Agresja w szkole i sposoby jej zapobiegania

Codzienne życie dostarcza nam wielu przykładów świadczących o przejawie agresji wśród ludzi. W prasie i mediach znajdujemy mnóstwo informacji o kradzieżach, włamaniach, rozbojach itp. Zaniepokojenie budzą fakty dotyczące wzrostu agresji wśród młodzieży i dzieci. Wystarczy rozejrzeć się dookoła. Już maluchy na wiele trudnych lub niewygodnych sytuacji reagują agresywnie: płaczem, krzykiem, biciem, rzucaniem rzeczy czy wyzwiskami.
Czym więc jest agresja?
Spośród wielu definicji wybrałam tę, która mówi, że ” Agresja to każde zamierzone działanie mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty lub bólu” (Ranschburg 1993). Jej cechą charakterystyczną jest używanie przez kogoś siły wobec osób o podobnych możliwościach. Zachowania agresywne najczęściej bywają jednorazowe, incydentalne. Sprawca i ofiara nie pozostają nimi na zawsze, często zamieniają się rolami.
Agresja pojawia się w sposób gwałtowny i bezpośredni. Coraz częściej dorośli (nauczyciele, rodzice) mimo usilnych starań i zabiegów nie potrafią sobie poradzić z jej wzrostem. Jaka jest przyczyna takiego stanu rzeczy?
Zachowania agresywne mogą być uwarunkowane przez:
Czynniki biologiczne – temperament dziecka lub zaburzona dynamikę przebiegu procesów nerwowych (nadpobudliwość ruchowa);
Czynniki społeczne – wśród nich wyróżniamy:
a) Wpływ środowiska rodzinnego – brak ciepła, czasu dla dziecka i zainteresowania jego sprawami, pobłażliwość i przyzwolenie na stosowanie agresji wobec innych, brak jasnego przekazu, co jest dobre, a co złe i wyznaczania granic, stosowanie agresji i przemocy przez rodziców między sobą i w kontaktach z innymi dorosłymi, niespójne sposoby zachowania (co innego mówi, co innego robi, ocena zachowania dziecka w zależności od humoru).
b) Wpływ grupy rówieśniczej - naśladowanie zachowań agresywnych kolegów, zmniejszenie osobistej odpowiedzialności za agresywne zachowanie, poprzez rozłożenie jej na więcej osób (wszyscy to robią), a także zmniejszenie kontroli nad swoim zachowaniem pod wpływem grupy.
c) Czynniki sprzyjające agresji w szkole – niesprawiedliwa ocena, obawa przed niepowodzeniem, relacje z nauczycielem , lęk przed pogorszeniem się relacji z kolegami.
Współczesny świat stawia przed nami wiele wyzwań, którym nie zawsze jesteśmy w stanie sprostać. Bywamy więc niepewni, zestresowani, rozczarowani. Nie zawsze możemy zaspokoić potrzeby swoje i naszych najbliższych. Rodzice starają się stworzyć swoim dzieciom jak najlepsze warunki, aby bezstresowo mogły przeżyć beztroskie dzieciństwo. Chronią je przed wszystkimi złymi doświadczeniami, zaspokajają potrzeby i zachcianki. Taka postawa rodzica może przynieść skutek odwrotny od zamierzonego. Jeśli wychowanie ograniczy się tylko do zaspokajania potrzeb materialnych, nie rozwija się więź duchowa i emocjonalna. Wtedy rolę wychowawczą przejmuje telewizor i komputer.
Bieda też może być przyczyną agresji. Złe warunki materialne, uniemożliwiające zaspokajanie potrzeb i pragnień dziecka, powodują reakcję obronną w postaci agresji, najczęściej w stosunku do młodszych kolegów.
Rodzice stanowią pierwszy autorytet dziecka. Ich zachowanie, słownictwo, stany emocjonalne, postawy rodzicielskie, pośpiech, ciągłe zdenerwowanie, a także sposób odreagowywania własnych niepowodzeń i frustracji też mogą stać się przyczyną zachowań agresywnych ich dziecka.
Bardzo znaczącą rolę w zachowaniach agresywnych odgrywają wzorce zaczerpnięte z otaczającej nas rzeczywistości kreowanej przez media. Dzieci już od najmłodszych lat spędzają wiele godzin przed telewizorem, bez dozoru dorosłych. Właśnie tam stykają się z przemocą, czyli jawnym zachowaniem czyniącym ból fizyczny, rany, śmierć. W bajkach i filmach rysunkowych na porządku dziennym występuje niezdrowa rywalizacja, agresja i przemoc.
Nową jakość w promowaniu agresji wprowadziły gry komputerowe, w których gracz jest uczestnikiem agresji i przemocy. Dodatkowo wzmacniany jest nagrodami (punkty, przejście na wyższy poziom) za sprawne zabijanie. Wieloletnie badania dowodzą, iż agresywność dzieci wzrasta nie tylko wskutek ilości oglądanej agresji, ale też wskutek obniżania się wrażliwości na cudze cierpienie pod wpływem oglądania scen zawierających agresję i poprzez udział w niej choćby w sposób wirtualny.
Przyczyną agresywnego zachowania może też być szkoła, szczególnie niepowodzenia w nauce. Współczesna szkoła wymaga od dzieci dużej wiedzy, ciągłego poszukiwania nowych rozwiązań, umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Dziecko o mniejszej odporności emocjonalnej zaczyna się w tym gubić. Agresja jest komunikatem dziecka w stronę dorosłych, że ma problemy z którymi sobie nie radzi.
Agresja może przejawiać się w różnych formach:
• Atak fizyczny, np. bicie, popychanie, kopanie, plucie, szczypanie, niszczenie rzeczy ;
• Werbalna, np. krzyk, przezywanie, wyśmiewanie, grożenie, ośmieszanie, plotkowanie;
• Psychiczna, np. wrogie gesty, miny, izolowanie, manipulowanie, wykluczanie;
Podsumowanie:
Najczęściej dzieci zachowują się agresywnie, ponieważ:
- bronią swoich praw lekceważąc prawa innych;
- chcą dominować nad innymi, czasami ich upokarzając;
- nie słuchają innych;
- podejmują decyzje nie uwzględniając praw innych;
- przyjmują postawy wrogie lub obronne.
Przekaz takiego zachowania brzmi;
- Ja tak uważam, a ty jesteś głupi, skoro uważasz inaczej;
- Takie są moje odczucia, twoje się nie liczą;
- Tak oto wygląda ta sytuacja. Nie obchodzi mnie, jak ty ją widzisz.
Dlaczego zachowujemy się agresywnie?
- boimy się, że nie dostaniemy tego, co chcemy;
- nie wierzymy w samych siebie
- wcześniej takie zachowanie okazywało się to skuteczne
- chcemy zwrócić na siebie uwagę
- chcemy zademonstrować swoją władzę
- chcemy wyładować złość (będącą często wynikiem nierealnych oczekiwań)
- chcemy manipulować innymi.
Jak zatem pomóc agresywnemu dziecku?
W takich sytuacjach warto się przyjrzeć własnym relacjom z dziećmi: ile czasu mu poświęcam, czy słyszę, co do mnie mówi, w jaki sposób zwracam się do dziecka, jakich słów używam, czy są to słowa, które ranią (odejdź, przestań, nie mam czasu, ty nigdy ..., ty zawsze ...), czy takie, które pomagają (cieszę się, rozumiem cię, słucham cię, jestem z tobą, proszę, dziękuję, przepraszam). Ma to ogromne znaczenie, gdyż słowa wciąż powtarzane determinują całe dorosłe życie człowieka. Dzieci, którym poświęca się mało czasu, są zwykle mało tolerancyjne, niewrażliwe na ludzką krzywdę, bezwzględne w egzekwowaniu tego, co ich zdaniem im się należy. Natomiast dziecko wzrastające w miłości, szacunku i poczuciu bezpieczeństwa da sobie radę w różnych sytuacjach, będzie umiało kontaktować się z innymi ludźmi.
Ważną sprawą jest, aby dziecko nauczyło się samego siebie, by znalazło w sobie wartości, na których może się oprzeć. Jeśli jest niepewne, niedowartościowane, wymusza zwrócenie na siebie uwagi, często poprzez agresywne zachowanie.
Można temu w zdecydowany sposób zapobiec, budując pozytywny obraz dziecka poprzez mówienie mu, jak bardzo jest dla nas ważne, wysłuchiwanie tego, co ma do powiedzenia, dawanie mu wsparcia, wspólne przeżywanie jego radości i niepowodzeń, nielekceważenie, nawet błahych dla nas problemów dziecka.
Bardzo ważna jest także empatia, czyli umiejętność wczucia się w sytuację, wejście w świat innego człowieka. Kluczem do empatii jest całkowite skupienie uwagi i słuchanie. Okazanie empatii oznacza w trudnych sytuacjach że nie trzeba robić nic więcej, jedynie poświęcić całkowitą uwagę osobie, która potrzebuje rozmowy.
C. Rogers wyróżnia trzy właściwości rozmowy wspierającej:
- empatyczne słuchanie i okazywanie zrozumienia
- stworzenie atmosfery absolutnej życzliwości i akceptacji
- nie ocenianie wypowiadanych myśli i uczuć Taka postawa daje poczucie bezpieczeństwa, ważności, motywuje, by stawać się lepszym, rozwija otwartość, uczy optymizmu i wiary we własne siły. W efekcie wyrasta człowiek radosny, szanujący siebie i innych, otwarty na nowe wyzwania.
Nie zapominajmy, że słowa ranią równie mocno, jak pięść. Różnica polega na tym, że siniaki znikają, a urazy psychiczne nie. Dlatego słuchajmy co mówią inni, także dzieci, a także co my mówimy do nich i jakich słów używamy. Przede wszystkim bądźmy modelem nieagresywnego zachowania.
NA TABLICY NAPIS: Gdy mam kłopoty, nie mam humoru, nic nie idzie po mojej myśli – czego oczekuję od innych? (propozycje n-li), np.:
- chcę, by ktoś bliski porozmawiał ze mną
- przytulił mnie
- dał mi swój czas
- pomógł mi wyjść z tej sytuacji
WYMIANA TYTUŁU: Jak radzić sobie z agresją dziecka?
Jak komunikować się z dzieckiem agresywnym:

Zasada 4 kroków
1. Powiedz dziecku, które żle się zachowuje, że robi coś złego, coś co ci się nie podoba (Jasiu, nie podoba mi się, że dokuczasz Maćkowi. Nie rób tego!)
2. Jeśli dz. nadal dokucza, wyraź swój gniew, złość lub inne uczucie wywołane tą sytuacją. Nalegaj na zmianę zachowania. Popatrz dz. w oczy i stanowczo powiedz: Złości mnie, że nadal sprawiasz koledze ból, chcę, abyś natychmiast przestał się tak zachowywać.
3. Powiedz, co zrobisz, jakie będą konsekwencje, jeśli dz. nie zmieni swego postępowania (Jeśli nadal będziesz dokuczał Maćkowi, nie będziesz mógł się bawić z kolegami)
4.Zrób to, co obiecałaś. Jest to bardzo ważne, gdyż inaczej dz. Nie będzie traktowało twoich słów poważnie.
Kontrakt z dzieckiem
Ja ........................ zobowiązuję się, że nie będę (nazwanie zachowania)........................................,
W ramach zadośćuczynienia ........................................ .
Ponadto codziennie o godzinie (ustalić z dz.) ...... będę Was informował o realizacji postanowień zawartych w kontrakcie.
W przypadku dotrzymania warunków umowy będę otrzymywał bonusy (kiedy i jakie)............... .
W przypadku złamania postanowień poniosę konsekwencje (jakie i kiedy).................. .
Nasza umowa obowiązuje na czas ........................................ . Podpis dziecka, podpis n – la.
Zbiór przykazań dla nauczyciela
Aby dziecko nauczyło się kontrolować agresywne impulsy i nabrało pewności siebie:
1. Stwórz dziecku spokojną, miłą atmosferę
2. Pamiętaj o rzeczywistych potrzebach dz., głównie o potrzebie bezwarunkowej akceptacji.
3. Ustal jasne reguły i zasady obowiązujące w klasie i konsekwentnie ich przestrzegaj.
4. Staraj się być pozytywnym wzorem do naśladowania
5. Bądź modelem nieagresywnego zachowania.
6. Zdecydowanie przeciwstawiaj się agresji dz., zwracaj uwagę, motywuj dz., aby powiedziało, co czuje osoba pokrzywdzona.
7. Jeśli jesteś zdenerwowany powiedz dz. o tym lub odłóż rozmowę na potem.
8. Miej czas dla dziecka, rozmawiaj z nim. W czasie rozmowy aktywnie słuchaj: patrz na nie, zadawaj dodatkowe pytania, pytaj o uczucia.
9. Rozmawiaj z dz. o różnych sytuacji z dnia codziennego i wyjaśniaj niewłaściwe zachowania.
10. Ucz dz. tolerancji i poszanowania godności drugiego człowieka. Zakazuj śmiać się z innych.
11. Ucz mówić o emocjach: gniewie, złości, niezadowoleniu i pokazuj pożądane sposoby radzenia sobie z nimi.
12. Stwarzaj dz. okazję do planowania różnego rodzaju pożądanej aktywności. Zachęcaj do wysiłku. Problemy zaczynają się, gdy dz. nic nie robi.
13. Zauważaj każdy, nawet najmniejszy postęp. Chwal je jak najczęściej.
14. Podkreślaj znaczenie wysiłku w rozwiązywaniu zadania niezależnie od efektu końcowego.
15. Nie zawstydzaj i nie ośmieszaj dz. , gdyż to zaniża jego samoocenę.
15. Nie rozwiązuj za dziecko jego problemów.
16. Nie chroń dz. przed naturalnymi konsekwencjami tego, co robi. W ten sposób uczy się funkcjonowania w otaczającym świecie.
17. Dyskretnie obserwuj relacje dz. z kolegami.

Literatura:
1. Faber A. Mazlish E. (1996) Jak mówić, żeby dzieci słuchały, jak słuchać, żeby dzieci mówiły.
2. Gordon T. (1995): Wychowanie bez porażek.
3. Grochulska J. (1998): Reedukacja dzieci agresywnych.
4. Makowska J. (1998): Dzieci trudne do kochania.
5. Ranschburg J. (1993): Lęk, gniew, agresja.