Baśnie jako środek oddziaływania pedagogicznego

Baśnie towarzyszą człowiekowi od zawsze, stwarzając świat o szczególnym charakterze. Świat pełen lęków ale i nadziei, nieoczekiwanych spełnień, siły i mądrości zawsze zwyciężającej
głupotę i niesprawiedliwość.
Baśnie wyrosły z fantazji pierwotnego człowieka, z jego doświadczeń i wiedzy o otaczającym świecie, ale także z tęsknot za pięknem, dobrem i sprawiedliwością.
W baśniach zawarte są prawdy odwieczne, zgromadzone są archetypy wyobrażeń i prawdy naszych przodków. Dziecko poruszając się w świecie baśniowym, ma możliwość poznawczego „dotykania” znaczeń i myśli. Przez zatarcie baśniowej granicy między prawdą, a fikcją, dziecko spotyka się z mniej realną, wizją świata. Ten fikcyjny obraz służy pomocą w przeżywaniu, zrozumieniu niespodziewanych doznań i doświadczeń świata realnego. Świat wymyślony, fantastyczny, miesza się z rzeczywistością – świat baśni jest światem jednowymiarowym (BETTELHEIM 1985r.). Akcja każdej baśni dzieje się w świadomości dziecka teraz i wszystko w niej jest bliskie dziecku i możliwe do zaistnienia. Wyobrażenia dziecka nadają przedmiotom martwym lub abstrakcyjnym właściwości istot żywych (animizacja), ale także przypisują cechy ludzkie przedmiotom, zwierzętom , roślinom (antropomorfizacja, personifikacja).
Dzięki tym istniejącym w baśniowej koncepcji świata zjawiskom, wszystko staje się dla dziecka proste i zrozumiałe, wszystko jest uporządkowane, pełne ładu i harmonii. Porządek ten przemawia do psychiki dziecka i daje mu zadowolenie.
Baśń nie jest ucieczką w krainę fantazji, ani też próbą realizacji marzeń, ale jest dla dziecka radością przeżyciem przygody na niby. Właśnie przygoda czyni baśń interesującą- pobudza wyobraźnię i przeżycia. A wszystko to dzieje się w poczuciu bezpieczeństwa i z tego też faktu wypływa siła oddziaływania baśni na dziecko. Pozwala mu za każdym razem stwierdzić: mogę przeżyć coś interesującego, nawet niebezpiecznego ale to mi nie zagraża. Identyfikując się z bohaterem, dziecko poznaje smak przygody.
W atmosferze fikcji, wyobraźni, ale i bezpieczeństwa dziecko może łatwiej „otworzyć się” na organizowaną dla niego realną przestrzeń poznawczą. Świat baśni jest bliski rozwojowi psychicznemu dziecka w wieku przedszkolnym i jego możliwościom oraz potrzebom poznawczo -emocjonalnym. Baśnie wychodzą na przeciw sposobowi myślenia dziecka. Poznanie i porządkowanie rzeczywistości na tym etapie rozwoju odbywa się bardziej dzięki fantazji niż racjonalnej analizie faktów. Sytuacja zabawy jest czymś szczególnym. Podczas zabawy dziecko doświadcza jednocześnie istnienia dwóch kategorii rzeczywistości. Jednej prawdziwej, która wynika z poczucia „tu i teraz”, drugiej nierealnej, którą tworzy treść zabawy. Fikcja jest nieodłącznym atrybutem nierealnej rzeczywistości, a także jest stałą cechą wszelkiej zabawy.
Fikcyjną treść zabawy z powodzeniem może wypełniać baśń. Dostarcza ona szczególnych bohaterów o realnych, ale i fantastycznych cechach, o nieprzeciętnych możliwościach. Baśń angażuje przygodowe zdarzenia i zadziwiającą akcję, (Okoń 1987, s. 253). Baśniowe wątki dostarczają dziecku także informacji o tym, że podjęcie wysiłku rozwiązania własnych problemów będzie wynagrodzone. Baśniowe skrypty dostarczają wielu informacji o sposobie postępowania w obliczu problemów. I w tym tkwi również istotna rola baśni, w kształtowaniu dziecięcej wiary w siebie, samodzielności, podejmowania decyzji, doprowadzania podjętych działań do końca, oczekiwania radości z sukcesu. Uchwycenie sensu fantastycznego zdarzenia wymaga aktywizacji również sfery emocjonalnej i motywacyjnej dziecka. Przeżywanie wydarzeń baśniowych przygód, radości i smutków oraz identyfikowanie się z bohaterami, dostarcza dzieciom dodatkowej stymulacji w sferze emocjonalnej.
Baśnie w dziecięcych zabawach stają się bliskim i naturalnym kręgiem, wokół którego dziecko chce:
słuchać, zapamiętywać, czemu służą zabawy receptywne, do których zalicza się: oglądanie obrazków, przyglądanie się czynnościom wykonywanym przez dorosłych (rysowanie, budowanie, lepienie), przysłuchiwanie się baśniom, wierszykom, piosenkom, ale także uczęszczanie do kina i teatru (Okoń 1987, s. 150),
przyjmować i odgrywać rolę w zabawach tematycznych, symbolicznych
wykonywać różne zadania wzmacniające psychiczne postawy wszelkich czynności umysłowych
co realizowane jest w zabawach dydaktycznych (często nazywanymi grami dydaktycznymi), które są przygotowywane przez nauczyciela i służą przede wszystkim uczeniu się dzieci, a głównie rozwojowi ich spostrzegawczości, uwagi, pamięci, myślenia, wzbogacania wiedzy i kształtowania mowy (Okoń 1987, s. 159).
Nie ulega wątpliwości, że czytanie i opowiadanie dzieciom baśni wpływa na ich rozwój mowy. Poznając losy bohatera baśniowego, dziecko zaczyna nazywać cechy, opisuje zdarzenia, opowiada. W ten naturalny sposób wzbogaca swój język o wyrazy z zakresu słownictwa charakterologicznego, sytuacyjnego. Baśń może stać się wspaniałym środkiem bogacenia struktur składniowych mowy. Dzieci starają się uchwycić sens treści, wskazać związki przyczynowo-skutkowe i w ten sposób łączą charakterystyki postaci z ich specyficznym językiem.
Baśń kryje w sobie ważną z wychowawczego punktu widzenia wartości, które mogą mieć znaczący wpływ na społeczno-moralny rozwój dziecka. Mądrość ludowa, prawdy moralne dotyczące triumfu dobra nad złem, którego prostota baśniowa jest jasna dla percepcji dziecięcej wyobraźni.
Baśń dostarcza określonego ideału, stanowi kryterium wartościowania, jest szkołą wychowania moralnego. Opowiadając baśń, przekazujemy dzieciom niewerbalnie wiele pięknych prawd: sprawiedliwość istnieje, życie jest ciekawe i pełne niespodzianek, cel można osiągnąć.
Baśń umożliwia również poznanie świata własnych przeżyć, a także, przez możliwość oceniania, pozwala podejmować dziecku próby oceny swojego postępowania. Baśń posiada również moc terapeutyczną. Dzięki baśniowym treściom udaje się często rozładować wiele napięć, opanować lęk, uspokoić wewnętrznie.
Baśń porusza jednocześnie i intensywnie, różne strony psychiki dziecka.

Bettelheim B. (1985): Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni.
Dzieniarz W. (1990): Baśnie – pytania problemowe – aktywność mowy. „Wychowanie w Przedszkolu”, numer 5.
Masłowska B. (1994): Dziecko w krainie baśni. „Albo albo”, numer 1.
Okoń W. (1987): Zabawa, a rzeczywistość. Warszawa.
Piaget J. (1998): Mowa i myślenie dziecka. Warszawa.