Psychologiczne metody zmniejszania agresji

Od dawna próbowano różnych metod, aby zmniejszyć niewłaściwe agresywne zachowania. Agresję zmniejszano stosując środki farmakologiczne, które łagodziły objawy, lecz nie eliminowały przyczyny. Spostrzeżono, że niektóre walory psychiki, jak umiejętność wczuwania się w sytuację drugiego człowieka wywiera szczególnie kojący wpływ na osoby doznające przykrych uczuć (lęku, obawy, zagubienia, agresji). Z czasem wyodrębniła się dziedzina leczenia środkami psychologicznymi zwana psychoterapią. Psychologiczne środki to: słowo, mimika, gest, dotyk, ton głosu, więzi emocjonalne uczenie się zachowań oraz manipulowanie środowiskiem. W zależności od zakresu oddziaływania środków psychologicznych można psychoterapię podzielić na psychoterapię w szerszym i węższym znaczeniu.
Psychoterapia w szerszym znaczeniu to oddziałowywanie w środowisku terapeutycznym poprzez terapię zajęciową, ruchową, sportową, pracę oraz socjoterapię bierną i czynną tj. oglądanie filmów, rysowanie, modelowanie, gry i zabawy. W leczeniu można również stosować manipulowanie pozaterapeutycznym, tj. integracja w rodzinie lub innym środowisku poprzez rozmowy np. z rodzicami.
Psychoterapia w węższym znaczeniu obejmuje celowe, zamierzone, świadome działanie psychoterapeuty. Jeżeli działanie obejmuje jedną osobę jest to psychoterapia indywidualna, jeżeli większą liczbę osób, psychoterapia zespołowa (grupowa).
Mimo wielu różnic i sprzeczności między założeniami teoretycznymi i koncepcjami można w psychoterapii wyróżnić pewne wspólne elementy, jak:

•związek terapeutyczny tj. więź, wzajemna akceptacja między psychoterapeutą a pacjentem,
•osobowość psychoterapeuty,
•atmosferę przebiegu psychoterapii (zaufanie, tolerancja, szczerość, bezpieczeństwo),
•tożsamość metod stosowanych w różnych „szkołach” (metody mimo dużej różnorodności zawsze ułatwiają pacjentowi świadome kierowanie postępowaniem),
Proces psychoterapii niezależnie od koncepcji zwykle przebiega w trzech fazach.

Pierwsza faza – nawiązanie więzi emocjonalnej psychoterapeuty z pacjentem.

Druga faza – omówienie z pacjentem jego problemu, wyjaśnienie konieczności
samodzielnego wyboru zachowań i wskazaniu konsekwencji z tym związanych.

Trzecia faza – konfrontacja zdobytych doświadczeń w czasie psychoterapii z rzeczywistością społeczną. Sprawdzenie czy pacjent posiada umiejętność stawiania korzystnych dla siebie celów i czy umie te cele osiągnąć.
Celem psychoterapii „... jest usunięcie objawów chorobowych oraz ... reedukacja, resocjalizacja, reorganizacja, restrukturyzacja, integracja osobowości pacjenta.” Celem więc jest nie tylko niesienie pomocy w rozwiązywaniu wewnętrznych problemów, lecz również doskonalenie osobowości poprzez wpływanie na jego stan emocjonalny, pobudzanie do określonych zachowań przekazywanie określonych sądów, wartości i przekonań.
Psychoterapia nie istnieje jeszcze jako nauka, która ma jednolite definicje pojęć i jednakowe kierunki.
Niekiedy przez psychoterapię rozumie się każdy pozytywny kontakt członka zespołu terapeutycznego z chorym, w którym uwzględnia się społeczne i psychologiczne problemy. Kiedy indziej słowo psychoterapia oznacza „... zamierzony i systematyczny proces interakcji rozwijany między pacjentem a terapeutą lub grupą terapeutyczną w celu usunięcia u tegoż pacjenta zaburzeń komunikacji, nieprawidłowych procesów psychicznych lub dolegliwości somatycznych i uzyskania lepszego przystosowania społecznego”
Pierre Janet ujmował psychoterapię jako „... zastosowanie wiedzy psychologicznej do leczenia różnych chorób”.
Psychoterapię można też określić „... jako świadome i celowe wpływanie środkami psychicznymi na osobowość człowieka bądź na sposób jego uczestniczenia w procesach społecznych” Inne definicje psychoterapii podkreślają duże znacznie psychoterapii w budowaniu własnego systemu wartości i tak E. H. Jankins uważa, że psychoterapia to „... proces uczenia się nowych sposobów życia”.
Przez psychoterapię „... rozumie się zazwyczaj psychologiczne leczenie pewnej anormalności myślenia, emocji lub działania”.
Można też powiedzieć, że psychoterapią „ nazywa się zarówno sam proces leczenia, jak i zespół technik psychologicznych używanych w celach leczniczych”
Obecnie psychoterapię stosuje się nie tylko dla przywrócenia zdrowia, ale również dla zachowania zdrowia.
Różnego rodzaje terapie można podzielić na te, które reprezentują psychodynamiczny, behawiorystyczny lub humanistyczny punkt widzenia zachowania człowieka. Zwolennicy koncepcji psychodynamicznej twierdzą, że zachowanie człowieka zależy od wewnętrznych sił dynamicznych zwanych popędami, potrzebami lub dążeniami.
Popędy są nieświadome i często między nimi występują konflikty, których człowiek sam nie umie rozwiązać. Koncepcja psychodynmiczna przedstawia człowieka jako istotę niedoskonałą.
Człowiek jest niedoskonałym „aktorem,” który kieruje sam swoim losem.
Twórcy koncepcji psychodynamicznej opracowali zasady terapii, której celem jest pomaganie człowiekowi w rozwiązywaniu nieświadomych konfliktów i przystosowaniu go do środowiska w którym żyje. Jednym z twórców terapii, której celem jest uświadomienie i ujawnienie wypartych przez człowieka tłumionych przeżyć z dzieciństwa jest terapia psychoanalityczna Z. Freuda.
W procesie terapeutycznym Z. Freuda można wyróżnić trzy etapy:

•rozładowanie napięcia
•etap oporów pacjenta
•interpretacja

Stosowane techniki obejmują analizę swobodnych skojarzeń, marzeń sennych, oporów i przeniesienia. Wielu następców Z. Freuda uważało, że ustąpienie objawów nie równa się z wyleczeniem, dlatego zalecali dalszy prawidłowy rozwój-samorealizację.
Psychoterapeuta w terapii psychoanalitycznej jest biernym obserwatorem. Spełnia rolę zwierciadła w którym na skutek przeniesienia odbija się stosunek badanego do osób, które są przyczyną zachowań chorobotwórczych. Następcy Z. Freuda uważali, że w psychoterapii bardzo ważną rolę odgrywają stosunki interpersonalne, gdyż przez współdziałanie z terapeutą pacjent uczył się prawidłowych stosunków społecznych.
Indywidualna terapia psychoanalityczna u dzieci to: zabawy w piaskownicy, przy użyciu różnych zabawek, malowanie, rysowanie, modelowanie w glinie i plastelinie, zabawy kukiełkami, rozrywanie balonów. W trakcie zabawy dzieci wyrażają swoje stany emocjonalne, a także trudności w porozumiewaniu się między sobą. Dzieci należy uważnie obserwować, słuchać i rozmawiać w trakcie zabawy o tym co ona wyraża, wtedy najlepiej można poznać jego lęki i frustracje.
Podczas zabaw dzieci bardzo często wyładowują nagromadzoną agresję w formie, która jest dopuszczalna nie krzywdząc innych ludzi, jest to tzw. catharsis – oczyszczenie namiętności.
Podstawy pod psychoanalizę dzieci położyła Melania Klein, która poprzez terapię przez zabawę uzyskiwała dane dotyczące psychiki dzieci. Obok Melanii Klein pionierką psychoanalizy dzieci była córka Z. Freuda-Annie Freud. Zdaniem A. Freuda dziecko musi dojrzeć do tego, aby móc opuścić matkę na kilka godzin, kiedy idzie do przedszkola.
W terapii psychoanalitycznej stosuje się również metody psychodramy. Twórcą psychodramy jest Jacob Moreno. Można wyróżnić dwie odmiany dramatyzacji: psychodrama i socjodrama.
Psychodrama polega na improwizowanym graniu przez dziecko pewnych ról, znaczących emocjonalnie wydarzeń, zmierzających do rozwiązania konfliktów i uwalniania od zahamowań ograniczających reakcje spontaniczne. Metoda ma na celu dotarcie do ukrytych motywów oraz ujawnienie pragnień i postaw przeżywanych w różnych sytuacjach interpersonalnych.
Przy metodzie psychodramy można zastosować kilka różnych technik np. granie roli samego siebie, monolog, sobowtór jako „sumienie,” wymiana roli, zwierciadło.
W socjodramie przedmiotem jest grupa a nie poszczególne jednostki. „Oddziaływania socjodramatyczne są stosowane jako środek usuwający zaburzenia w strukturze, organizacji i dynamice grupy.” Metoda psychodramy stosowana jest u dorosłych i dzieci.
Koncepcja behawiorystyczna B. F. Skinnera określa człowieka jako zewnątrzsterowanego przez środowisko. Człowiek zewnątrzsterowany to taki, którym sterują instytucje, szkoły, rodzina, środki masowego przekazu i wpływają na jego zachowanie.
„Struktura zachowania jest w dużym stopniu kopią struktury środowiska.”
Behawioryści podkreślają, że nie tylko środowisko wpływa na ludzkie działanie i zachowanie, ale działanie człowieka wpływa również na środowisko. Środowisko jest układem aktywnym, człowiek układem reaktywnym tzn. odpowiadającym na bodźce ze środowiska czyli zewnątrzsterowanym. Zachowanie człowieka stanowi więc rezultat uczenia się społecznego.
Terapie behawiorystyczne koncentrują się na obserwowalnym zachowaniu człowieka i dążą do oduczania zachowań zaburzonych i uczeniu prawidłowych reakcji.
Uczenie się lub przyuczanie następuje automatycznie, jeżeli zapewnione są odpowiednie warunki. Za twórców tej terapii uważa się między innymi H. J. Eysenck, J. Reykowskiego,J. Dollard.
W terapii zachowania pojmuje się zaburzenia jako nieprzystosowawcze formy zachowania, złe nawyki, brak nawyków pożądanych, które powstają w wyniku uczenia się.
Terapia powinna polegać na usuwaniu lub modyfikacji reakcji nieprawidłowych i wzmacnianiu lub wyrabianiu właściwych zachowań. Terapia zachowania nie wymaga drobiazgowej analizy osobowości.
Za pomocą terapii behawioralnej można leczyć wszelkie dolegliwości somantyczne lub psychiczne, których przyczyna tkwi w sferze mechanizmów emocjonalnych człowieka.
Stosując powyższą terapię można „... usunąć nieumiejętność nawiązywania przyjaznych kontaktów z otoczeniem, jeśli oczywiście przyczyną tego symptomu są zaburzenia natury emocjonalnej”
W terapii behawioralnej podstawowym mechanizmem psychologicznym jest proces uczenia się tzn. nabywania „... nowych reakcji werbalnych, fizycznych, emocjonalnych oraz poznawanie nowych znaczeń bodźców.”
Psychoterapia ma spowodować usunięcie reakcji nieprawidłowych a zastąpić reakcjami prawidłowymi. Często w terapii stosuje się technikę uniewrażliwienia (desensytyzacji). Technika polega na ustaleniu hierarchii bodźców, które powodują u osoby badanej reakcje lękowe, następnie psycholog opisuje w kolejności od słabiej do silniej działających sytuacje, które powodowały wystąpienie lęku. Pacjent sytuacje te wyobraża sobie i jeżeli odczuje lęk wówczas przeprowadza się relaksację. Technikę tą stosując u dzieci zamiast werbalnego przedstawiania sytuacji lękowych używa się przeźroczy. Stosując terapię behawioralną pozytywne wyniki osiąga się w ciągu kilku miesięcy, natomiast stosując tradycyjną terapię w przeciągu roku lub kilku lat.
O. Kondaś proponuje psychoterapię dyscentną opartą na uczeniu się tzn. na systematycznym stosowaniu doświadczeń, metod i prawidłowości uczenia się.
W procesie psychoterapii należy brać pod uwagę aktywność jednostki, osobowość i przyczyny zaburzeń. W tym procesie terapeutycznym pacjent powinien zwierzać się ze swoich trudności i sam aktywnie rozwiązywać własne problemy.
Rola terapeuty ogranicza się do kontrolowania przebiegu sesji terapeutycznych oraz do ogólnej akceptacji pacjenta.
Zmiany zachodzące u osoby leczonej stanowią efekt własnych nowych doświadczeń emocjonalnych.
Założenia w terapii humanistycznej wywodzą się z psychologii humanistycznej, której twórcami są A. Maslow, G. Murphye i C. Rogers.
Osoba ludzka i jej doświadczenie i dążenie do samorealizacji leżą w centrum uwagi psychologii humanistycznej.
Podstawą terapii humanistycznej stała się tak zwana „trzecia psychologia” zwana poznawczą, czyli człowiek samodzielny.
Koncepcja zakłada, że człowiek jest samodzielny i twórczy wobec rzeczywistości. Obserwuje, przewiduje, planuje, eksperymentuje, wnioskuje i zgodnie z posiadaną wiedzą przystosowuje się do świata i kształtuje go.
Zgodnie z tą koncepcją procesy psychiczne i zachowanie człowieka zależą od wiedzy o rzeczywistości. Nie jest on zatem istotą zależną od sił popędowych jak uważał Z. Freud, ani istotą manipulowaną przez środowisko jak głosili behawioryści, ale jest świadomy, samodzielny, może celowo decydować o swoim losie w środowisku ludzkim.
Celem terapii humanistycznej wg A. Maslowa powinno być otwarcie drogi człowiekowi do rozwoju i samo urzeczywistnienia.
A. Maslow uważa, że samorealizacja i skłonność człowieka do celów estetycznych, poznawczych i społecznych jest możliwa dopiero po zaspokojeniu podstawowych potrzeb biologicznych, bezpieczeństwa i miłości.
Psychologowie humanistyczni twierdzą, że człowiek jest z natury prospołeczny czyli dąży do cudzego dobra po spełnieniu pewnych warunków. Według C. Rogersa jest to
„ ... społeczne doświadczenie związane z:
(1) przebywaniem w atmosferze bezwarunkowej akceptacji, w której (2) odczuwamy epatyczne zrozumienie oraz (3) autentyczność osoby lub osób, z którymi przebywamy”
C. Rogers twierdzi, że człowiek uczy się na własnych doświadczeniach. Nie można zmienić człowieka przekazując mu gotowe doświadczenia. Zaleca stworzenie sprzyjającej atmosfery, którą nazywa ułatwianiem (facilitation). Psychoterapeuta powinien być zatem facilitatorem.
W czasie trwania terapii dziecko (pacjent) ma czuć się nieskrępowane, wolne, akceptowane, takie jakie jest naprawdę. Dziecko musi się starać o uniezależnienie oceny samego siebie od lęku przed karą czy dostosowaniu się do innych. Dziecko nie musi udawać, że jest lepsze, niż jest naprawdę. „jakikolwiek jesteś, jesteś wystarczająco dobry, aby być takim otwarcie” jest to założenie psychoterapeuty.
Terapia rogersowska stosowana u dzieci rozwija się od lat czterdziestych.
„ Polega ona na organizowaniu warunków, w których dzieci mogłyby bawić się i mówić na temat swoich przeżyć towarzyszących zabawie” .
Aby taka zabawa mogła rozwijać się terapeuta musi przygotować odpowiednią salę zajęć poprzez wyposażenie jej w odpowiednie rekwizyty stymulujące różnorodną aktywność. Terapeuta tworzy odpowiednią atmosferę do rozwoju spontanicznego zachowania. Z terapii rogersowskiej wywodzi się terapia doświadczeniowa. Polega ona na uczeniu się na podstawie własnych doświadczeń zdobytych w trakcie psychoterapii. Terapeuta pełni rolę bardziej aktywną, umożliwia gromadzenie doświadczeń na sposób zorganizowany.
Inną odmianę terapii humanistycznej proponuje dla dzieci znerwicowanych M. Prokopek, jest to terapia aksjologiczna. Podstawą tej terapii jest pantomima,, muzykoterapia połączona z ekspresją plastyczną i werbalną dzieci.
Psychoterapia ta ma relaksować, dawać poczucie bezpieczeństwa, uczyć dzieci poznawania siebie i eliminować deformujące wpływy emocjonalnych postaw dziecięcych mających wpływ na ich sferę życia moralnego.
Do terapii humanistycznej należą także wszystkie działania wychowawcze, które zmierzają do decentracji interpersonalnej dziecka. Rozwój tej zdolności sprawi, że rzadziej będą zachowywały się agresywnie.
Decentracja interpersonalna polega na zdolności „... spostrzegania sytuacji społecznej z punku widzenia różnych osób biorących w niej udział oraz na koordynacji ich perspektyw”.
Zdolność ta jest bardzo ważna w stosunkach społecznych do wzajemnego komunikowania się oraz do modyfikowania własnych zachowań. Aby uzyskać wysoki poziom decentracji interpersonalnej należy dzieciom stworzyć warunki do kontaktów z rówieśnikami.
Kochańska wyróżnia trzy grupy czynników, które podnoszą poziom decentracji społecznej dziecka.

•Stosowanie przez wychowawców tzw. indukcji.
Zabiegi indukcyjne polegają na wskazaniu konsekwencji pozytywnych i negatywnych jego zachowań w stosunku do dzieci lub dorosłych. Dziecko powinno zrozumieć odczucia innego człowieka.
”Indukcja wymaga również stawiania siebie w roli drugiej osoby”
•„Partnerski kontakt z rodzicami, niestosowanie przez nich ostrych kar, brak napięcia, brak doświadczeń odrzucenia i nadopiekuńczości oraz doświadczenie bycia empatycznie traktowanym” .
Dziecko zdaje sobie sprawę, że rodzice współodczuwają z nim jego radości, powodzenia, niepowodzenia, uczucia.
•„Trening polegający na przyjmowaniu różnych perspektyw osób uczestniczących w danej sytuacji”

Wyżej wymienionym treningiem zajmował się M.J. Chandler (1974), który stwierdził, że niski poziom decentracji interpersonalnej prowadzi do działań aspołecznych.
Trening decentracji interpersonalnej polega na wchodzenie w pewne role – graniu psychodram, filmowaniu i ich omawianiu. Celem jest pokazanie siebie i innych oczami drugiego człowieka. Stwierdzono, że u osób uczestniczących w treningu zwiększyła się zdolność do decentracji interpersonalnej i zmniejszyła się liczba przestępstw u osób biorących w nim udział. Decentracja interpersonalna sprzyja nawiązaniu nowych kontaktów poprzez umiejętność modyfikowania własnych wypowiedzi, aby były zrozumiałe dla innych. W treningu interpersonalnym chodzi o to „... by człowiek lepiej poznał samego siebie, zrozumiał warunki funkcjonowania grupy i interakcji w grupie oraz wyćwiczył umiejętność rozumienia ludzi i porozumiewania się z nimi”.
W spotkaniach grupowych wyróżnia się cztery typy interakcji, które zachodzą między uczestnikami

•zrzucenie maski konwencji, szczere wyrażanie siebie, ujawnianie swoich emocji;
•uważne słuchanie tego, co mówią inni;
•dążenie do zrozumienia ich przeżyć, emocjonalne podtrzymywanie osoby wyrażającej swoje stany wewnętrzne oraz konfrontacja własnych postaw i zachowań z opinią pozostałych uczestników.

W terapii humanistycznej same metody oddziaływania nie są najważniejsze. Najważniejsze jest stworzenie pacjentowi sytuacji uczących go poprzez nowe doświadczenia i umożliwiające mu rozwój.
Wybrane i przedstawione metody psychoterapii posłużą mi do opracowania projektu terapii pedagogicznej badanych dzieci agresywnych.

Literatura:
1.Górski St.: Psychoterapia w wychowaniu. Warszawa 1986, Instytut Wydawnictw Związków Zawodowych.
2.Grochulska J.: Agresja u dzieci. Warszawa 1993, WSiP.
3.Kozielecki J.: Koncepcje psychologiczne człowieka, Warszawa 1995,
Wydawnictwo „Żak”.
4.Krotochvil S.: Psychoterapia. Warszawa 1978, PWN.
5.Strojanowski J.: Psychoterapia. Warszawa 1985, Instytut Wydawniczy PAX.
6.Zimbardo P.G., Ruch F.L.: Psychologia i życie. Warszawa 1994, PWN