Wychowawcze walory bajki i baśni w literaturze pedagogicznej

„Bajka jest dobra na wszystko,.
Na nudę i niepogodę.
Nie możesz wyjść na podwórko?
Wyrusz po żywą wodę!
Weź bułkę – odrastajkę,
Buty siedmiomilowe,
No i czapkę - niewidkę
Koniecznie włóż na głowę.
Przejdź przez zaklęte lustro,
Poznaj magiczne słowa,
Pokonaj złego smoka,
Pozwól się...zaczarować”.1
Bajka od najdawniejszych czasów, można powiedzieć niepamiętnych czasów, była na usługach wychowawczych . Czyli realizowała cele i zadania wychowawcze. Dlatego też niektórzy uważają, że swoją karierę zaczynała od szkoły. Jak wiadomo każda bajka opowiada o czymś, przedstawia pewną historię. Tematy do bajek czerpano z obserwacji życia codziennego. Czyli takiego które było bliskie, tym do których była skierowana.
Oprócz rozwijającej się akcji bajka posiada morał, a raczej naukę moralną, która pełni rolę praktycznej mądrości życiowej.
„ Mądrość i etyka praktycznie zwracają uwagę głównie na strony ujemne życia: nie nakaz – lecz zakaz, nie ideał – ale błąd stanowi jej główny temat. Bajka piętnuje błąd ukazując fatalne jego skutki.

1 Ewa Stadtmuller, Bajka jest dobra na wszystko, Bliżej przedszkola 2004, nr 2, s. 6.

Ukazują jedynie fakty. Nauczanie w bajkach dokonuje się „ metodą dwojaką „ – negatywów i pozytywów”. 2
Stanowi specyficzny rodzaj gatunku literatury, w którym zabawa łączy się z pożytkiem a nawet nauką. Dlatego zaliczana jest do literatury o charakterze dydaktycznym.
Dzięki temu, że świat zawarty w bajkach i baśniach posiada cechy fantastyczne, jego zrozumienie lepiej trafia do umysłu małego odbiorcy. Dziecko szybciej i łatwiej może przetransponować w swoim umyśle to co dzieje się w rzeczywistym świecie, w którym musi przecież żyć, a który bez pomocy fantastyki nie byłby w stanie pojąć.
Nie istnieje bowiem druga taka rzecz, która byłaby w stanie przemówić do wyobraźni dziecka i pobudzić jego wewnętrzne zaangażowanie jak czyni to bajka. Bohaterowie i wydarzenia występujące w bajkach i baśniach są postaciami fikcyjnymi, a jednocześnie tak bardzo realnymi i bliskimi małemu odbiorcy. Postacie z którymi spotykamy się w bajkach posiadają wyraźne znaczone cechy i reprezentują określone wartości. Są to bohaterowie, pozytywni lub negatywni.
Tak jak dzieje się w życiu, tak i w bajce bohater pozytywny budzi zaufanie jest aprobowany i bardzo często dziecko utożsamia się z jego postacią. Chce być chwalone, chce czuć się dumne z tego, że inni patrzą na niego jak na bohatera. Ale bajka to nie tylko samo dobro, piękno i bohaterskość. Bajka to również ta ciemniejsza strona życia, która często pada cieniem na wartości dodatnie. Mamy tu na myśli postacie negatywne, których pojawienie się wywołuje często strach, niechęć i często zasługuje na potępienie.

2 Franciszek Dyka, Wartości moralne bajek i ich miejsce w edukacji wszesnoszkolnej, „Biblioteka w Szkole” 2002, nr 3, s. 1.

Dzieci zachwycają jednak nie tylko postacie fantastyczne, wyimaginowane. Z równie dużą uwagą i zainteresowaniem śledzą losy tych prawdziwych ludzkich bohaterów.
Charakteryzują się oni tym, że posiadają wyłącznie dobre lub złe cechy charakteru, są odważni lub tchórzliwi, skromni lub pełni pychy.
Dzięki takim właśnie kontrastom dzieci uczą się dokonywać wyborów oraz łatwiej im zrozumieć ludzi i relacje jakie między nimi zachodzą.
Bajki i baśnie zawsze rozbudzały zaciekawienie dzieci zwłaszcza tych najmłodszych – naszych przedszkolaków. Nic więc dziwnego, że są one jako wątek do wielu działań.
Dzieci szybko dostrzegają, że wraz z ulubionymi bohaterami warto odkrywać tajemnice przyrody, dalekie nieznane krainy czy też wyruszyć w podróż na nieznaną planetę.
„Bohaterowie literaccy są bliscy dzieciom, stanowią cząstkę ich świata, w którym ożywają lalki, zabawki, rośliny i przedmioty. Dlatego tak ważne są dla dziecka, nauka, wartość, wzory, które przedstawiają i dzięki temu, wykorzystując tych bohaterów my dorośli możemy urozmaicić, wzbogacić i pogłębić nasze oddziaływania wychowawcze.
Nieodłącznym przyjacielem i pomocnikiem rodziców i wychowawców może być postać Krasnala Habały. Stanie się on doskonałym towarzyszem zabaw dziecięcych. Może pomóc w nawiązywaniu kontaktu z dziećmi, rozbudzeniu ich zainteresowania, zwróceniu uwagi na sposób zachowania się, wyrażenia pewnych prawd życiowych w stosunku do najmłodszych”.3
Identyfikują się z bohaterami baśni i bajek – dziecko w pewien sposób, wynagradza wszelkie braki z jakimi musi zmagać się każdego dnia.

3 Katarzyna Och, Rola bajki w edukacji, „Wychowanie w Przedszkolu” 1987, nr 2, s. 114.

Nic więc dziwnego, że nieśmiałe, małomówne dziecko będzie widziało siebie jako królewicza, dzielnego rycerza czyli uosobienie męstwa i szlachetności.
Dzieci uwielbiają słuchać przygód Misia Uszatka czy też Plastusia ponieważ śmieszą je zabawne przygody tych bohaterów.
Słuchanie i jednoczesne przeżywanie bajek kształtuje przede wszystkim i rozwija wyobraźnię dziecka. Wyobraźnia natomiast jak powszechnie wiadomo jest podstawą do rozwoju wielu innych procesów i właściwości psychicznych dziecka. Słuchanie bajek wymaga od dziecka umiejętności opowiadania, wiązania poszczególnych zdarzeń w pewne sensowne całości oraz przewidywanie ich następstw. Dzieci wręcz uwielbiają baśnie i są wiernym, a nawet najwierniejszymi ich słuchaczami.
„ Kto umie opowiadać, ma klucz do ich serc”. 4
„ Baśnie mogą oddziaływać w pełni – przynosić pociechę i przekazywać znaczenia symboliczne, zwłaszcza międzyludzkie – kiedy są dziecku opowiadane, a nie czytane. Jeżeli zaś opowieści owe czytamy, winno temu towarzyszyć emocjonalne zaangażowanie w sens danej historii i w reakcje dziecka, wyczucie co może ona dla niego znaczyć. Lepiej opowiadać baśnie niż czytać, bo opowiadanie daje większą swobodę w uwzględnianiu reakcji dziecka”. 5
Baśń jako jeden z podstawowych gatunków epiki ludowej utrwala w fantastycznej formie ludowe poglądy na stosunki międzyludzkie, przedstawia ideały dobra i sprawiedliwości oraz kryteria ludzkich poczynań.

4 Stefania Wortman, W literaturze i w życiu dziecka. Co i jak opowiadać, Warszawa 1958, s. 157.
5 B. Bettelheim, Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach w baśni, Warszawa 1985, s. 277.

pracowitość, odwaga, a obok tego chciwość, skąpstwo, lenistwo, tchórzostwo przedstawione w dramatycznej akcji wzruszają dziecko i każą mu stanąć po stronie pozy. Nigdzie bowiem tak dobitnie nie jest przedstawiony problem dobra i zła. Dobroć, dawnych wartości moralnych. Baśń dostarcza dziecku niezastąpionego materiału do tworzenia własnej osobowości, przedstawiając modele postępowania i przeżywania oraz wzory osobowe. Wzory te dziecko akceptuje uczuciowo dzięki identyfikowaniu się z bohaterami dzieła. Identyfikacja ta umożliwia współczuwanie z bohaterem tak, jakby to były jego własne przeżycia, a także perspektywę własnego rozwoju i model postępowania do którego upodabnia się spontanicznie i z satysfakcją w swoim postępowaniu. Silnie przeżyte treści i modele zachowań mogą się odbijać w postępowaniu dziecka, wtedy, gdy własna konkretna sytuacja wyzwoli zapadłe głęboko w psychikę treści i wzory. Dziecko chętnie, choć często bezkrytycznie naśladuje bohaterów książkowych, szuka w książce potwierdzenia lub zaprzeczenia własnego postępowania. Szuka bohatera o przeżyciach i doznaniach, które są mu w życiu niedostępne. Istotne jest, aby bohaterowie bajek obok cech pozytywnych godnych naśladowania mieli też słabości, by odpowiadali w pewnym stopniu temu co dziecko dostrzega u „prawdziwych ludzi”. Nie mniej jednak bohater książek, bajek powinien być postacią pozytywną, a przy tym tak sugestywnie przedstawioną, aby dziecko dostrzegając niedociągnięcia i braki bohatera kształtowało swoją refleksję przede wszystkim na cechach pozytywnych. Wtedy bajka będzie miała dodatni wpływ na dziecko.„ Każdy człowiek bowiem (...) pragnie być zwycięzcą w walce z przyrodą, w walce z własną ludzką słabością, z ludzkimi i swoimi wadami. Każdy człowiek chce być mądry, dzielny, silny, odważny i szczęśliwy : taki właśnie jakimi są bohaterowie baśni.” (Ewa Szelburg – Zarembina). 6

6 Jadwiga Butkiewicz, Czytamy dzieciom w przedszkolu, „ Bliżej Przedszkola” 2006, nr 1, s.24.

A oto dziewięć bardzo ważnych powodów, dla których warto opowiadać i czytać dzieciom bajki.
„1. Porządkują dziecięcy świat – śledząc losy bajkowych postaci dziecku łatwiej będzie zrozumieć codzienne sprawy. Świat w książkach jest uproszczony: jest wyraźna granica między dobrem (pracowity Kopciuszek) i złem ( okrutna macocha).
2 . Całkiem nieźle wychowują – dzieci widzą w książkowych bohaterach siebie. Jeśli chce się nauczyć dziecko dobrych manier, trzeba sięgnąć do takiej bajki, gdzie występuje podobne dziecko np. takim, które ma tyle samo lat i też nie lubi mleka (Teletubisie, Ulica Sezamkowa). By dodać dziecku odwagi – można wykorzystać bajkę o Szewczyku – Dratewce.
3 . Ocierają dziecięce łzy – proste, najlepiej rymowane i zabawne opowiastki pomagają pocieszyć dziecko. Mądra, dobra bajka przeczytana ciepłym głosem jest niezastąpiona np., gdy dziecko ma iść do przedszkola.
4 . Wiele mówią o dzieciach – dzieci uwielbiają słuchać na okrągło tych samych bajek. Często to sygnał, że coś je niepokoi, interesuje albo cieszy.
5 . Rozwijają wyobraźnię małego człowieka – nie trzeba czytać bajki „ od deski do deski „ .Gdy dziecko zaczyna się nudzić, wiercić, można je zachęcić do wymyślenia swojego zakończenia i rysowania ulubionych bohaterów.
6 . Rozwijają inteligencję – głośne czytanie sprawia, że w mózgu dziecka powstają miliony neuronowych połączeń, które stymulują jego pracę i korzystnie wpływają na rozwój dziecięcej inteligencji. Słuchanie bajek wzbogaca słownictwo i zachęca do samodzielnej nauki czytania.
7 . Podpowiadają jak radzić sobie z rówieśnikami, rodzeństwem i rodzicami. Co zrobić, gdy starsza siostra zabiera zabawki? Dlaczego warto słuchać rodziców? Na większość tych pytań dzieci znajdą odpowiedź w prostych opowiastkach.
8 . Są pretekstem do bycia razem – przez kilkanaście minut dziecko jest przytulone do mamy, wsłuchane w jej głos. Bliski kontakt daje dziecku poczucie bezpieczeństwa i pozwala zapomnieć o dniu pełnym napięć.
9 . Rozwijają pasję kolekcjonera. Warto kupować dziecku książeczki. Czekanie na kolejny odcinek przygód bohatera jest dla dziecka bardzo emocjonujące i rozbudza ciekawość”.7
W świecie ciągłych przemian zabiegania i ustawicznego braku czasu dosłownie na wszystko, warto na chwilę wyłączyć telewizor, telefon, zatrzymać się, usiąść ze swoim dzieckiem i poczytać mu jego ulubioną bajkę. Nie ma bowiem nic piękniejszego od widoku dzieci zasłuchanych, gdy czytają im rodzice. Czytając dziecku poświęcamy mu czas i zaspokajamy fundamentalną potrzebę bezpieczeństwa. Czytajmy dzieciom, bo tylko w książkach zawarta jest prawdziwa mądrość, którą warto im przekazać. Telewizja i komputery tego nie potrafią. I chociaż też uczą wielu pożytecznych rzeczy, nie zastąpią ani książki, ani rodziców.
„Baśń to elementarz, z którego dziecko uczy się czytać we własnym umyśle, elementarz napisany w języku obrazów. Jest to jedyny język, dzięki któremu możemy rozumieć siebie i innych zanim dojrzejemy intelektualnie”. 8
Baśnie kształtują inteligencję dziecka, wszechstronnie oddziałują na jego osobowość. Jak żaden inny gatunek literacki wzbogacają życie psychiczne dziecka poprzez pobudzanie wyobraźni, porządkowanie uczuć oraz umożliwienie rozpoznania własnych problemów i sposobów ich rozwiązywania.

7 Wanda Biernacka-Conrad, red. W bajce siła, „Świat Kobiety” 2005, nr 12, s. 56-57.
8 B. Bettelheim, op.cit.s.125.

Swoista logika baśni sprzyja rozwojowi myślenia, uczy przewidywania i wyciągania wniosków. Dzięki baśniom i bajkom dzieci uwrażliwiają się też na piękny język literacki, zapoznają się z jego bogactwem, a w konsekwencji zwiększa się zasób ich słownictwa. W naturalny sposób nabywają umiejętności komunikowania się.
Wiek przedszkolny to bardzo ważny moment, gdyż w tym okresie ciekawość świata i świadomość własnej odrębności wprowadza dziecko w specyficzny i jakże niełatwy krąg problemów społeczno – ludzkich. Dziecko poszukuje intensywnie sytuacji i przeżyć, które umożliwią mu osiągnięcie poczucia własnej tożsamości w świecie pełnym zmiennych doznań i doświadczeń. Najpełniej i najlepiej pokazują je utwory literackie.
„ Wartości w świecie dziecka w wieku przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym ukazane są przez poetów w sposób dostosowany do rozwoju i mentalności dziecka w danym okresie. Przede wszystkim chodzi o podanie pewnych konkretnych wiadomości i uporządkowanie nabytej przez dziecko wiedzy poprzez doświadczenie życiowe. W poezji dla dzieci fantazja, baśniowość i bajkowość wiąże się bowiem z obrazami rzeczywistego życia, antropomorfizacja zwierząt, roślin, przedmiotów, z realistycznymi ich przedstawieniami. W bajeczkach dla dzieci zwierzęta, przedmioty czy zjawiska przyrody zachowują się jak ludzie – są realistyczne. Zwierzęta są ulubionymi towarzyszami zabaw dziecka. Realistyczno – fantastyczny świat dziecka we współczesnej poezji jest barwny dzięki wprowadzeniu przez poetów odpowiednio dobranej tematyki dostosowanej do rozwoju psychicznego dziecka oraz wartości estetycznych, specyfiki języka i stylu dziecka”. 9

9 Krystyna Bęczkowska, Wartości w świecie dziecka we współczesnej literaturze dla dzieci, t. II, Kielce 2000, s. 79

Bajki i baśnie są pełne ciekawych dla dziecka bohaterów godnych naśladowania. Dzieci więc uwielbiają identyfikować się z różnymi postaciami, dzięki czemu przeżywają przygody, pokonują przeszkody, odnoszą zwycięstwo i otrzymują zasłużoną nagrodę. Ponadto bajka ukazuje fantastyczny świat, w którym postacie bohaterów i ich losy nie liczą się z prawami rządzącymi w świecie realnym. Przez kontrast pozwalają lepiej zrozumieć świat rzeczywisty i porządkować zdobyte w nim doświadczenie. Nie tylko pobudza wyobraźnię i fantazję, lecz kształci i ćwiczy mechanizmy wyobrażeniowe. Rozszerza zakres doświadczeń dziecka. Ż bajki dziecko może się dowiedzieć bardzo wielu rzeczy, zdobyć pewne wiadomości z życia codziennego, czy też historyczne lub przyrodnicze. Rozwija możliwości poznawcze dziecka: myślenie intuicyjne. Jest źródłem przeżyć integrujących i kompensujących braki doświadczeń życia realnego.” Wartości w świecie dziecka zawsze są te same, tylko świat widziany oczami dziecka staje się coraz bogatszy i trudniejszy do zrozumienia. Współczesna literatura dziecięca właśnie pomaga dziecku i dorosłym w tym trudnym okresie poznania i rozumienia otaczającego dziecko świata”. 10
Wartości, jakie poeci chcą przekazać dzieciom to wartości etyczne, moralne, estetyczne. Przeprowadzono również badania na temat pozytywnego oddziaływania baśni na psychikę dziecka w wieku przedszkolnym.
„ Maria Kielar – Turska w artykule pt. Wartości baśni odkrywane przez dzieci i dorosłych” przedstawia wyniki badań, które zmierzały do odkrycia, czy i jakie wartości baśni są zauważane przez dzieci i przez dorosłych oraz czy istnieje związek między przyjmowanym przez dorosłego systemem wartości a wartościami odkrywanymi przez niego w baśniach.

10 Tamże, s. 81-82.

Z badań tych wynika, że dzieci bardzo lubią baśnie z powodu ich walorów poznawczych, estetycznych i emocjonalnych”. 11
Dziecko w wieku przedszkolnym cechuje się bogatym i bardzo zróżnicowanym życiem uczuciowym. Szczególnie wyraźnie zauważyć można takie uczucia jak gniew, strach, radość, wstyd, niechęć, zazdrość, których małe dziecko nie potrafi ukryć.
„ Dziecko uzewnętrznia radość, gniew czy strach w śmiechu i płaczu, w żywych gestach i mimice twarzy i ruchach całego ciała ,a także w słowach, którym nadaje zależnie od przezywanego uczucia odpowiednią intonacji”. 12 Na rozwój psychiczny dziecka w wieku przedszkolnym ma duży wpływ również czytelnictwo poezji i prozy dla dzieci.
Helena Ratyńska pisze, iż „ ...rozwój wyobraźni i fantazji w tym wieku wpływa na zainteresowanie baśnią. Coraz bogatsze stają się przeżycia małego odbiorcy związane z książką, w której wątki fantastyczne, baśniowe przeplatają się z elementami realistycznymi. Dużym powodzeniem u starszych przedszkolaków cieszą się także utwory o treści realistycznej, w których można odnaleźć już fakty i sytuacje, poszerzyć i utrwalić swoje wiadomości”. 13
Irena Landau w utworach pt. „Ania i mama” – ukazuje jak kształtuje się osobowość małej Ani. „ Ania ma swój własny, dziecięcy świat, który przejawia się w zabawach, twórczości, języku, przeżyciach i uczuciach. Wychowywana jest w ciepłej serdecznej atmosferze w poszanowaniu tradycji. Jej rodzice pracują zawodowo, a mimo to znajdują czas na zabawę z Anią.

11 Tamże, s. 83.
12 H. Ratyńska, op. cit, s. 231.
13 Tamże, s. 232.

Mama pomaga córeczce w nauce rysunku. Rodzice poprzez zabawę wdrażają Anię do pracy. Ania wraz z ojcem wykonuje meble dla swojej lalki Doroty. Po poznaniu związków rodzinnych, dziewczynka bawi się w mamusię i córeczkę. Pod wpływem rozwoju psychicznego zadaje ona dorosłym coraz więcej pytań i bawi się w różne zawody”. 14
Z kolei Maria Kownacka w opowiastkach pt. „ Wesołe przedszkole”, odtwarza dzień powszedni i świat przeżyć, uczuć i doświadczeń przedszkolaków do których należą: wyrabianie zamiłowania wobec otoczenia, nauczenie koleżeństwa, rozbudzenie fantazji oraz przyzwyczajanie do pracy. Pod kierunkiem wychowawczyni przedszkola, dzieci wykonują różne prace: lepią z plasteliny wesolutkie ptaszki, pracują w ogródku, wykonują karmniki dla ptaków, bawią się w różne zabawy, kształtują właściwe nawyki”. 15
Kiedy za oknem pada śnieg i wieje zimny wiatr, najlepiej siedzieć w przytulnym domu czy przedszkolu i słuchać bajek. Wspólne wędrówki przez „ zaczarowany bajek świat „ są dla dzieci nie tylko źródłem radości i cudownych wspomnień, ale i inspiracją do twórczości plastycznej, muzycznej czy teatralnej. Odpowiednio dobrana i wartościowa bajka to jeszcze nie wszystko. Aby spełniała ona właściwą rolę, musi być dobrze wykorzystana, a jej treść przekazana jak najlepiej.
Metod i form pracy z bajką w przedszkolu jest wiele, zaś ich dobór zależy od inicjatywy nauczyciela i grupy, z którą pracuje. W przedszkolu w każdej grupie powinien istnieć „kącik książki” czyli miejsce gdzie można wygodnie usiąść, wziąć ulubioną bajkę i przenieść się w cudowną krainę fantazji. Bajki można dzieciom czytać lub opowiadać, ale mogą one również być przekazane za pomocą nagrania magnetofonowego.

14 K. Bęckowska, op. cit., s. 82.
15 Tamże, s. 84.

Dzieci bardzo często tak mocno identyfikują się z postacią bohatera, że przenoszą pewne zachowania do swoich zabaw tematycznych.
„Każda bajka zawiera pewien ciąg przyczynowo – skutkowy i to sprawia, że dziecko wdraża się do układania faktów według kolejności. Jest to ważne nie tylko podczas ćwiczenia rozmowy z dzieckiem, ale przede wszystkim w kształtowaniu jego wielozdaniowej wypowiedzi. Bajka przedstawiona dziecku za pomocą teatrzyku wnosi ponadto walory doznań estetycznych. Obecnie możliwości środków ekspresji są bardzo duże, a zatem i siła oddziaływania na dziecko jest duża. Piękno postawy etycznej bohaterów bajki może być znacznie wzmocnione estetyką ich wyglądu zewnętrznego, pięknem wypowiadanych słów, scenerią akcji. Jest to równocześnie wychowywanie dziecka dla życia społeczno – moralnego, jak i dla rozwoju jego doznań estetycznych.
Bajka może być dobrym źródłem zabaw dziecięcych. duże zainteresowanie uczuciowe w zabawach wszechstronnie aktywizuje dziecko. Przygotowując i organizując zabawę, dzieci przed koniecznością rozwiązywania różnych problemów związanych z doborem bajki, ze strojami, scenografią. Wszystko to sprzyja samodzielności myślenia, projektowania i przewidywania. Inscenizacje bajek stanowią bogatą inspirację twórczości plastycznej dziecka. Pod wpływem baśni, bajki, czy opowiadania, dziecko często rysuje, maluje, lepi, wykonuje przedmioty z różnorodnego materiału, stroje i akcesoria potrzebne do inscenizacji”. 16 Przedstawienie bajki, w której słowo splata się z ruchem, kształtem i kolorystyką dekoracji, szczególnie silnie oddziałuje na przeżycia dziecka. Tym bardziej te doznania są intensywne, gdy inscenizacji towarzyszy podkład muzyczny, a dziecko zaangażowane jest ekspresyjnie w formach taneczno – wokalnych. „ Również dużą rolę kształcącą i wychowawczą spełnia bajka przedstawiona w formie pogadanki.

16 Franciszek Dyka, op. cit., s. 2.

Podczas dialogu z nauczycielką i rówieśnikami dziecko uczy się cierpliwości w oczekiwaniu na swoją kolejność w zabieraniu głosu. Uczestnicząc w zbiorowych pogadankach dziecko często przezwycięża własną nieśmiałość, nabiera odwagi do samodzielnego wypowiadania swoich myśli, uczy się samoopanowania, ma poczucie że uczestniczy w czymś ważnym dla grupy”. 17
Powróćmy jak za dawnych lat. W zaczarowany bajek świat. W nich jest siła zaklęta i czar i moc. To proste, a jakie wymowne słowa piosenki, które zapraszają nas do tego, aby chć na chwilę się zatrzymać w biegu codzienności, a nawet cofnąć do wspomnień lat dziecinnych i poczuć raz jeszcze smak i zapach bajki.
Bardzo istotną rzeczą jest to, że „miejsce baśniowych wydarzeń leży w pewnym kraju daleko, daleko stąd... a czas ich określa się jako.. dawno, dawno temu, albo też miejsce ich jest wszędzie i nigdzie, a czas zawsze i nigdy. Skoro tylko baśń nabiera rysów historycznych (...) traci nieco ze swej istoty”. 18
Zatem zostawmy historię historykom zaś baśń niech pozostanie baśnią. Bo gdyby nie ona o ileż uboższy byłby świat i to nie tylko ten dziecięcy, ale również i nasz dorosły. Jesteśmy wprawdzie dorośli, ale przecież każdy z nas był dzieckiem, każdy uwielbiał te chwile, gdy rzeczywistość stawała się fantazją właśnie za sprawą baśni.
Nie jest istotne czy są one opowiadane, czytane, wymyślone czy po prostu oglądane – za każdym razem stanowią nieodzowny element szczęśliwego dziećiństwa. A ponadto uczą się i wychowują, jednym słowem kształtują osobowość dziecka, co szerokim echem odbija się w późniejszym życiu dorosłym.

17 Tamże, s. 2.
18 A. Jolles, Proste formy, tłum. R. Hantke, “Przegląd Humanistyczny” 1965, nr. 5, s. 79.

„Na walory poznawcze i edukacyjne bajek dawno już zwróćili uwagę literoznawcy i pedagodzy. Do prawidłowego rozwoju dziecka przyczyniają się bowiem nie tylko same teksty bajek, ale w nie mniejszym stopniu ich opowiadanie, słuchanie, a nawet tworzenie”. 19
„Są bajki krótkie i długie
jedna piękniejsza od drugiej.
Mama je czyta Agacie,
wy też je kiedyś poznacie”. 20
Im wcześniej nastąpi ten moment poznania bajki i jej czarownej mocy, tym większa będzie korzyść dla dziecka. A oto niektóre z tych korzyści przytoczone przez Katarzynę Szeligę.
„Korzyści jakie bajki i baśnie dają słuchającym:
1. W sferze intelektualnej:
- porządkują wiedzę o świecie
- wyjaśniają związki przyczynowo – skutkowe między zdarzeniami
- wzbogacają słownictwo
- obrazują sposób rozwiązania problemu
- zapoznają w sposób prosty i zrozumiały z trudną sytuacją
2. W sferze społecznej:
- dają wiedzę na temat ról grup i związków społecznych
- uczą rozumienia zasad współżycia społecznego
- rozwijają i umacniają więzi rodzinne

19 Katarzyna Szeliga, Historia Guziołka czyli jak tworzyć i wykorzystać bajki i opowiadania w biblioterapii oraz rozwoju aktywności, twórczej dziecka w wieku przedszkolnym, Kraków 2005, s. 9.
20 Czesław Janczarski, Najpiękniejsze bajki, Warszawa 1980, s. 11.

3. W sferze emocjonalnej:
- zapoznają ze skalą i bogactwem uczuć
- kompensują brak i niedostatek doświadczeń świata realnego
- dają poczucie bezpieczeństwa
- rozładowują stres i napięcie
- uwalniają od poczucia winy
4. W sferze zachowania:
- uczą oceniać postawy moralne: złe, dobre
- tłumaczą szkodliwe efekty działań
- oduczają zachowań niepożądanych
- uczą rozpoznawać zagrożenia i bronić się przed nimi”. 21
Są to oczywiście te fundamentalne i najważniejsze korzyści jakie każdy człowiek może czerpać z bajek i baśni.
Baśń i bajka wywierają największy wpływ na sferę emocjonalną dziecka.
Utożsamia się ono z bohaterem, przeżywa to, co dotyczy jego, cierpi, wzrusza się, walczy i zwycięża wraz z nim.
Równocześnie w sposób bezpośredni bajka ma wpływ wychowawczy.
Myślą przewodnią baśni jest to, że za czyn dobry następuje nagroda, zaś zło jest karane. Dlatego dziecko słuchając baśni oczekuje szczęśliwego zakończenia i wierzy, że dobro zwyćięży. Każdy z nas pragnie, aby dzieci przyjęły do swoich zachowań dobro, pracowitość, odwagę, sprawiedliwość, aby w nich znalazły wzór dla siebie.
W baśniach i bajkach motywem, który pojawia się najczęściej są uczucia rodzinne, miłość do matki, ojca czy też rodzeństwa.
„W Baśni o Sobotniej Górze Zmorskiego synowie narażają życie, aby zdobyć „żywą wodę” i przywrócić życie ukochanej matce... .

21 Katarzyna Szeliga, op. cit. s. 17.

Na szczyt „Szklanej Góry” wspina się najmłodszy syn z baśni Ostrowskiej, żeby uratować nieznaną królewnę”. 22
Byłoby jednak błędem zakładać, że po wysłuchaniu nawet kilkakrotnym baśni, dziecko już na zawsze zmieni swój stosunek do rodziców czy rodzeństwa.
„Mocny, wyraźny, widoczny dla otoczenia wpływ baśni, bywa krótkotrwały – jednak istnieje, kształtując stosunek dziecka do innych, urabiając jego charakter”. 23
Chcąc odpowiednio ukształtować charakter i osobowość naszych dzieći, musimy dostarczać im jak najwięcej przykładów, godnych naśladowania, w których króluje miłość, szacunek, prawda, dobro i piękno. A pomogą nam w tym właśnie piękne i wartościowe baśnie i bajki, których nie brakuje.
Przykładem niech będą chociażby baśnie Jana Ch. Andersena „Królowa Śniegu”, czy też „Królewna Śnieżka”, „Brzydkie Kaczątko”. Baśnie te jednak ze względu na swój specyficzny charakter jakim jest pesymistyczne zakończenie, nie nadaje się dla początkujących słuchaczy. Gdy już jednak decydujemy się na ten rodzaj baśni „mamy prawo usunąć rozżarzone pantofelki, w których musi tańczyć aż do śmierci zła macocha Królewny Śnieżki.
„Znakomicie rozwiązuje takie sprawy Janina Parażińska: nie wplątując swoich bohaterów w akcje karne, unieszkodliwia na wieki czarne charaktery przy pomocy siły wyższej:
- A królowa matka martwa leży. Własna złość ją zabiła ( Siostra siedmiu kruków )... Zaś stare okrutne królisko, że od rana

22 Stefania Wartman, op. cit. s. 163.
23 Tamże, s. 163.

antałek mocnego wina wyżłopał – nie podniósł się więcej z tronu.
Ale nikt go nie żałował ( Szklana Góra )”. 24
Zmiany możemy, a nawet powinniśmy wprowadzić do baśni, gdzie mamy do czynienia np. z lenistwem. Nie możemy przecież wpajać dziecku, że będąc leniwym może być obdarzonym czarodziejską mocą.
Założeniem bajki i baśni jest to, aby ukazać dziecku właściwą drogę postępowania, chcemy, aby identyfikowało się tylko z pozytywnymi bohaterami. Jednakże nie zawsze tak się dzieje, ponieważ:
„Zło przedstawia się w baśniach w sposób, który go nie pozbawia atrakcyjności – symbolizowana jest przez potęgę olbrzyma czy smoka, moc czarownicy i często zyskuje chwilową przewagę... Dziecko uwzględnia w swoich wyborach nie tyle faky, że postac postępuje dobrze lub źle, ile sympatię bądź antypatię, jaką w nim ona wzbudza. Tym łatwiej identyfikuje się z postacią dobrą, im jest ona prostsza i bardziej bezpośrednia”. 25
Baśń jest skarbnicą, która zawiera wszystkie wyraźne uczucia i ich różne odcienie. Znajdziemy w niej zatem miłość, zazdrość, niewierność, skąpstwo, wdzięczność, litość itd. jednym słowem wszystkie najgorsze i najlepsze uczucia ludzkie.
Dlatego właśnie każdy człowiek powinien wziąć sobie do serca poniższy cytat.
„Daleka była droga, którą baśń – wędrownica, kurzem zasuta dróg – z czasów tak dawnych, że nie można ich nawet określić – przyszła do dzieci.
Szanujcie baśń, zważywszy, jak dostojnego jest rodu i jak długą odbyła wędrówkę, zanim jej miłość ludzka nie przemieniła i nie przystosowała do użytku dziecięcego.

24 Tamże, s. 177-178.
25 Bruno Bettelheim, op. cit., s. 30-31.

Nie wyrzekajcie się baśni za cenę wygód codziennego życia, nie pozwólcie cudów baśniowych o symbolu marzenia i tęsknoty – podporządkować zwycięstwu techniki.
Baśń jest wyrazem krzywdy społecznej – czy jednak wraz z wyrównaniem tej krzywdy zniknie baśń i marzenie. Czy człowiek syty, odważny, wygodnie mieszkający nie będzie już niczego pragnął ? Chyba nasycone potrzeby materialne nie wyrugują z dumy ludzkiej tęsknoty, a ulepszona technika nie zastąpi baśni. Zawsze człowiek będzie marzył o wiecznej młodości, urodzie, nieśmiertelności, tęsknił za przygodą, miłością i szczęściem”. 26

26 Stefania Wortman, op.cit., s. 191-192.