Sposoby rozwijania kompetencji językowych u dzieci przedszkolnych

Rozwój języka dziecka uwarunkowany jest biologicznie, społecznie i kulturowo oraz wiąże się ściśle z całokształtem jego życia psychicznego jako jeden z jego komponentów. Języka może się go nauczyć każde dziecko sprawne umysłowo, nawet niesłyszące, niewidzące czy urodzone bez języka w ustach. Będzie się wówczas posługiwało subkodem ( dotykiem, ruchami warg itp.). Jednak warunkiem koniecznym do wyuczenia się mowy jest przebywanie dziecka w środowisku społecznym, wśród ludzi, którzy w kontaktach interpersonalnych posługują się mową . Język to wyabstrahowany z rzeczywistego procesu mówienia system reguł sensu i reguł gramatycznych. Służy więc do komunikowania się, porozumiewania, powiadamiania o tym co spostrzegamy, czujemy, wyobrażamy sobie, czego pragniemy . Nie można używać języka nie myśląc.
Opanowanie elementów języka stanowi o kompetencji komunikacyjnej, czyli zdolności porozumiewania się językiem w sposób skuteczny i dostosowany do sytuacji. Kompetencja językowa dotyczy systemu językowego, natomiast komunikacja wzorów jego użycia, wnioskowania, dokonywania analizy zjawisk, uogólniania, nabywania pojęć, w tym także matematycznych. Zadania związane z czytaniem, pisaniem, stosunkami społecznymi miedzy dziećmi, dziećmi i nauczycielem zależą od sprawności mowy i myślenia. Przy czym występuje tu zależność dwukierunkowa – czytanie, pisanie, nauka matematyki, przeżywanie sztuki rozwija także mowę i myślenie.
D. B. Elkonin zwraca uwagę na to, że niemożliwe jest opanowanie języka bez włączania go w działanie . Zadaniem nauczyciela w sytuacji zabawy powinno być nie tylko poprawianie i wzmocnienie wypowiedzi, ale przede wszystkim dostarczanie jej i rozszerzanie w kontaktach z dziećmi. Sytuacje rozwijające umiejętność rozpoznawania fonemów wynikają z kontaktów dziecka z rówieśnikami i dorosłymi. Tworzą je same dzieci podejmując zabawy, czynności o różnym charakterze, komunikując się między sobą. Tworzą je również dorośli przez formułowanie poleceń, próśb, podejmowanie rozmów z dziećmi, opowiadań, czytanie dzieciom, wydawanie instrukcji, udzielanie informacji.
W swojej pracy wychowawczo – dydaktycznej staram się kierować uwagę na słowo, jego elementy, w sposób zabawowy rozwijając umiejętność wsłuchiwania się w dźwięki mowy ludzkiej. W tym celu bardzo często korzystam z pozycji G. Demel „Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola”. Jestem świadoma, że mowa dzieci w sytuacjach zabawowych jest często niepoprawna, dlatego włączam się do zabaw z dziećmi. Przybierają one różną formę np. dobitne wypowiadanie słów, przekomarzanie się, tworzenie łańcuszków słownych, recytowanie, czytanie tekstów, zabaw „bez słowa”, „granie na wargach”, wybrzmiewanie głosek przy różnym ułożeniu języka, zabaw dźwiękonaśladowczych.
Niezwykle cennym sposobem oddziaływania na rozwijanie mowy i myślenia jest zorganizowanie „Kącika książki”, który w mojej grupie bardzo dobrze działa. Oglądanie przez dzieci ilustracji powoduje, że opowiadają one jej treść, często także uzupełniają ją, nazywają oglądane przedmioty lub sytuacje, pytają o treści mniej zrozumiałe i w ten sposób wzbogacają swój słownik. Poza tym rozwijają spostrzegawczość, umiejętność dokonywania porównań i wyciągania wniosków.
W celu doskonalenia mowy często czytam dzieciom bajki, baśnie, wiersze, opowiadania. Stanowią one wzór języka literackiego, wzbogacają słownictwo i wpływają na wyrazistość mowy. Poza tym rozwijają wyobraźnię, ćwiczą skupienie uwagi oraz umiejętność wyciągania wniosków.
W trakcie trwania roku szkolnego dzieci występują w kilku okolicznościowych programach artystycznych. Podczas inscenizacji utworów literatury dziecięcej mogą lepiej przeżyć, zrozumieć i zapamiętać książek dzięki powiązaniu ich z różnorodną ekspresja twórczą. Poza tym wzbogacają swój czynny słownik przez powtarzanie wyrazów zwrotów i fragmentów wierszy oraz opowiadań. Kształcą wyrazistą mowę w toku naśladowania odtwarzanych postaci. Rozwijają pamięć logiczną, wyobraźnię twórczą oraz nabierają śmiałości.
Początkowym etapem kształcenia języka dziecka w przedszkolu jest stymulowanie jego potrzeby mówienia w różnych sytuacjach wytworzonych przez codzienny tryb życia. W procesie kierowania rozwojem mowy dziecka obok metody zadań i ćwiczeń ważne jest wywoływanie u dzieci samodzielnych wypowiedzi w codziennych sytuacjach, które dostarczają okazji do naturalnych ćwiczeń mowy.
Wzbogacanie słownika dziecka obejmuje zarówno jego słownik czynny jak i bierny, a więc poszerzenie zasobu wyrazów, którymi posługuje się w mowie oraz takich, których znaczenie rozumie, ale ich nie używa. Praca przedszkolna w zakresie wzbogacania słownictwa dzieci polega na uaktywnianiu ich słownika, przyswajaniu pojedynczych nowych wyrazów oraz najczęściej spotykanych wyrażeń frazeologicznych, słów występujących w stałych związkach, np. biały jak śnieg. Rozwijanie słownictwa łączy się nierozerwalnie z kształtowaniem poprawności gramatycznej wypowiedzi dzieci. Ćwiczenia językowe najczęściej prowadzą w małych zespołach dzieci wykorzystując ilustrację, gry planszowe, loteryjki, domina. W całokształcie pracy nad rozwojem mowy i myślenia duże znaczenie spełniają moje rozmowy na z dzieckiem. Dzięki temu przedszkolacy uczą się umiejętności wypowiadania się w sposób jasny i zwięzły na określony temat. Wzbogacają słownictwo dotyczące zagadnienia, które jest przedmiotem rozmowy. Wdrażają się do formułowania pytań, wyrabiają krytyczny stosunek do własnych i cudzych wypowiedzi. Uczą się umiejętności uważnego słuchania wypowiedzi rozmówców i nawiązania do niej. Rozmowy na temat historyjek obrazkowych, układanie ich we właściwej kolejności umożliwiają dzieciom dostrzeganie związków przyczynowo – skutkowych, podobnie jak rozmowy związane z oglądaniem ilustracji w książkach.
Metoda kształcenia mowy drogą opowiadań dzieci ma na celu przyzwyczajenie ich do dłuższych, komunikatywnych wypowiedzi składających się z ciągu powiązanych ze sobą zdań budowanych i wypowiadanych poprawnie. Służy ona także rozwijaniu słownej ekspresji dziecka. Najtrudniejszą dla dziecka formą mowy jest opowiadanie na temat dowolny. Do takich opowiadań należy zachęcać nie tylko dzieci w grupach starszych, ale także dzieci młodsze zaczynając od trzylatków. Rozwój takiej formy wypowiadania się zależeć będzie od równoległej pracy przedszkola nad wzbogacaniem słownictwa dziecka, kształtowaniem poprawności gramatycznej mowy i prawidłowej wymowie. Opowiadania dzieci mogą odnoście się do obrazków. Własnych wytworów plastycznych, audycji radiowych i telewizyjnych, widowisk kukiełkowych oraz tematów inicjowanych przez nauczycielkę. Ważną rolę w kształtowaniu wielozadaniowych wypowiedzi są opowiadania nauczycielki.
Bardzo ważna dziedziną pracy nauczyciela nad rozwijaniem mowy dzieci są ćwiczenia, które mają na celu poprawienie i doskonalenie ich wymowy. Zajęcia takie, z ogółem dzieci w przedszkolu dadzą się ugrupować w cztery rodzaje działań: ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne, ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia rytmizujące, ćwiczenia słuchu fonetycznego. Ćwiczenia narządów artykulacyjnych mają na celu wypracowanie zręcznych i celowych ruchów języka, warg i podniebienia. W tym zakresie „Program wychowania w przedszkolu” przewiduje:
- Dla dzieci 3-letnich – ćwiczenia artykulacyjne wyrabiające mięśnie narządów mowy na samogłoskach, łatwiejszych spółgłoskach oraz zgłoskach ;
- Dla dzieci 4-letnich – ćwiczenia artykulacyjne kształtujące mięśnie narządów mowy, ze szczególnym uwzględnieniem trudniejszych spółgłosek występujących w tekstach;
- Dla dzieci 5-letnich – ćwiczenia artykulacyjne na wszystkich głoskach ze szczególnym uwzględnieniem tradycyjnych spółgłosek przedniojęzykowo dziąsłowych;
- Dla dzieci 6-letnich – poprawne wymawianie wszystkich głosek i grup spółgłoskowych, doskonalenie umiejętności wyrazistego mówienia, wybrzmiewanie wszystkich głosek wyrazu.
Ćwiczenia artykulacyjne mogą mieć formę zabaw tematycznych, którymi kieruje nauczycielka, zabaw i gier dydaktycznych z wykorzystaniem obrazków oraz zabaw słownych. W każdym wypadku chodzi o stworzenie sytuacji wymagających powtarzania przez dzieci ćwiczonych głosek, wyliczania nazw różnych przedmiotów przy ich wyszukiwaniu, dobieraniu.
Ćwiczenia oddechowe mają na celu pogłębienie oddechu, rozruszanie przepony, wydłużanie fazy wydechowej, a także zapobieganie takim zjawiskom, jak arytmia oddechowa, mówienie na wdechu, kolizja między rytmem oddychania , a strukturą wypowiedzi.
Ćwiczenia rytmizujące uwrażliwiają dzieci na rodzaj dźwięku, tempo, rytm, natężenie głosu, intonację. Wplecione są w normalny przebieg zajęć umuzykalniających oraz w toku recytacji wierszy, opowiadań, słuchania audycji. Wiele przykładów zabaw rytmicznych połączonych z ekspresją wokalną podaje Maria Wieman, sugerując ich wprowadzenie do ćwiczeń ortofonicznych.
Ćwiczenie słuchu fonetycznego polega na umiejętnym rozróżnianiu słuchem brzmienia głosek, kolejno wymawiania ich w wyrazach, dzielenia wyrazu na sylaby, a sylaby na głoski. Kształcenie słuchu fonetycznego zaczyna się od wyodrębnienie dźwięków mowy ludzkiej spośród szumów otoczenia.
Ćwiczenia ortofoniczne z dziećmi 3-letnimi, tak jak rozróżnianie w otoczeniu dźwięków (syczenie pary, głosu gęsi – ssss, brzęczenie muchy - bzzzzz), prowadzą do analizy dźwiękowej wyrazów. Z dziećmi najstarszymi prowadzi się zabawy polegające na analizowaniu wyrazów, w których występuje określona głoska w nagłosie, wygłosie i środku wyrazu. Dokonuje się dzielenia wyrazu na sylaby w czasie ćwiczeń rytmizujących, podczas śpiewu piosenek, zabaw ruchowych ze śpiewem.
W celu rozwijania swobodnej ekspresji słownej razem z dziećmi skonstruowałam skrzynkę pocztową, do której dzieci mogą wrzucać listy napisane przez siebie lub przeze mnie do wybranej osoby. Jest to jedna z form zaczerpniętych z koncepcji pedagogicznej C. Freineta, który przywiązywał ogromną rolę do kształtowania twórczego języka i myślenia dziecka. Język jego zdaniem wyraża nie tylko wewnętrzne przeżycia, ale jest przede wszystkim narzędziem komunikacji społecznej oraz narzędziem poznawania świata. W rozwoju ekspresji słownej ogromną rolę odgrywa, zdaniem C. Freineta, technika swobodnego tekstu, który nie tylko pozwala lepiej poznać i zrozumieć ucznia, lecz przede wszystkim umożliwia mu działanie twórcze prezentowane grupie rówieśniczej. Ponadto ekspresja słowna pobudza dzieci do szybszego podjęcia nauki czytania i pisania.
Kształcenie mowy dzieci przyczynia się do rozwoju wszystkich procesów poznawczych, mających na celu doskonalenie słownictwa, wymowy i gramatycznej poprawności wypowiedzi, umiejętności swobodnego wyrażania myśli i uczuć. Dziecko 3-6 letnie uczy się dopiero „myśli” i poprawnie wypowiadać treści własnych myśli pod wpływem ciekawej i różnorodnej działalności, w toku kontaktów z życiem społecznym, przyrodą i techniką oraz dzięki świadomej i celowej pracy wychowawczej, która powinna być tak zrealizowana, aby każdemu wychowankowi przyniosła możliwie największe korzyści.

Literatura:
1. Czelakowska D. „ Twórcza aktywność uczniów w koncepcji pedagogicznej C. Freineta” w: Czelakowska D. „Twórczość a kształcenie języka dziecka w wieku wczesnoszkolnym” Impuls, Kraków 1996
2. Demel G. „Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola” WSiP, Warszawa 1996
3. Elkonin D.B. „Psychologia zabawy” Warszawa 1985
4. Kurcz I. „Studia nad teorią czynności ludzkich” PWN, Warszawa 1975
5. Lenneberg H. „Język w kontekście rozwoju i dojrzewania” w: „Badania nad rozwojem języka dziecka” red G.W. Shugar. M. Smoczyńska, Warszawa 1980
6. „Praca w ogniskach przedszkolnych” pod red. H. Kruk cz. 2 WSiP, Warszawa 1975
7. „Podstawy pedagogiki przedszkolnej” pod red. M. Kwiatkowskiej
8. Schaff A. „Język a poznanie” Warszawa 1964
9. G. Shugar, M. Smaczyńska „Badanie nad rozwojem kompetencji komunikacyjnej dziecka” w: „Badania nad rozwojem języka dziecka” red. G. Shugar, M. Smaczyńska, Warszawa 1980
10. Szuman S. „ O rozwoju języka” Warszawa 1968
11. Waloszek D. „Rola zadań w wychowaniu dzieci w wieku przedszkolnym” Zielona Góra 1993