Przyczyny występowania trudności w nauce czytania

Czytanie jest procesem złożonym angażującym wiele funkcji psychomotorycznych. Jest czynnością osobistą zależną od indywidualnych potrzeb, zainteresowań i woli człowieka.
Czytanie wzbogaca sferę poznawczo- intelektualną i rozwija wartości moralno-społeczne.
O społecznej randze czytania i trudnościach z nim związanych świadczy powstanie w Ameryce Międzynarodowego Towarzystwa Ortona (1949r.) przemianowanego później na Orton Socjety Dyslexia. Towarzystwo skupia specjalistów – psychologów, socjologów, pedagogów, neurologów.
W Polsce badania nad kształtowaniem umiejętności czytania w początkowym okresie nauczania było i jest przedmiotem zainteresowań wielu pedagogów i psychologów.
Istnieją różne poglądy na istotę czytania. A. Brzezińska wyodrębniła trzy grupy definicji czytania. Pierwszą grupę cechuje charakter lingwistyczny (językoznawczy), drugą charakter poznawczo- psychologiczny (rozumienie czytanego tekstu), trzecią - strukturalną ( wielofunkcjonalne właściwości czytania). Według H. Mystowskiej czytanie jest procesem sensoryczno- motorycznym, intelektualnym, emocjonalnym i wychowawczym,.
J. Malendowicz czytanie określa jako złożony i dynamiczny proces, w którym występują zjawiska fizyczne, fizjologiczne i psychologiczne. M. Tyszkowa jest zdania, że czytanie jest procesem, który angażuje różne czynności, takie jak:
wzrokowe, słuchowe, kinestetyczno- sensoryczne, ruchowo - artykulacyjne, manualne, poznawczo- pamięciowe, spostrzeżeniowe oraz czynności umysłowe.
A. Brzezińska w czytaniu wyróżnia trzy poziomy połączone ze sobą:
• techniczny (technika czytania, kojarzenie grafemów z fonemami i odwrotnie);
• semantyczny (czytanie ze zrozumieniem );
• krytyczno- twórczy (ocena odczytywanych treści).
Aby dziecko mogło opanować umiejętność czytania musi mieć rozwiniętą i doskonaloną sferę funkcji psychomotorycznych to znaczy, sprawne analizatory wzrokowe, słuchowe, kinestetyczno- ruchowe, sprawny aparat artykulacyjny. Musi mieć również rozwinięte sfery procesów emocjonalno- motywacyjnych, które warunkują postawę dziecka wobec konieczności nauczenia się czytać.
Mechanizm czytania polega na tym, że oko dziecka przebiega wiersz skokami podzielonymi przez przerwy spoczynkowe, w których odbywa się właściwe czytanie. Poza tym oko czytającego wykonuje ruchy wsteczne, które pomagają w ujmowaniu liter lub sylab w całości oraz w znalezieniu zagubionego wątku myśli. Oko wykonuje również ruchy zwrotne przy przechodzeniu z jednego wiersza do następnego. Przerwy spoczynkowe zależą od stopnia opanowania techniki czytania i od tekstu. Na proces czytania cichego składają się takie momenty:
• objęcie okiem pola spostrzeżeń;
• odbiór wrażenia tekstu na siatkówce oka;
• ruch oczu postępujący, wsteczny, zwrotny;
• transmisja impulsów z siatkówki do wzrokowych ośrodków mózgowych;
• pobudzenie procesów kojarzenia i interpretacji impulsów wzrokowych.
W czasie czytania głośnego następuje przenoszenie impulsów z ośrodków wzrokowych w mózgu do ośrodków motorycznych mowy- strun głosowych, języka, warg i wykonywanie ruchów artykulacyjnych w chwili wymawiania słowa.
Czytanie może przybierać różne formy:
• czytania całościowego sylab i wyrazów;
• czytania naprzemiennego sylab, wyrazów, zdań;
• czytania z przesłoną (tzw. okienko, które odsłania tylko fragment wyrazu- -sylabę);
• czytani głośnego i cichego.
Dziecko ucząc się czytać musi dokładnie słyszeć i zapamiętać poszczególne słowa, uzmysłowić sobie, że można je rozłożyć na dźwięki, którym odpowiadają litery. Musi zrozumieć, że litery i dźwięki połączone razem tworzą słowo.
Nie zawsze proces uczenia się czytania przebiega prawidłowo. Badania wykazały, że na niepowodzenia w nauce czytania ma wpływ wiele czynników. Do czynników tych należą:
• złe warunki środowiskowe;
• nieodpowiednie metody dydaktyczno-wychowawcze;
• przyczyny tkwiące w samym dziecku.
Dziecko znajdujące się w szczególnie trudnej sytuacji rodzinnej (alkoholizm, rozbicie rodziny, złe warunki socjalno- bytowe) może mieć trudności w nauce czytania. Powodem trudności mogą być też niewłaściwe metody wychowawcze (postawa rodziców-opiekunów, zbyt chroniąca lub zbyt wymagająca), mało czasu dla dziecka, brak zainteresowania jego problemami i rozwojem. Trudności w nauce czytania mogą wynikać również z procesu dydaktyczno – wychowawczego. Liczne klasy, brak indywidualnego zainteresowania dzieckiem, brak pomocy dydaktycznych, warunki materialne przedszkola lub szkoły. Do czynników tkwiących w samym dziecku zalicza się:
• niedojrzałość emocjonalną i społeczną, brak zainteresowania dziecka czytaniem, wykonywaniem zadań wymagających wysiłku i koncentracji uwagi, nie ma motywacji do nauki, woli zabawę;
• poziom rozwoju ogólnej sprawności umysłowej ( upośledzenie umysłowe, poziom inteligencji niższy niż przeciętny), zmniejszona zdolność rozumienia symboli, ubogie słownictwo, niski poziom myślenia abstrakcyjnego w posługiwaniu się pojęciami, trudności w wysławianiu się, rozumieniu mowy;
• opóźnienie rozwoju i zaburzenia w funkcjonowaniu analizatorów: wzrokowego, słuchowego, kinestetyczno- słuchowego, zaburzenia mowy.
Do głównych zaburzeń mowy wewnątrzpochodnych zalicza się: dysglosję, dysartię, dyslalię, afazję, jąkanie, nerwicę mowy ( mutyzm, afonia, jąkanie, zaburzenia tempa mowy, modulacja siły i wysokości głosu u osób cierpiących na nerwicę), digofazję, schizofrenię.
Zasadnicze znaczenie mają zaniedbania rozwoju mowy w okresie przedszkolnym. Nieusunięte wady mowy w tym okresie mogą być trudne do zlikwidowania, a nawet niekiedy niemożliwe w późniejszej karierze szkolnej dziecka. „Do najczęstszych zaburzeń mowy w uczeniu należą: bełkotanie, jąkanie, oraz różne opóźnienia rozwoju mowy”
Ważnym elementem w rozwoju nauki czytania dziecka jest prawidłowy przebieg procesów lateralizacji. Istota tego procesu polega na ustaleniu funkcjonalnej dominacji w obrębie parzyście występujących narządów ruchu. Proces lateralizacji jest związany ze względną przewagą rozwoju obu półkul mózgowych. Rozwój lateralizacji zależy także od oddziaływań środowiska, które w sposób zamierzony i niezamierzony wpływa na kształtowanie się przewagi stronnej u dziecka. Proces ten u większości dzieci zostaje zakończony między 7 a 10 rokiem życia. Większość ludzi jest zdominowana prawostronnie lub lewostronnie. Jednostki te wykazują lateralizację jednorodną. Zdarzają się jednak przypadki lateralizacji skrzyżowanej, inaczej niejednorodnej, która uważana jest w sytuacji szkolnej za niekorzystną. Drugim rodzajem niekorzystnej lateralizacji jest lateralizacja nie ustalona, czyli brak dominacji jednej z półkul mózgowych.
Lateralizacja skrzyżowana może przybierać różne kombinacje, np.:
- lewooczność - prawooczność- lewonożność;
- prawooczność - leworęczność- prawonożność.
Szczególnie negatywny wpływ na naukę szkolną dziecka ma skrzyżowanie w zakresie oka i ręki, ponieważ utrudnia ukształtowanie się koordynacji wzrokowo-manualnej. Lateralizacja nie ustalona manifestuje się obniżeniem sprawności w zakresie obu rąk, powoduje opóźnienia w rozwoju orientacji przestrzennej oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej.
Badania wykazały, że większość przypadków, trudności w nauce czytania związane są z nieprawidłowym funkcjonowaniem analizatorów. Trudności te określa się mianem dysleksji rozwojowej. W literaturze światowej można spotkać różne definicje dysleksji rozwojowej. Światowa Federacja Neurologii w Dallas (USA) przyjęła jako obowiązującą następującą definicję dysleksji rozwojowej: „ Specyficzna dysleksja rozwojowa to zaburzenia manifestujące się trudnościami w nauce czytania, mimo stosowania obowiązujących metod nauczania, normalnej inteligencji i sprzyjających warunków społeczno- kulturowych. Jest spowodowana zaburzeniami podstawowych funkcji poznawczych, co często uwarunkowane jest konstytucjonalnie.”
W dysleksji rozwojowej wyróżnia się następujące postacie:
• dysleksja- trudności w czytaniu;
• dysortografia- trudności w opanowaniu poprawnej pisowni;
• dysgrafia- niski poziom graficzny pisma;
• dyskalkulia- trudności w uczeniu się matematyki;
Wśród przyczyn zaburzeń dyslektycznych wymienione są następujące czynniki:
1.Genetyczny- patologiczne geny przekazywane dziedzicznie. Występują ograniczone predyspozycje psychiczne do nauki czytania tzw. „wrodzona ślepota słowna” związana z niedorozwojem „ośrodka czytania”.
2.Organiczny- mikrouszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego (uraz okołoporodowy);
3.Hormonalny- nadprodukcja testosteronu w okresie prenatalnym;
4.Rozwojowy - wolniejsze dojrzewanie struktur nerwowych, zaburzenie procesu lateralizacji- konflikt dominacji półkul mózgowych. Zaburzenie lateralizacji powoduje, że podczas czytania dziecko przeskakuje litery, opuszcza sylaby, całe wyrazy, zmienia kolejność liter i cyfr, np. „masło” czyta „słoma”.
5.Psychologiczny – zaburzenie sfery emocjonalnej przez głęboki uraz psychiczny, który doprowadził do blokady funkcji poznawczych. Zaburzenie sfery emocjonalnej może prowadzić do nie przezwyciężonych trudności.
6.Splot niekorzystnych oddziaływań wychowawczo -dydaktycznych i kulturowo-społecznych ( metody wychowawcze, reakcje rodziców na trudności, postawa nauczycieli, metody i organizacja nauki czytania).

Można wyróżnić kilka typów dysleksji rozwojowej:
• dysleksję typu wzrokowego- występują zaburzenia percepcji i pamięci wzrokowej, powiązanie z zaburzeniami koordynacji wzrokowo- ruchowej i wzrokowo-przestrzennej;
• dysleksję typu słuchowego- uwarunkowaną zaburzeniami percepcji i pamięci słuchowej, dźwięków mowy, najczęściej powiązanymi z zaburzeniami funkcji językowych ;
• dysleksję integracyjną- pojedyncze funkcje nie wykazują zakłóceń, a zaburzenia dotyczą koordynacji;
• dysleksja typu P (percepcyjny)występuje gdy dziecko „czyta prawą półkulą”, podczas gdy w procesie czytania powinna dominować lewa półkula (u dzieci starszych);
• dysleksja typu L (lingwistyczny), gdy dziecko „czyta lewą półkulą” podczas, jako uczeń początkujący znajduje się na elementarnym etapie czytania, gdzie dominuje prawa półkula;
• psychodysleksja- w której pojawia się uraz emocjonalny dezorganizujący czynności czytania.
Dysleksję wymienia się jako jedną z najczęściej spotykanych przyczyn trudności w czytaniu i niepowodzeniach szkolnych. Już w wieku przedszkolnym, zwłaszcza w „zerówce” można zaobserwować pewne symptomy świadczące o dysleksji. Do symptomów tych należą:
• obniżona sprawność ruchowa;
• zaburzenia orientacji w przestrzeni, schemacie własnego ciała;
• trudności z wykorzystaniem precyzyjnych ruchów w zakresie samoobsługi;
• obniżona sprawność manualna - niechęć do wykonywania prac plastycznych i graficznych;
• opóźnienie rozwoju mowy, wadliwa, wymowa;
• trudność z zapamiętywaniem wierszy, piosenek, materiału uszeregowanego w serie i sekwencje, mylenie nazw zbliżonych fonetycznie;
• trudności w różnicowaniu głosek podobnych;
• zaburzenia analizy i syntezy głoskowej i sylabowej.

Nauczycielka zaniepokojona występowaniem wyżej wymienionych objawów u dziecka może je przebadać Skalą Ryzyka Dysleksji. W przypadku nasilonych trudności należy wychowanka skierować na terapię do Poradni Psychologiczno -Pedagogicznej.

Literatura:
1.Bogdanowicz M., O dysleksji, czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu - odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli, Wydawnictwo Linea, Lublin 1994
2.Bogdanowicz M. Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie, Wydawnictwo Harmonia, Warszawa 2002
3.Spionek M., Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Zaburzenia psychoruchowe rozwoju dziecka, PWN, Warszawa 1985
4.Zakrzewska B., Trudności w czytaniu i pisaniu. Modele ćwiczeń, WSiP, Warszawa1966