Szkoła a samoocena ucznia

Szkoła, podobnie jak rodzina, pełni bardzo ważną rolę w życiu i działalności szkolnej młodego człowieka.
Jednym z ważniejszych zadań tej instytucji w zakresie opieki wychowawczej jest zapewnienie każdemu uczniowi jego indywidualnego rozwoju. Jest to tak ważne dlatego, iż w procesie wychowania bierze udział konkretne dziecko, ukształtowane przez swoje dziedzictwo kulturowe, doświadczenia, a także rozmaite wpływy środowiskowe (m.in. rodzinne).
Według I. Jundziłł, dotyczy to nie tylko sfery intelektualnej, lecz także rozwoju moralnego. Wychowawca ma pomóc uczniowi w znalezieniu jego indywidualnej drogi życia, w wyborze określonego systemu wartości. Wybór ten warunkuje jakość życia i zaspokojenie najbardziej ludzkiej potrzeby – potrzeby sensu życia. Dążenie do osiągnięcia wybranych wartości wywiera wpływ na racjonalne korzystanie z czasu wolnego, a także na ustawiczną pracę nad sobą.
Począwszy od pierwszych dni utworzenia klasy szkolnej, rozwijają się w niej różne formy życia społecznego. Powstają zwyczaje klasowe, sposoby zachowania się, maniery, specyficzne reakcje, tworzy się solidarność klasowa.
Zdaniem J. Strelau, A. Jurkowskiego i Z. Putkiewicza, atmosfera klasowa wytwarza odpowiedni stosunek emocjonalny do tego, co się w niej dzieje. W klasie o dobrze zorganizowanym procesie wychowawczym powstaje atmosfera koleżeńskości, w której zaznacza się poszanowanie innych członków grupy, obrona przed atakami rówieśników czy dorosłych. Taki układ stosunków w klasie zapewnia uczniom tak ważne dla prawidłowego działania i rozwoju, poczucie bezpieczeństwa. Każda jednostka znajduje w klasie oparcie i nie czuje się niczym zagrożona. Rodzi się poczucie więzi z kolegami, wspólnota przeżyć emocjonalnych i identyfikowanie się z zespołem klasowym.
Jeżeli natomiast w grupie klasowej panuje atmosfera wzajemnej rywalizacji i niekoleżeńskości, szczególnie wrażliwe osoby narażone są na brak akceptacji i przynależności ze strony kolegów i koleżanek.
H.E. Kulas jest zdania, że w wyniku układu różnych stosunków między uczniami kształtuje się pozycja społeczna jednostki w klasie szkolnej jako grupie nieformalnej. Przez pozycję społeczną jednostki w grupie rówieśniczej autor rozumie jej miejsce wśród innych członków klasy szkolnej ze względu na określone kryteria, np. kompetencji w jakiejś dziedzinie, zaufania itp..
W klasie szkolnej uczniowie podejmują te role, które im odpowiadają, lub te, do pełnienia których mają odpowiednie predyspozycje. Autorzy J. Strelau, A. Jurkowski oraz Z. Putkiewicz uważają, że są to role pozytywne, związane z formowaniem się zwartości klasy i z wykonaniem określonych zadań, a pełnią je aktywiści, organizatorzy, koordynatorzy, inicjatorzy. Mogą to być również role wychowawczo niepożądane, pełnione przez przywódców mniejszych grup lub przez pojedyncze jednostki. Będą to role agresora, jednostek szukających uznania czy wyróżniających się niepożądanymi formami zachowania, które dla postrachu innych używają przemocy, bicia, krzyku lub szantażu.
W każdej grupie nieformalnej, w tym w klasie szkolnej, bardzo ważną sprawą dla dorastającej młodzieży jest akceptacja przez rówieśników. Psychologowie zgodnie podkreślają, że aprobata kolegów jest jedną z najważniejszych potrzeb dorastających. Dążenie do zdobycia aprobaty i akceptacji oraz uniknięcie odrzucenia ze strony innych osób stanowi bowiem jeden z najistotniejszych aspektów społecznego zachowania się chłopców i dziewcząt. Zaspokojenie owych potrzeb przez młodych ludzi odbywa się różnymi możliwymi sposobami i w rożnych sytuacjach.
Pozycja społeczna ucznia w grupie, jaką jest klasa szkolna, wyznacza przede wszystkim charakter jego przeżyć emocjonalnych. Pozycja ta również zależy od wielu czynników, wśród których na plan pierwszy wysuwa się zbiór cech określanych mianem koleżeńskości, aktywność, przejawianie inicjatywy w grupie, bezpośredni udział w organizowanych wspólnie poczynaniach, w powiązaniu z poczuciem więzi międzyosobniczej i grupowej.
Pozycja społeczna w grupie jest równocześnie podstawą kształtowania się samooceny, bowiem ujmowanie samego siebie dokonuje się na tle relacji z rówieśnikami. Jednostka orientuje się, jaka jest opinia innych ludzi o niej, jakie zajmuje ona miejsce w grupie. Orientacja ta jest trafna, a to, jak jest oceniana dana osoba przez innych ma duże znaczenie w kształtowaniu samooceny. Samoocena z kolei rzutuje na postawy i zachowania jednostki, które są przedmiotem oceny innych i wywołują określone reakcje otoczenia względem niej. Tak więc samoocena pośrednio wpływa na pozycję ucznia w grupie rówieśniczej.
Osoba o pozytywnym mniemaniu o sobie i wysokiej samoocenie, mając zaufanie i szacunek dla samej siebie, jest na ogół śmiała i pewna siebie, nawiązuje szersze kontakty społeczne, ma zaufanie do innych osób.
Taką osobą o wysokiej pozycji społecznej jest przeważnie uczeń o wysokich osiągnięciach w nauce, aktywny społecznie, utrzymujący pozytywne kontakty nie tylko z rówieśnikami, ale i z nauczycielami. Owy młody człowiek cieszy się uznaniem i sympatią kolegów, jest popularny i lubiany przez wszystkich.
Należy równocześnie czuwać nad rozwojem dzieci o wysokiej popularności, przyzwyczajonych do ciągłej dominacji – należy uczyć je podporządkowania i liczenia się z potrzebami kolegów, w przeciwnym razie osoby takie mogą załamać się w nowej, niekorzystnej dla siebie sytuacji.
Z kolei osoby o negatywnej samoocenie, będą unikać współzawodnictwa, spontanicznego nawiązywania szerszych kontaktów społecznych czy realizowania wspólnych celów. Sytuacja zespołowego rozwiązywania zadań, w których jednostka poddawana bywa ocenie innych osób, wzmaga w nich poczucie zagrożenia, wyzwala obawę przed ośmieszeniem się, czego skutkiem jest bierność społeczna. Ograniczona aktywność młodych ludzi czy też brak podejmowania jakichkolwiek działań jest przyczyną nie odnoszenia przez te osoby sukcesu. Z tych też względów mają oni mniejsze możliwości zdobycia korzystnej pozycji wśród rówieśników.
Niska samoocena danych uczniów może być skutkiem odrzucenia ich przez grupę klasową. Społeczność klasowa może odrzucić kogoś z wielu prozaicznych powodów (różnice pomiędzy uczniami w wyglądzie zewnętrznym, sposobem zachowania się czy też poziom inteligencji, słabość fizyczna, duża wrażliwość emocjonalna, agresywność.
Zdaniem M. Przetacznik- Gierowskiej oraz G. Makielło- Jarży, ich sytuację pogarsza często fakt częstego odwoływania się do pomocy dorosłych. Niekiedy pragną one zdobyć akceptację dorosłych skarżąc, czy też postępując według zaleceń nauczycielki, ale niezgodnie z wolą grupy. Zachowanie takie z reguły powoduje dalszy spadek popularności w grupie rówieśniczej.
Osoby, które nie znajdują oparcia w grupie, nie mogą liczyć na ich akceptację ze strony kolegów, przeżywają głęboko taki ostracyzm, a ten z kolei przejawiać się może w ich stanach frustracyjnych. Nierzadko sytuacja taka wyzwala u uczniów mechanizmy obronne w postaci agresji (fizycznej i/ lub psychicznej) nakierowanej na inne osoby z otoczenia lub apatii i nieufności do ludzi.
Na pozycję społeczną uczniów mają również wpływ, w mniejszym lub większym stopniu, ich oceny szkolne, będące formalnym i często mało obiektywnym wskaźnikiem osiągnięć w nauce. Sukcesy i porażki dzieci oraz ich oceny dokonane przez nauczycieli mają dla nich istotne znaczenie w kształtowaniu obrazu własnego „ja”.
Warto podkreślić fakt, iż wychowawcy mogą wpływać na przewartościowanie sądu jednostki o niej samej. Jest to możliwe jednak tylko wtedy, gdy pomiędzy wychowawcą a wychowankiem istnieje wzajemny szacunek i pozytywna więź emocjonalna.
Nie ulega żadnej wątpliwości, jak ogromne znaczenie odgrywa szkoła w życiu i rozwoju psychofizycznym każdej jednostki, szczególnie w trudnym dla niej okresie dorastania. Zdobyta w trakcie wielu lat doświadczeń szkolnych pozycja społeczna wpływa w ogromnym stopniu na jej samoocenę oraz funkcjonowanie w klasie szkolnej. Prawidłowe przystosowanie się do wymogów szkoły (nauczycieli i kolegów z klasy) stwarza z kolei uczniowi ogromną szansę samourzeczywistnienia, czyli kreowania siebie wedle przyjętych dobrowolnie wzorów.

Literatura :
1. Przetacznik – Gierowska M., Makiełło- Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego. Warszawa 1985
2. Strelau J., Jurkowski A., Putkiewicz Z., Podstawy psychologii dla nauczycieli. Warszawa 1979
3. Kulas H.E., Poziom samooceny a pozycja jednostki w grupie rówieśniczej. „Psychologia Wychowawcza”, 1982 , nr 3
4. Jundziłł I., Szkoła. Opiekuńczo- Wychowawcze funkcje szkoły. W : „Encyklopedia Pedagogiczna”.(red. W. Pomykało ). Warszawa, 1997