Osobowość nauczyciela i jego cechy

Nauczyciel jest autorytetem dzięki cechom osobowym, posiadanym niezależnie od postrzegania uczniów. Bycie autorytetem przez nauczyciela pozostaje w związku z jego indywidualnością i wysokim stopniem samorealizacji. Jeśli nauczyciel posiada cechy postrzegane i cenione przez uczniów, to w ich opinii jest indywidualnością godną naśladowania. W takiej sytuacji posiadanie i bycie autorytetem wzajemnie się warunkują.
Słowo osobowość jest pojęciem nowym i było w przeszłości zastępowane takimi wyrazami jak: charakter, typ, formy życia, dopiero od niedawna , pojęcie „osobowość” zastało przez naukę przyjęte jako najczęstsze określenie całokształtu postępowania człowieka i zyskało sobie powszechne uznanie i stosowanie w naukowej i codziennej interpretacji. W zagadnieniu ujęcia struktury osobowości można wyróżnić trzy różne sposoby w zależności od rodzaju czynników, na których zostało oparte i uzależnione ogólne postępowanie człowieka. W zasadzie można tu wyróżnić:
• Biologiczne ujęcie osobowości – opiera się na biologicznych procesach, które uznaje się za jedyną i główną podstawę do określenia osobowości. W ujęciu tym barny jest raz jeden, to znów inny czynnik biologiczny, jako przyczyna powstawania w człowieku takich czy innych właściwości osobowych.
• Psychologiczne określenie osobowości – różni się od biologicznego ujęcia tym że opiera się na tych czy innych procesach psychicznych, od których uzależniona jest swoistość ludzkiego zachowania.
• Socjologiczne ujęcie osobowości – podkreśla znaczenie środowiska i grupy społecznej dla rozwoju człowieka. Liczni przedstawiciele tego kierunku starali się udowodnić, iż osobowość kształtuje się nie według jej wewnętrznych poglądów i dążeń lecz według oczekiwań i wymagań grupy, według nacisków środowiska.
Z drugiej strony kierunki socjologiczne zmierzały do ustalenia typologii środowisk, jako postawy do określenia pewnego typu osobowości.
• Psychologiczno-historyczny kierunek określania osobowości – opiera się na zasadniczych zdobyczach obecnej wiedzy i buduje strukturę osoby człowieka na następujących przesłankach:
a) Odrzuceniu idealistycznego poglądu na człowieka i świat,
b) Ujęciu psychiki ludzkiej w postaci funkcji systemu nerwowego,
c) Pojęciu dziedziczności jako wrodzonych zadatków podlegających ciągłemu rozwojowi i zmianie,
d) Przyjęciu zasady ciągłego historyczno-społecznego rozwoju psychicznych procesów człowieka,
e) Uznaniu jedności funkcjonalnej wszystkich procesów psychicznych człowieka,
f) Wysunięciu zasady wzajemnej zależności psychicznych procesów człowieka z otaczającym go środowiskiem,
g) Kształtowania się osobowości pod wpływem pracy .
Wyróżnić należy kategorie właściwości osobowych nauczyciela jako trzy główne cechy, które powinny charakteryzować każdą jednostkę ludzką. Dla tego rodzaju podstawowych kategorii zaliczamy:
1) Umysłowość – bogato wyposażoną we wszystkie wartościowe właściwości psychiczne. Głęboką i wszechstronną wiedzę ogólną, przedmiotową, psychologiczno-pedagogiczna, ogólną orientacje w zakresie wszystkich dziedzin aktualnego życia społeczno-historycznego, jak również własny pogląd na świat.
2) Moralność – jako zespół właściwości osobowych, które warunkują świadome przestrzeganie w całokształcie życia, zachowania się i pracy wszystkich obowiązujących w danym czasie norm społecznych oraz są podstawą mocnego i pozytywnego charakteru.
3) Humanizm społeczny – w postaci emocjonalnej postawy, równego wartościowania i szanowania każdego człowieka, pomocy w jego wszechstronnym rozwoju, zapewnienia mu pracy i związanego z nim dobrobytu oraz dostrzeganie w każdej jednostce najwyższego społecznego celu.
Wymienione trzy zasadnicze kategorie osobowe powinny charakteryzować wszystkie bez wyjątku ludzi , jednak nauczyciel, który pracuje przede wszystkim z ludźmi, powinien posiadać je w szczególnie dużym wymiarze. Podkreślić należy, że odrębne ujmowanie każdej kategorii byłoby sztuczne i abstrakcyjne, gdyż w rzeczywistości wszystkie tworzą zwartą strukturę, w których kategorie te występują w różnych związkach, stosunkach i zależnościach, przeplatają się wzajemnie i w tego rodzaju splocie kształtują obraz danej osobowości .
J. Wł. Dawid – jako najważniejszą kategorie właściwości nauczyciela uważa tzw. „miłość dusz”, czyli miłość człowieka do człowieka w postaci potrzeby i zdolności sympatyzowania, wzajemnego przenikania się, udzielania swoich i uczestniczenie w cudzych stanach duchowych, dążenie do zgodności, harmonii jedności z duchowym życiem innych .
Według Z. Mysłakowskiego – za główne cechy, właściwości osobowe nauczyciela uważa:
o Cechę kontaktowości – jako odpowiednie i jakościowe reagowanie w czasie, stające się objawem adaptacji partnera do sytuacji, w której się znajdzie.
o Żywość wyobraźni – jako „gładkość i bogactwo” z jakim skojarzenia przebiegać mogą w różnych kierunkach, a obrazy ulegają dysocjacji i mogą wchodzić w skład nowych syntez.
o Instynkt rodzicielski – jako wyraz upodobania do rozwijającego się na około życia.
o Pobudliwość uczuć – umożliwiająca adaptację uczuciową, współodczuwania, współprzeżywania i stwarzanie takich sytuacji, które mogłyby w uczniach pobudzić przez naśladownictwo rozwijanie się uczuć, szczególnie w sferze wychowania moralnego i estetycznego .
Kształtowanie osobowości wychowanka jest jednym z podstawowych celów wychowania, który realizować może tylko nauczyciel o wyrazistej osobowości zawodowej i ogólnej. Tak więc cele wychowania wszechstronnego wymagają od nauczyciela osobowości bogatej, wszechstronnie rozwiniętej, twórczej. Tylko taka osobowość może wywierać pozytywny wpływ na wychowanka. Przy tym musi być to osobowość otwarta na przyszłość.
W. Dzierzbicka wymienia następujące cechy do których powinni dążyć nauczyciele
w działalności wychowawczej.
- wytrwałość
- cierpliwość
- wyrozumiałość
- optymizm
- żywe usposobienie
- sumienność
- pracowitość
- uczciwość
- prawość
- rzeczowość
Inny podział proponuje J. Schwarz który do cech osobowych najbardziej istotnych w pracy nauczyciela zalicza:
a. Zamiłowanie do praktycznej działalności dydaktyczno-wychowawczej,
b. Wytrwałość,
c. Poczucie odpowiedzialności,
d. Umiejętność podawania i utrwalania wiedzy,
e. Umiejętność kształtowania charakteru ucznia,
f. Zdolność rozpoznawania indywidualnych różnic między uczniami.
Wpływ nauczyciela na ucznia zależy nie tylko od tego, co nauczyciel wie, umie, ale także i od tego kim jest, kim się staje, do czego dąży, a więc jak oddziałuje na wychowanka całą swoją osobowością, postawą, zaangażowaniem. Na podstawie szerokich badań wśród nauczycieli T. Malinowski wymienia dość szeroki zestaw cech:
- Wiek średni,
- Żywy temperament,
- Nieprzeciętna osobowość,
- Systematyczność dokształcania się,
- Ideowość,
- Zrównoważenie, spokój i opanowanie,
- Wysokie walory moralne,
- Silna wola,
- Łagodne usposobienie,
- Stanowczość i konsekwencja,
- Wyrozumiałość,
- Wrażliwość na krzywdę,
- Miłość do dzieci,
- Sumienność i obowiązkowość,
- Pracowitość,
- Rozmiłowanie w pracy pedagogicznej,
- Szerokie zainteresowania społeczne,
- Gruntowne wykształcenie,
- Bogate doświadczenie życiowe i zawodowe .
Wpływ osobowości nauczyciela polega przede wszystkim na tym, że zachowanie nauczyciela, jego stosunek do ucznia, jego styl działania zdeterminowane są w dużej mierze przez właściwości. Poza tym znaczenie osobowości nauczyciela staje się jak najbardziej oczywiste, jeśli zrozumiemy cele i zadania wychowania. Ujmując najogólniej – dotyczą one osobowości ucznia. Ważne jest kształtowanie pewnych stałych cech osobowościowych ponieważ istnieje ogólna zgodność co do tego, że kto chce z powodzeniem kształtować pewne cechy i innej jednostki, powinien je sam posiadać .
Osobowość nauczyciela można rozpatrywać w kategoriach pedeutologicznych, zwracając uwagę przede wszystkim na przyrodzone cechy nauczyciela wśród których eksponowane są: miłość do dziecka, skłonność do społecznego oddziaływania, zdolność sugestywna lub kontaktowość. Cechy tego rodzaju mają zazwyczaj charakter trwały, ich zmiana wymaga dużego wysiłku. Bardziej podatne na zmiany są cechy nabywane przez nauczyciela w toku jego edukacji czy praktyki zawodowej. Można do nich zaliczyć: wiedze o świecie, wiedzę związana z doświadczeniem i wychowaniem pedagogicznym, samowiedzę i samokontrole, podatność na stresy i nerwice, a w końcu również dbałość o zdrowie i wygląd zewnętrzny.
Można wyodrębnić trzy sfery osobowości nauczyciela- wychowawcy:
1. Poznawczą – wyrażającą się działaniami związanymi ze spostrzeganiem i rozumieniem ucznia-wychowanka.
2. Motywacyjną – obejmującą system wartości, potrzeby i postawy nauczyciela.
3. Czynnościową – prakseologiczno- pedagogiczną.
Literatura pedagogiczna i psychologiczna zawiera wiele przykładów cech osobowych, jakimi powinien charakteryzować się współczesny nauczyciel. Klasycznym przykładem przyjętego dzisiaj modelu jest sformułowany przez W. Okonia trójstopniowy system wartości wzoru osobowego nauczyciela, którego istotą jest synteza czynników psychofizycznych, społecznych i historycznych, takich jak:
• Walory osobowe, moralne, umysłowe i zawodowe nauczyciela.
• Pozytywny stosunek do uczniów, dodatni wpływ wychowawczy, zaspakajanie ich potrzeb i zapobieganie nie powodzeniom.
• Stosunek do społeczeństwa i zaangażowana postawa wobec rozwoju i postępu społecznego .
Najważniejszą wartością dla nauczyciela powinno być dobro ucznia, odpowiedzialność za jego edukacyjny rozwój i przygotowanie do podejmowania decyzji. Wspominając szkołę do której się uczęszczało na ogół nie pamięta się wystroju wnętrz, wyposażenia sal. Pamięta się natomiast i wspomina ze wzruszeniem tych nauczycieli, którzy byli wysokim autorytetem moralnym, którzy potrafili stworzyć nić porozumienia z uczniami, których naturalna życzliwość i zdolność empatii zapewniła uczniom poczucie bezpieczeństwa w procesie wychowania bowiem, w interakcji między wychowawcą, a wychowankiem najważniejszy jest właśnie ten mało z zewnątrz zauważalny i trudny do zdefiniowania klimat więzi emocjonalnych, który może kompensować różne niedostatki organizacyjne procesów wychowawczych, ale które z kolei nic zastąpić nie potrafi. Klimat ten wytwarza się zaś tylko wówczas jeżeli działalności wychowawczej będzie towarzyszyła zawsze głęboka refleksja wychowawcy. Jego umiejętności krytycznej oceny własnych postaw, zdolność dostrzegania spraw zasadniczych, rzutujących na jego porozumienie z wychowankiem. Są to istotne cechy osobowości współczesnego nauczyciela.

Opracowała: Natalia Antoń Studentka Uniwersytetu Rzeszowskiego III roku Pedagogiki Opiekuńczo- Wychowawczej