Dzieci z wadą wymowy w szkole - referat

Podstawowym środkiem porozumiewania się między ludźmi jest mowa. Rozwój mowy, który przebiega prawidłowo jest tak ważny dla rozwoju dziecka jak odżywianie i oddychanie. Mowa dziecka w istotny sposób wpływa na całokształt jego rozwoju i powodzenia szkolne. Bez wątpienia jest ona atutem w nawiązywaniu kontaktów społecznych, daje możliwość precyzyjnego formułowania myśli, pozwala na wyrażanie własnych sądów, uczuć i upodobań, stanowi ważne narządzie informacji. O wadzie wymowy mówimy wtedy, gdy odbiega ona od normy fonetycznej ogólnie przyjętej w danym języku (za G. Jastrzebowską).
Zaburzenie mowy jest pojęciem najszerszym, gdyż obejmuje wszelkie nieprawidłowości mowy o różnej etiologii, które prowadzą do zaburzeń procesu porozumiewania. Nieprawidłowości te mogą dotyczyć sfery artykulacyjnej, leksykalnej, gramatycznej lub ekspresyjnej. Jak twierdzi H. Spionek prawidłowy rozwój mowy stanowi, obok właściwego poziomu funkcji intelektualnych, percepcyjnych i motorycznych, bardzo istotny element dojrzałości szkolnej dziecka. Od ucznia rozpoczynającego naukę w klasie I oczekujemy bowiem swobodnego wypowiadania się na bliskie mu tematy, umiejętności powtórzenia usłyszanego opowiadania, swobodnego opisu obrazów. Normalnie rozwinięte dziecko w tym wieku powinno mówić pełnymi zdaniami, poprawnie zbudowanymi pod względem gramatycznym, oraz poprawnie wymawiać wszystkie dźwięki języka ojczystego. Taki stan wyjściowy jest niezbędnym warunkiem sprostania dalszym wymaganiom, jakie stawiać będzie przed uczniem program szkolny. Jednakże praktyka pokazuje, że znaczna grupa dzieci rozpoczynających naukę w szkole ma mniejsze lub większe niedobory w zakresie mowy, a zatem:
• niską sprawność narządów mowy (często: brak pionizacji języka i utrwalona tendencja do wysuwania języka pomiędzy zębami);
• niewłaściwy sposób oddychania;
• wadliwy zgryz;
• zaburzony słuch fonematyczny (często: mylenie głosek opozycyjnych dźwięczne-bezdźwięczne: p – b, k – g, f – w, itp.;
• zaburzenia analizy i syntezy słuchowej;
• słabą wyrazistość i zbyt szybkie tempo mowy (mowa niestaranna, mało zrozumiała), itd.
Konsekwencje wadliwej wymowy przejawiają się zarówno w sferze poznawczej jak i emocjonalnej, co dodatkowo utrudnia osiąganie sukcesów szkolnych. Związek zaburzeń mowy z trudnościami w nauce ma charakter dwustronny, ponieważ zaburzenia mowy przyczyniają się do powstania trudności w nauce, a przedłużające się niepowodzenia szkolne powodują powstawanie zaburzeń mowy. Według badań prowadzonych w Polsce, na które powołuje się H. Spionek odsetek dzieci z zaburzeniami mowy był znacznie wyższy wśród uczniów z różnego typu niepowodzeniami szkolnymi (30- 38 %) w różnych klasach,
przy czym wśród uczniów z trudnościami czytania i pisania wzrastał on do 40- 50%, a nawet
w niektórych grupach badanych wzrastał on do 81%. Statystyki te wskazują na istnienie związku przyczynowego między występowaniem wad wymowy a trudnościami szkolnymi- zwłaszcza w nauce czytania i pisania. Do podobnych wniosków doszła również G. Demel, która poddała analizie wyniki w nauce 32 dzieci w wieku 7 do 14 lat, zgłoszonych do poradni z powodu wad wymowy. Okazało się, iż w grupie tej zaledwie 9 dzieci uczyło się dobrze,
7 – przeciętnie lub słabo, a 16 zdecydowanie źle.
Dzieci z wadami wymowy często źle wymawiają poznawane głoski, źle nazywają i piszą litery, miewają trudności w ich odczytywaniu. W miarę przyswajania przez dzieci nowych wiadomości, a co za tym idzie rozszerzania się słownictwa o coraz dłuższe i nieznane wyrazy, pojawiają się agramatyzmy, zniekształcenia i trudności z prawidłową budową zdań. Dzieci z zaburzoną analizą i syntezą słuchową przez długi czas literują w czasie czytania, mają trudności z łączeniem liter i głosek w wyrazy, a potem z przejściem do czytania sylabami i wyrazami. W czytaniu opuszczają, przestawiają lub dodają różne głoski i sylaby, zamieniają wyrazy o podobnym brzmieniu, powodując zniekształcenie ich treści. Gubią przy tym intonację i akcent. W rezultacie treść przestaje być zrozumiała i dla dziecka i dla słuchającego. Wpływ wad wymowy na trudności w nauce szczególnie zaznacza się na lekcjach języka polskiego, historii, a więc na zajęciach, które wymagają od dziecka poprawnego pisania, czytania i wypowiadania się. Dzieci z wadami wymowy popełniają te same błędy w czytaniu i pisaniu, które popełniają w mowie spontanicznej. Zmiana znaczenia poszczególnych słów utrudnia uchwycenie sensu czytanego tekstu, co negatywnie wpływa
na proces uczenia się. Na piśmie nie odzwierciedlają się deformacje artykulacyjne głosek.
Na piśmie odzwierciedlają się przede wszystkim różnego rodzaju substytucje tzn. zamiany głosek szafa – safa, rzodkiewka – zodkiewka. Jeżeli dziecko zamienia s na ś, to ta zmiana będzie dotyczyła języka mówionego i pisanego. Wszelkie opuszczanie głosek tzw. elizje również pozostawią ślad w piśmie – zamiast szyba dziecko mówi yba i tak tez napisze.
Jako specyficzne błędy uznać należy: brak dobrej orientacji w posługiwaniu się dwuznakami
(sz, cz, ch, rz), spółgłoskami miękkimi (j, ź, ć, dź), dźwięcznymi i bezdźwięcznymi, oraz zakończeniami wyrazów z końcówkami fonetycznymi –om, -ą, -on, -ł. W związku z tym, w miarę upływu lat nauki w szkole powstaje coraz większa różnica
w zasobie pojęciowym między uczniami z wadami wymowy a ich rówieśnikami; obniża się
poziom rozwoju słowno – pojęciowego u tych dzieci. Jak dowodzi wiele badań, zaburzenia mowy u dzieci są najczęściej spowodowane obniżeniem tempa rozwoju psychoruchowego, wybiórczymi deficytami w zakresie funkcji słuchowych i kinestetyczno- ruchowych, zakłóceniami procesu lateralizacji oraz zaburzeniami uczuciowymi. Właśnie te same zaburzenia stanowią o trudnościach uczniów w nauce. Zdarza się, że zniekształcenia wymowy idą w parze z defektami rozwoju, które są pierwotną przyczyną zaburzeń mowy. Objawy przyszłych niepowodzeń szkolnych można zaobserwować już w wieku 3 -5 lat,
a są to:
• trudności w wypowiadaniu prostych słów ( wada wymowy ),
• trudności przy powtarzaniu trudniejszych słów ( przestawianie sylab, skracanie ),
• ubogie słownictwo,
• duże trudności w zapamiętywaniu krótkich wierszyków, nazw przedmiotów .
W wieku 6 – 7 lat trudność sprawiają dziecku:
• odróżnianie podobnych brzmieniowo głosek,
• istniejąca wada wymowy,
• błędy gramatyczne przy wypowiedziach ustnych,
• analiza i synteza słuchowa wyrazów,
• nauczenie się tekstu wierszyka , czy piosenki.
W wieku 7 – 10 lat:
• utrzymywanie się powyższych objawów,
• problemy z zapamiętywaniem dni tygodnia, miesięcy, tabliczki mnożenia, ważnych dat,
• mylenie liter odpowiadających głoskom podobnym dźwiękowo,
• opuszczanie dodawanie, przestawianie liter i sylab,
• trudności z pisownią głosek miękkich i nosowych.
Starszy wiek szkolny i szkoła ponadpodstawowa:
• trudności w mówieniu , czytaniu i pisaniu zmniejszają się , dziecko przez wieloletnie ćwiczenie opanowało w lepszym lub gorszym stopniu te umiejętności , nauczyło się tez omijać trudności, stosować własne metody nauki,
• pojawiają się trudności w nauce takich przedmiotów jak: języki obce,
• pogarsza się pamięć słuchowa,
• kłopoty ze zrozumieniem instrukcji , poleceń podawanych przez nauczyciela.
Wady wymowy powodują nie tylko:
• opóźnienie rozwoju umysłowego,
• utrudniają naukę,
• powodują zmiany cech osobowości ( nieśmiałość, zamykanie się w sobie )
• ograniczają w przyszłości wybór zawodu,
• ograniczają kontakty rówieśnicze,
• uniemożliwiają udział w występach publicznych,
• ograniczają działalność społeczną,
ale także niekorzystnie wpływają na psychikę dziecka, ponieważ wstydząc się swojej wady, może ono zacinać się przed trudnymi dla niego wyrazami lub odczuwać lęk przed odpowiedzią. Dziecko nieprawidłowo mówiące najczęściej woli milczeć i udawać, że jest nieprzygotowane do zajęć, niż demonstrować swoją wadę wymowy. Przez takie zachowanie zdobywa słabe stopnie i pogłębiają się jego niepowodzenia w szkole. Ma kłopoty
ze zrozumieniem instrukcji i poleceń podanych przez nauczyciela. Niepowodzenia wynikające z zaburzeń mowy wykształcają często pozorne cechy bierności.
Dzieci z zaburzeniami mowy funkcjonują w szkole poniżej swoich możliwości intelektualnych. W pełni świadome swojej słabości cały wysiłek wkładają w formę wypowiedzi a nie w jej treść. Wypowiedzi są bardzo ubogie w słownictwo nie przekazują przeżyć, poglądów dziecka i jego myśli. Prace pisemne zawierają dużą ilość błędów ortograficznych i gramatycznych nie licząc literówek, oceniane są bardzo nisko. Dzieci te, często wyśmiewane przez rówieśników, przejawiają niechęć do szkoły i kolegów. Uczniowie z wadami wymowy, z zaburzeniami w rozwoju mowy zazwyczaj źle funkcjonują w szkole. Najczęściej poniżej swoich możliwości. Dzieci najzdolniejsze z trudem znoszą niepowodzenia szkolne. Nasila się to, kiedy uczeń chcąc uniknąć trudności skraca wypowiedzi, upraszcza formę. Prowadzi to do gorszych wyników, ocen. Złe doświadczenia mogą wyzwolić w dziecku szkodliwe emocje, doprowadzić do zaburzeń psychologicznym. Karanie wysiłków dziecka złymi ocenami jest odbierane przez dzieci jako krzywda. Uczeń uświadamiają sobie konieczność może przestać uczyć się, skoro jego wysiłki nie są doceniane. Zdarza się że i sytuacja w domu rodzinnym jest trudna, ponieważ dziecko nie spełniając oczekiwań rodziców, sprawia im problemy.
W rezultacie dziecko boi się szkoły i domu, a od tego już niewielki krok do kontaktów
z grupami dzieci i młodzieży patologicznej. Zarówno rodzice, jak i nauczyciele często
nie doceniają konieczności usuwania zaburzeń mowy w jak najwcześniejszym wieku. A ma to ogromne znaczenie, albowiem prawidłowe wysławianie się lub zła wymowa wywiera wielki wpływ na kształtowanie się osobowości człowieka.
Z obserwacji wiemy, że w długo utrzymującej się sytuacji niepowodzenia szkolnego i braku sukcesu dziecko staje się bardziej nerwowe, niespokojne, co nie sprzyja usunięciu wady wymowy, a wręcz przeciwnie wzmaga ją i potęguje.
Aby terapia mowy się powiodła, konieczne jest wspólne działanie poradni, szkoły i domu.
Ważne jest, by nauczyciel wspierał terapię zaplanowaną przez logopedę i stosował w swojej praktyce pedagogicznej działania usprawniające mowę, stosując właściwe ćwiczenia i zabawy. Ogromnym atutem jest umiejętność nawiązania kontaktów z dziećmi, humor, życzliwość, wyrozumiałość, umiejętność wczucia się w sytuację dziecka. Nauczyciel w przedszkolu
i klasach najmłodszych staje się osobą znaczącą dla dziecka, niekiedy zdobywa większe uznanie i autorytet od rodzica.
Podczas pogadanek, dialogu z dziećmi nauczyciel powinien zwracać się do nich twarzą, aby umożliwiać obserwację prawidłowych układów artykulacyjnych głosek, mimikę twarzy. Dzieci obserwując, naśladują prawidłowe wzory i zachowania komunikacyjne.
Jedną z ważniejszych ról nauczyciela jest ciągłe motywowanie dzieci
do podejmowania aktywności werbalnej (słownej). Spontaniczne wypowiedzi dzieci
o nieprawidłowej wymowie nie powinny być przerywane czy nadmiernie poprawiane, korygowane pod względem poprawności. Warto taktownie powtarzać myśl dziecka, by inne dzieci doceniły jej walor. Nauczyciel musi być czujny, by dziecko z wadą wymowy nie było ośmieszane, przedrzeźniane, wyśmiewane przez innych, bowiem takie sytuacje mogą powodować wycofanie się ucznia z komunikacji i niechęć do podejmowania wysiłków nad poprawą wymowy. Nauczyciel powinien więc zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa oraz stworzyć warunki do realizacji potrzeby uznania, akceptacji i sukcesów.
Dziecko z wadą wymowy nie jest inne od pozostałych dzieci, stąd powinniśmy uważać na zachowanie właściwych proporcji i umiaru we wszelkich działaniach. Nadmierna koncentracja uwagi na wadzie wymowy, na trudnościach takich dzieci może spowodować więcej szkody niż pożytku. Warto również pamiętać o dość częstym pochwaleniu dziecka za podejmowany wysiłek i próby poprawnego wypowiadania się. Pracując z dziećmi mającymi zaburzenia mowy nie należy pominąć działań zmierzających do poprawy niekorzystnej sytuacji tych dzieci w grupie rówieśniczej. Nauczyciel powinien stwarzać sytuacje do podejmowania częstych i pozytywnych kontaktów z rówieśnikami takie jak celowy dobór grup zadaniowych, zespołowych, zabaw ruchowych, sportowych, artystycznych, co pociągnie za sobą zaspokojenie potrzeby uznania, znaczenia , dobrej pozycji, a także podniesie własną wartość dziecka z nieprawidłową wymową.
Najważniejsze zalecenia ogólne dotyczące postępowania osoby dorosłej z dzieckiem z zaburzoną mową:
- wypowiedzi osób dorosłych powinny być poprawne; do dziecka należy mówić powoli, wyraźnie,
- nie należy gasić naturalnej skłonności do mówienia obojętnością lecz słuchać uważnie wypowiedzi, zadawać pytania dodatkowe, co przyczyni się do korzystnego rozwoju i kształtowania mowy,
- nie wolno poprawiać wymowy dziecka żądając kilkakrotnego powtarzania danego słowa, zawstydzać, karać za wadliwą wymowę, bowiem hamuje to chęć do mówienia,
- dziecka leworęcznego nie należy zmuszać do posługiwania się ręką prawą w okresie kształtowania mowy, gdyż często prowadzi to do zaburzeń mowy, a w szczególności jąkania,
- nie należy zbyt wcześnie zmuszać dziecka do wczesnego wypowiadania głosek bez osiągnięcia odpowiedniej sprawności narządów mowy, gdyż powstają błędne nawyki, trudne do zlikwidowania.
Natomiast nauczyciel, który chce pomóc dziecku w przezwyciężaniu niepowodzeń spowodowanych wadą wymowy powinien pamiętać o kilku ważnych rzeczach:
- zaburzenia mowy nie mogą być powodem zaniżania ocen,
- do czasu wyrównania niedoborów można stosować w pewnych sytuacjach bardziej liberalne oceny, a wypowiedzi ustne oceniać za treść , a nie za formę,
- dostrzeżone w pracach pisemnych błędy wynikające z zaburzeń należy poprawiać bez ocen negatywnych do momentu wyrównania niedoborów,
- przy odpowiedziach ustnych dać więcej czasu na podjęcie wątku, ponieważ dziecko z zaburzoną mowa wolniej myśli, wolniej odpowiada na pytania,
- korzystniejsza jest odpowiedź z ławki niż przy tablicy,
- dzieci z wadą mowy nie powinny być pytane jako pierwsze,
- odpowiedzi nie mogą być przerywane zwracaniem uwagi na potknięcia wynikające z zaburzeń mowy,
- takie dziecko lepiej funkcjonuje, jeśli dostrzega się jego wyniki , nakład pracy prowadzący do złagodzenia deficytu i nagradza się je,
- jeśli w pracach na rzecz klasy uczeń otrzyma zadanie, które będzie mógł wykonać dobrze i zostanie publicznie pochwalony, poczuje się włączony w zespół klasowy,
- znając problemy dziecka o zaburzonej mowie, należy czuwać nad atmosferą w klasie,
- jeżeli nauczyciel wie, że uczeń z jego klasy uczęszcza na zajęcia logopedyczne, powinien dołożyć starań, by wesprzeć wysiłki dziecka.(K. Kozłowska, 1998).
Niepowodzenia szkolne są częstym przedmiotem badań i analiz pedagogicznych , gdyż skupiają na sobie uwagę dużej rzeszy nauczycieli. Jeżeli bowiem uczeń przez dłuższy czas nie osiąga sukcesów w nauce to wywołuje to zaburzenia w prawidłowym kształtowaniu postaw jak również w jego rozwoju emocjonalnym. Reasumując, można powiedzieć, że w różnych klasach i na różnych poziomach kształcenia zmienia się rola poszczególnych zaburzeń w powstawaniu trudności szkolnych. Niewątpliwie jednak najistotniejszy jest początkowy okres nauki szkolnej, gdyż trudności doznawane w klasach I-III rzutują w sposób bardzo istotny na dalszą karierę szkolną dziecka, wpływają niekorzystnie na jego postawę wobec nauki i szkoły oraz są przyczyną wielu zaburzeń wtórnych. Wśród wszystkich trudności nauczania wczesnoszkolnego na czoło wysuwają się jednak trudności w nauce czytania i pisania. Dlatego tak ważne jest obejmowanie jak największej liczby uczniów
z zaburzeniami mowy terapią logopedyczną i pedagogiczną. Nie wyrównane w odpowiednim czasie wady wymowy mogą bowiem osłabić zdolność umysłową dziecka, powodując niechęć do nauki, szkoły i kolegów. Dlatego też nie można zaniedbywać tego problemu.

LITERATURA:
1. Bogdanowicz M. Psychologia rozwojowa w zarysie. PWN. Warszawa 2002.
2. Kozłowska K. Wady wymowy możemy usunąć. Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP. Kielce 1998.
3. Kozłowska K. Pomagajmy dzieciom z zaburzeniami mowy. Podręczny poradnik logopedyczny. Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP. Kielce 1996.
4. Spionek H. Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. PWN. Warszawa 1985.
5. Demel G. Z badań nad związkiem między zaburzeniami mowy a powodzeniem szkolnym „Życie szkoły” 1960,nr.10.
6. Sawa B. Dzieci z zaburzeniami mowy. WSiP. Warszawa 1990.
7. Rodak H. Terapia dziecka z wadą wymowy. Metodyka postępowania ortofonicznego z dziećmi w wieku przedszkolnym. WSiP. Warszawa 1992.
8. Stecko E. Zaburzenia mowy dzieci- wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 1996.