Nieśmiałość dziecka w kontekście jego poczucia wartości

I. Próba zdefiniowania nieśmiałości.
Nieśmiałość jest pojęciem nieostrym, ponieważ można określić wiele odmian tej cechy. Dla każdego człowieka oznacza ona coś innego. Od lekkiego onieśmielenia, skrępowania w sytuacjach wymagających interakcji, aż do wszechogarniającego lęku bezradności i chęci ucieczki. W skrajnych przypadkach może ona przybrać postać nerwicy czy depresji.
W literaturze panuje zamęt terminologiczny. Nie ma jednoznacznego określenia pojęć: lęku społecznego, nieśmiałości i zjawisk takich jak zawstydzenie, niechęć do podejmowania kontaktów, brak pewności siebie.
Można ją określić jako "tendencję do unikania społecznych interakcji i do niepowodzeń we właściwym uczestniczeniu w tych interakcjach". Objawia się ta cecha zwłaszcza w sytuacjach, w których istnieje potencjalna możliwość społecznej oceny jednostki.

II. Przejawy nieśmiałości.
Przejawy nieśmiałości zarówno u dorosłych, jak i u dzieci i młodzieży są podobne. Można je podzielić na fizjologiczne i psychologiczne.
Do najczęstszych fizjologicznych objawów należą: czerwienienie się, bicie serca, drżenie i pocenie się rąk, ścisk w żołądku a nawet zaburzenia ze strony układu pokarmowego, uczucie mrowienia na całym ciele lub w kończynach, suchość w ustach, ściskanie gardła. Natężenie tych symptomów jest różne u różnych ludzi i zależy też od okoliczności.
Lękliwość społeczna przejawia się u dzieci jak i u dorosłych w niechęci do zabierania głosu, unikaniu kontaktu wzrokowego, ściszaniu głosu podczas mówienia, jąkaniu się i niemożności wyrażania swoich myśli w rozmowie. Osoby nieśmiałe cechuje wycofywanie się z kontaktów społecznych, dezorganizacja działania, bierność, unikanie działania, unikanie ludzi, nienaturalne zachowanie, tzn. przybieranie sztucznych póz.
Nieśmiałe dzieci, choć pragną bawić się z innymi, nie realizują swoich potrzeb i pragnień. Stoją z boku i obserwują zabawę rówieśników. Nie podejdą same, a zaproszone, długo się wahają.
Bardzo trudna jest sytuacja nieśmiałych dzieci w szkole, ponieważ unikają one zgłaszania się do odpowiedzi, a już w szczególności odpowiadania przed całą klasą. Nieraz decydują się na gorszą ocenę, aby tylko nie zwrócić na siebie uwagi. Podczas przerw są wyciszone, znajdują się na obrzeżu rozbieganej grupy, nie biorą udziału w występach, a gdy trzeba wystąpić publicznie, chowają się za innymi.
Nie potrafią walczyć o swoje prawa, nigdy się niczego nie domagają, łatwo z czegoś rezygnują na rzecz innych. Są dziećmi ocenianymi jako grzeczne, więc dorośli często ich nie dostrzegają, nie widząc problemu.
Z pozytywnych stron nieśmiałości można wymienić umiejętność unikania konfliktów z innymi. Osoby takie uchodzą za skromne i powściągliwe. Jednak z całą pewnością można uznać nieśmiałość za bardzo przeszkadzającą w życiu cechę a nawet za osobisty dramat.
Nieśmiałe dzieci nie wchodzą w kontakt z nauczycielami, nie pozwalają im służyć radą i fachową pomocą, nie zadają inspirujących pytań, nie są aktywne. Z całą pewnością uzyskują one o wiele słabsze wyniki, niż mogłyby, gdyby nie przeszkadzała im owa przykra przypadłość. Niepokój związany z nieśmiałością zakłóca proces uwagi podczas stresującego przeżycia i w ten sposób upośledza pamięć.

III. Przyczyny nieśmiałości.
Trudno jednoznacznie dociec przyczyn nieśmiałości. Z całą pewnością sprzyja jej powstaniu słaby typ układu nerwowego, tak zwany nadwrażliwy, nadreaktywny układ nerwowy.
Jednak nie tylko on jest za to odpowiedzialny. Wspomnieć należy także o czynnikach społecznych, zwłaszcza o postawach rodziców oraz innych osób dla dziecka ważnych. Nadmierna opiekuńczość lub, przeciwnie, zbyt duża surowość, restrykcyjność, postępowanie tłumiące (karzące) zachowania dzieci, tzw. "trening skromności", ograniczanie kontaktu z rówieśnikami sprzyjają rozwojowi lęku u dzieci.
Przyczyn jest bardzo wiele i są one złożone.

IV. Nieśmiałość a poczucie własnej wartości.
Nieśmiałość idzie w parze z niskim poczuciem własnej wartości: gdy poziom nieśmiałości jest wysoki - poczucie własnej wartości jest niskie.
Osoba nieśmiała jest zbyt skoncentrowana na sobie, zwrócona do wewnątrz.
Treść tej koncentracji jest negatywna: "jestem nic nie wart", "jestem gorszy od innych", "jestem głupi". Rolą otoczenia (rodziców i nauczycieli) jest pomoc dziecku podnieść jego samoocenę. Nie jest to zadanie proste i nie przynosi szybkich efektów. Musi być to działanie ustawiczne, prowadzone przez wiele lat.

V. Jak pomóc dziecku podnieść jego samoocenę?
Nieśmiałe dzieci wcale nie chcą być w takiej sytuacji, w jakiej zazwyczaj się znajdują. One pragną być z innymi, zachowywać się swobodnie i cieszyć się sympatią. Często są bardzo ambitne, mają w stosunku do siebie bardzo wysokie wymagania, a przy tym cechuje je subtelność i wrażliwość, przy krytykowaniu łatwo je zranić i zniechęcić. Niejednokrotnie są utalentowane, a z reguły mają dobrze rozwiniętą wyobraźnię. Z całą pewnością nie wolno takich dzieci pozostawiać samym sobie.
Co możemy zrobić my, nauczyciele?
Olbrzymią rolę odgrywa ujawnienie dziecku lękliwemu jego zalet, jednak nie tyle poprzez bezpodstawne mówienie mu o nich, co poprzez szczerą, obiektywną pochwałę np. dobrze wykonanego określonego zadania. Wpływając na zmianę obrazu własnej osoby dziecka nieśmiałego należałoby ujawnić nie tylko jego zalety, ale też pomóc mu w obiektywnym, szczerym i życzliwym określeniu słabych jego stron, aby nauczyło się realnie patrzeć i oceniać siebie oraz własne zachowanie we wszystkich jego aspektach.
Ukształtowaniu umiejętności prawidłowej oceny silnie sprzyjają również takie poczynania dorosłych, które stwarzają okazje do rozwijania samodzielności dziecka we wszystkich aspektach jego działalności.
Warto też umiejętnie stosować system nagradzania przejawów aktywności i samodzielności, prób pokonywania trudności. Wychowawca ma tutaj spore pole do popisu, może on w sposób naturalny wyznaczać dziecku zadania, których wykonanie wymaga pokonywania nieśmiałości. Za każdym razem powinien docenić wysiłek dziecka i zauważyć nawet najmniejszy kroczek. Dawanie okazji do wykazania się, podkreślanie jego mocnych stron, umiejętne wykorzystywanie tych mocnych stron, umożliwienie przeżycia sukcesu na tle grupy, klasy czy całej szkoły, z pewnością przyniosą efekty. Na pewno sprzyjać będzie temu zadaniu stworzenie życzliwej i przyjaznej atmosfery w grupie, klasie. Należy też rozwijać konkretne umiejętności społeczne np. umiejętność nawiązywania kontaktów, umiejętność "bycia w centrum".
W terapii dzieci lękliwych przydają się też niektóre techniki relaksacyjne, mające na celu uwolnienie napięcia emocjonalnego związanego z funkcjonowaniem społecznym.
Niezbędna jest oczywiście współpraca z rodzicami dziecka. To w nich dziecko musi mieć oparcie, bezwarunkową miłość i poczucie bezpieczeństwa.
Uznając indywidualność każdego dziecka, pomagamy mu rozwijać poczucie własnej wartości. Starając się rozumieć jego problemy, ułatwiamy mu naukę życia w złożonym i zmiennym świecie dorosłych.

Literatura:
l. P.G.Zimbardo. Nieśmiałość. Co to jest? Jak sobie z nią radzić? PWN 1994.
2. J. Dobson. Jak budować poczucie własnej wartości w swoim dziecku?
PWN 1995.