i wtórną. Motywacja pierwotna, zwana również prymarną, wynika z instynktownej potrzeby komunikowania się mającej na celu zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych. Ten rodzaj motywacji przypisany jest procesowi przyswajania języka ojczystego lub języka drugiego, tj. przyswajanego już w środowisku dwujęzycznym, emigrantów. Natomiast szkolna nauka języka obcego wiąże się bardziej z motywacją wtórną, inaczej sekundarną, która jest słabsza od pierwotnej, ponieważ uczący się zaspokaja swoje podstawowe potrzeby komunikacyjne z pomocą języka ojczystego.
Wyróżnia się motywację ogólną i szczegółową. Pierwsza nazywana jest abstrakcyjnie „daleką”, z uwagi na bardzo daleki cel, do którego uczeń dąży. Celem w tym przypadku może być znajomość języka obcego umożliwiająca czytanie obcojęzycznych dzieł literatury. W opozycji do motywacji ogólnej występuje motywacja szczegółowa, zwana też sekundarną, której podłożem są potrzeby życia codziennego. Będąc określona „konkretną”, odnosi się ona do sprecyzowanych i bliskich celów, często wzmocniona przez nastawienie emocjonalne. Cel rozumiany jest tutaj jako otrzymanie dobrej oceny, wyróżnienie przez nauczyciela lub rodziców.
U podstaw motywacji wyjściowych, pierwotnej i wtórnej, leżą uczucia i emocje pozytywne, np. radość, satysfakcja, i negatywne - strach, niechęć lub obawa. Odzwierciedleniem tych uczuć są odpowiednie typy motywacji: pozytywna i negatywna.
Motywacja pozytywna, ściśle związana z występowaniem nagrody, pozwala na dalszą jej klasyfikację. W związku z korzyściami, które uczeń otrzymuje z osiągnięcia umiejętności językowych, wyróżnia się motywację integrującą i instrumentalną. Motywacja integrująca pobudza ucznia do przyswojenia języka obcego z nastawieniem takim, jakby sam chciał stać się członkiem społeczeństwa posługującego się tym językiem. Motywacja integrująca skłania ucznia do fascynacji kulturą społeczności posługującej się danym językiem, jak również do postrzegania w poznawaniu języka obcego możliwości poszerzania własnych horyzontów. W opozycji do motywacji integrującej występuje motywacja instrumentalna, w której nauka języka obcego staje się tylko instrumentem do osiągnięcia innych celów (pokazanie się z najlepszej strony, świadectwo z wyróżnieniem, podróż).
Wyróżnia się też motywację wewnętrzną i zewnętrzną. U podstaw motywacji wewnętrznej znajdują się najważniejsze motywy wewnętrzne w szkolnym uczeniu się języka obcego. Zalicza się do nich: zainteresowanie szkołą i nauką szkolną w ogóle, odczuwanie wewnętrznej, bezinteresownej potrzeby zdobywania wiedzy, odczuwanie wewnętrznej bezinteresownej potrzeby uczenia się języków obcych, plany, aspiracje i dążenia życiowe, przekonanie o przydatności przyswajanego języka (przyswajanych języków), fascynacja krajem, narodem, jego językiem i kulturą, satysfakcja z osiąganych wyników.
Na motywację zewnętrzną składają się następujące motywy zewnętrzne: osoba nauczyciela, organizacja procesu nauczania, oceny szkolne, wyróżnienia, środowisko szkolne, warunki rodzinne ucznia, środki masowej informacji.

Powyższą publikację opracowano w oparciu o następującą literaturę:
L. Wołoszynowa, „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży”, W-wa 1977.
L. Niebrzydowski, „Wpływ motywacji na uczenie się”, W-wa 1987.
E. Lipińska, „Język ojczysty, język obcy, język drugi”, Kraków 2003.
M. Szałek, „Sposoby podnoszenia motywacji na lekcjach języka obcego”, Poznań 1992.
H. Komorowska, „Metodyka nauczania języków obcych”, W-wa 1999.