Możliwości poznawcze dzieci w młodszym wieku szkolnym

Jednym z elementów wprowadzających dziecko w młodszy wiek szkolny jest wiedza małego człowieka oraz związane z nią określone funkcje poznawcze. Możliwości poznawcze odnoszą się „do tych wszystkich psychicznych form aktywności, które związane są z nabywaniem, przetwarzaniem, organizowaniem i używaniem wiedzy – innymi słowy, do tych wszystkich sprawności, które wiążą się z myśleniem i wiedzą”.
Bardzo ważnym etapem w rozwoju każdego dziecka jest niewątpliwie młodszy wiek szkolny, bowiem pierwsze lata nauki decydują o jego dalszym rozwoju, przesądzają o późniejszych losach ucznia w szkole.
Z psychologicznego punktu widzenia jest to okres, w którym dokonują się istotne zmiany rozwojowe w dziedzinie procesów poznawczych: spostrzeżeń, wyobrażeń, pamięci, mowy i myślenia. Odnośnie spostrzegania, „dzięki organizacji tego procesu przez nauczyciela, następuje przekształcenie go w umiejętność obserwacji”. Zmienia się również w omawianym okresie język dziecka. Porozumiewa się ono z otoczeniem w sposób bardziej socjocentryczny, mniej egocentryczny. Próbuje ponadto zrozumieć innych ludzi i komunikuje swoje uczucia i myśli dorosłym i rówieśnikom. Mały człowiek zaczyna zauważać drobiazgi oraz szczegóły. Pomijając istotne cechy, zaczyna dostrzegać związki między rzeczami i zjawiskami. Dominującym rodzajem działalności staje się dla niego uczenie, natomiast charakterystyczny sposób myślenia związany jest przede wszystkim z operacjami konkretnymi. Etap ten nazywany został przez szwajcarskiego psychologa Jean Piageta stadium operacji konkretnych, „ponieważ dziecko, aby rozwiązać problem w sposób logiczny, potrzebuje manipulacji i eksperymentowania na rzeczywistych przedmiotach. Uczeń może ponadto „formułować hipotezy pod nieobecność konkretnych dowodów, przez abstrakcyjne rozumowanie, ale tylko w takim zakresie, w jakim miał okazję zetknąć się wcześniej z konkretnymi przedmiotami, zdarzeniami, których te hipotezy dotyczyły”. W związku ze zmieniającą się rzeczywistością, „obserwuje się trudności ze zmianą hipotez, w następstwie czego mamy do czynienia z dopasowaniem ich do dziecięcych struktur poznawczych”. Na tym etapie „zwiększa się też pojemność i trwałość pamięci; oprócz pamięci mechanicznej rozwija się stopniowo - pod wpływem zadań stawianych przez nauczyciela - pamięć logiczna”. Młody człowiek „uzyskuje coraz większą wprawę w słowno-logicznym zapamiętywaniu materiału, co następuje w związku z rozwojem myślenia i mowy”. Ponadto zdolny jest do opanowania pojęcia stałości, „uwzględniania punktów widzenia innych osób, klasyfikowania obiektów i porządkowania ich w serie według określonego kryterium (takiego jak wielkość) oraz do rozumienia pojęć odnoszących się do stosunków pomiędzy obiektami (A jest większe od B). Pomimo to istotnym ograniczeniem tego stadium jest niezdolność dziecka do rozwiązywania problemów o charakterze abstrakcyjnym”. Na tym etapie mały człowiek „opanowuje działania arytmetyczne, mierzenie, klasy logiczne, relacje między klasami i zbiorami oraz pojęcia przestrzenne, przyswaja ono zasadę zachowania ilości - oznacza ona wiedzę, że ilość substancji pozostaje nie zmieniona (zachowana), nawet jeśli jej wygląd ulegnie zmianie. Aby rozwiązać problemy z zakresu zachowania ilości, stawiane przez Piageta (i przez środowisko naturalne), dziecko musi nauczyć się reagować na dwa lub więcej wymiarów bodźca równocześnie”. Pamięć młodego człowieka jest nieukierunkowana, ale dokładna, „zapamiętuje to, co spostrzega, co słyszy i co jest związane z jego najbliższym otoczeniem”. Należy pamiętać, że „proces uogólniania zachodzi w jedności z procesem konkretyzacji, każdy fakt czy zjawisko posiada w sobie coś ogólnego, każde zaś uogólnienie przy jego praktycznym zastosowaniu i ilustracji konkretyzuje się w mnóstwie zjawisk jednostkowych, dzięki czemu wzbogaca się jego treść”. Z psychologiczno-pedagogicznych badań, wynika iż w omawianym stadium „uczeń ma tendencję raczej do opisywania środowiska niż wyjaśniania istniejących w nim zależności, stąd łatwiej mu znaleźć przykłady, niż dokonać uogólnienia, formułując definicję”.
Młodszy wiek szkolny jest bardzo ważnym okresem w życiu każdego dziecka, jednak należy zauważyć, iż ten etap poznawczy (stadium trzecie – operacyjno-konkretne) jest możliwy tylko wówczas, gdy dziecko osiągnie stadium pierwsze, czyli sensoryczno-motoryczne oraz stadium drugie, czyli przedoperacyjne. To, w jaki sposób od dzieciństwa do okresu dojrzewania dziecko przyswaja sobie operacje myślowe, stopniowo umożliwiające mu posługiwanie się abstrakcyjnymi ideami i konkretnymi pojęciami, wchodząc w środowisko szkolne, zależy w dużej mierze od rodziców. Okazuje się, że im większą dawkę miłości i możliwości ekspresji otrzyma młody człowiek od rodziców bądź opiekunów, tym wykaże się większą, autentyczną i spontaniczną chęcią do nauki. Wyrośnie zatem ze swojego dziecięcego egocentryzmu i emocjonalnych reakcji typu: wszystko albo nic; będzie on również wykazywał zainteresowanie innymi ludźmi oraz gotowość do współpracy z nauczycielem we wspólnym przedsięwzięciu, którym jest nabywanie wiedzy. Jeśli jednak rodzicom nie udało się zaspokoić w pełni potrzeb emocjonalnych dziecka, może mieć ono problem z przyjęciem roli ucznia, dlatego tak ważna jest świadomość rodziców i nauczycieli dotycząca etapu rozwoju poznawczego własnego dziecka, by możliwe było organizowanie procesu wychowania i nauczania zgodnie z jego możliwościami.

Opracowała: Karolina Typańska

BIBLIOGRAFIA

J.Simmons, 100 najwybitniejszych uczonych wszech czasów, Warszawa 1997
A.Birch,T.Malim, Psychologia rozwojowa w zarysie, Warszawa 2001
W.Głowacka,Przejawy aktywności uczniów na zajęciach z edukacji przyrodoznawczej, [w:] Przyrodnicze rozumowanie i komunikowanie się najmłodszych.Pod red.Stanisława Dylaka, Warszawa 1997
M.Krzyśko, Niektóre uwarunkowania efektywności kształcenia środowiskowego, [w:]Dziecko w świecie przyrody i nauki. Pod red. Joan Solomon i Stanisława Dylaka, Toruń-Warszawa 1998
M. Dembo, Stosowana psychologia wychowawcza, Warszawa 1997
J.Turner, D.Helms, Rozwój człowieka, Warszawa 1999
P.Zimbardo, F. Ruch, Psychologia i życie, Warszawa 1994
A.Sperling, Psychologia, Poznań 1995