Wybrane koncepcje edukacji regionalnej

mgr Dominika Marantowicz
WYBRANE KONCEPCJE EDUKACJI REGIONALNEJ ( fragment pracy dyplomowej dotyczącej edukacji regionalnej w kształceniu zintegrowanym)

Edukacja regionalna jako orientacja edukacji ogólnej

Jedną z pierwszych w literaturze koncepcję edukacji regionalnej przedstawił Dzierżymir Jankowski. Jego zdaniem jest ona jednocześnie ważnym czynnikiem regionotwórczym i istotnym składnikiem edukacji ogólnej. Stwarza bowiem szansę zahamowania postępującego wyobcowania jednostki w życiu społecznym i kulturalnym, które zdaniem autora jest następstwem oderwania procesu kształtowania osobowości od bezpośredniego uczestnictwa w życiu społecznym i kulturalnym.
D. Jankowski określa edukację regionalną jako wprowadzenie jednostek i małych grup społecznych w tradycję i aktualne życie społeczno – kulturalne regionu i środowiska lokalnego, które polega na „ pedagogicznym ułatwieniu zaistnienia jednostek i małych grup społecznych jako podmioty życia społecznego i społeczno –gospodarczego i urzeczywistnienia swoich aspiracji poprzez pospólne wykorzystanie zastanych i wytworzonych zasobów przyrodniczych, gospodarczych, społecznych i kulturalnych.”(1)
Istotą edukacji regionalnej w ujęciu tego autora jest kształtowanie poczucia tożsamości grupy lokalnej i regionalnej, a także umacnianie więzi między jednostką a tymi grupami będącymi niezbędnym dopełnieniem z całym społeczeństwem. Uznaje on edukację regionalną za splot różnorodnych, to jest świadomych i celowych, zorganizowanych i spontanicznych zabiegów osobotwórczych oraz grupotwórczych.
W przedmiotowy zakres edukacji regionalnej prof. Jankowski wpisuje:
• szeroko pojęte środowisko przyrodnicze z przejawami i skutkami ludzkiej działalności,
• przemysł i inne składniki środowiska społeczno- gospodarczego,
• środowisko społeczne wyznaczone przez strukturę społeczną osób, grup i instytucji oraz dynamikę przekształceń,
• środowisko kulturalne – zawarte są w nim normy, zasady symbolicznych zachowań jak też ich wytwory takie jak język, literatura , obyczaje, obrzędy.(2)
Ta koncepcja zdaniem dr hab. Piotra Petrykowskiego ukazuje edukację regionalną jako określoną orientację i zarazem treść edukacji ogólnej. Jako taka powinna być realizowana poprzez całokształt oddziaływań bezpośrednio i pośrednio wychowawczych realizowanych zarówno przez wszystkich wychowawców i instytucje wychowawcze, jak i instytucje zaangażowane w upowszechnianie regionalnej orientacji ludzi lub których działania służą w praktyce takiej orientacji i pomnażają wartości regionalne i lokalne. Dr Petrykowski zauważa, że refleksja prof. Jankowskiego dotycząca postulatu rozszerzenia społecznego zasięgu edukacji regionalnej poza instytucje szkoły i poza okres edukacyjnego życia jednostki jest szczególnie cenny z racji współczesnej koncepcji edukacji regionalnej zaproponowanej przez MEN.(3)

Edukacja regionalna jako powrót do źródeł

Autorem kolejnej koncepcji, opartej na specyficznych doświadczeniach związanych z terytorium Kaszub, jest dr hab. Kazimierz Kossak- Główczewski. Interpretując rozważania dr hab. Zbyszko Melosika dotyczące występowania we współczesnym świecie dwóch równoległych procesów społecznych – różnicowania i globalizacji, a także przyjmując za H. A. Giorux’em rozumienie racjonalności jako określonego zbioru założeń oraz praktyk społecznych, wywierających znaczący wpływ na odnoszenie się jednostki lub grupy do szerszego społeczeństwa, doprowadza do uzasadnienia tezy „o możliwościach budowania „chwilowych” tożsamości w swoistych społecznych enklawach.(...) Jego zdaniem, podmiot może się wyłaniać w swoim codziennym życiu, a jego tożsamość nie jest do końca nigdy zdefiniowana.”(4)
Dr Kossak – Główczewski za podstawową kategorię edukacji regionalnej przyjmuje regionalność, która wyznacza nową przestrzeń interpretacyjną i posiada moc generowania innych kategorii. Zdaniem autora edukację regionalną można definiować w wymiarze ładu lokalnego i chwilowego, natomiast w wymiarze globalnym jej racjonalność jest nie do określenia. Edukacja regionalna to wielość, różnorodność i niepowtarzalność. Ma sens ogólnoludzki, gdyż region zdaniem autora jest światem ogólnoludzkim, a regionalizm to jeden z podstawowych, aktywnych sposobów i elementów rozumienia samego świata. Regionalność jest kategorią umożliwiającą teoretyzację procesów zachodzących w regionie, otwierającą nowe pola problemowe.
Zdaniem autora zbudowanie nowej refleksji pedagogicznej, u podłoża której znajdzie się kategoria, jaką jest regionalność może być konstruktem teoretycznym ujmującym wychowanie jako proces faktycznie rozgrywający się w społeczności lokalnej czy regionalnej.(5)
K. Kossak –Główczewski edukację regionalną uważa więc „za powrót do domu, do źródeł życia każdego człowieka, do źródeł jego etyki i jego języka, a więc do źródeł kultury domowej, lokalnej, regionalnej, narodowej i ogólnoludzkiej. Opiera się na założeniu, że najbliższe otoczenie człowieka, jest jednocześnie światem ogólnoludzkim, globalnym.”(6)
W pedagogii C. Freineta upatruje autor możliwości realizacji edukacji regionalnej , a jako argumenty podaje zawarte w niej:
> „swobodną ekspresję-pełniącą rolę komunikacji, dialogu,
> samorządność i spółdzielczość, które ułatwiają opis i zrozumienie czynników tworzenia przestrzeni społecznej, a wśród nich tzw. sfer publicznych będących pochodną kategorii regionalności, stanowiącą kategorię edukacji regionalnej(...),
> kategorie emancypacyjności i krytyczności – jako kategorie niezgody na narzucanie interpretowania świata”.(7)
Zdaniem dr hab. Kossaka -Główczewskiego właśnie pedagogia C. Freineta zapewnia doświadczeniom i działaniom w świecie szansę realizowania się w edukacji regionalnej.
Piotr Petrykowski (8) analizując prace K. Kossaka- Główczewskiego dotyczące edukacji regionalnej zauważa, że wyróżnił on następujące aspekty edukacji regionalnej:
• teoretyczno – metodyczny, będący istotą edukacji regionalnej, ujmujący ją jako powrót do źródeł życia każdego człowieka ( do źródeł etyki i języka, źródeł kultury domowej, lokalnej i regionalnej),
• antropologiczno –społeczny, w którym edukacja regionalna nawiązuje do odradzania się ruchów etnicznych, czyli uświadomionego powrotu do źródeł własnej kultury,
• tożsamościowy, w którym jest mowa o powrocie do „zapomnianych przestrzeni”. Tożsamość, która zdaniem autora ma różne poziomy, przez które przechodzi jednostka ( tożsamość rodzinna ~~ etniczna~~ etniczno-regionalna ~~ narodowa ~~ ogólnoludzka ), postrzegana jest jako świadomościowa identyczność z wartościami kultury regionalnej, narodowej itp., bądź jej nosicielami, a jej podstawowym elementem jest dostrzeganie różnic, odmienności w stosunku do innych kultur.
• etyczny, który związany jest z odpowiedzialnością za dobór treści w toku edukacji regionalnej,
• językowy, w którym to właśnie język jest środkiem poznawania i rozumienia świata.
Należy w tym miejscu nadmienić, że K. Kossak- Główczewski za ważną kwestię w edukacji regionalnej uważa posługiwanie się przez ucznia zarówno językiem etnicznym, jak i polskim –literackim. Jak zauważa Petrykowski, Kazimierz Kossak – Główczewski swój sposób ujmowania edukacji regionalnej propaguje w różnych formach i opracowaniach, odnosząc się do innych koncepcji i działań z dużą niechęcią.

Edukacja regionalna jako nabywanie kompetencji

Na bazie doświadczeń wyniesionych z terenów pogranicza polsko-białorusko- litewskiego swoją koncepcję edukacji regionalnej oparł prof. Jerzy Nikitorowicz.
Za punkt wyjścia przyjmuje tendencje regionalizacji i globalizacji, stwierdzając jednocześnie, że znakiem najnowszych czasów jest tendencja regionalizmu. Region jest rzeczywistością, która zdaniem autora zakorzenia człowieka w bliskiej mu wspólnocie, kulturze i terytorium. Środowisko lokalne stwarza możliwości w procesie kształtowania zdolności do współfunkcjonowania w zróżnicowanych środowiskach kulturowych, kształtowania umiejętności prowadzenia dialogu, kształtowania kultury własnej grupy na bazie interakcji oraz dokonywanych porównań z innymi grupami.
Zasadniczym celem edukacji, nazwanej przez prof. Nikitorowicza edukacją etnocentryczną „ jest rozwijanie własnej tożsamości kulturowej, wzmacnianie i kształtowanie umiejętności odpowiedzialnego tworzenia i modelowania kultury własnej grupy w komunikacji z inną, co prowadzi do akceptacji pluralizmu kulturowego i kształtowania zdolności widzenia siebie w zróżnicowanym, pluralistycznym świecie.” (9) Etnocentryzm w swej istocie powiązany jest z tradycją, bowiem każda grupa broni własnych przekonań, systemu wartości, własnego „dobra grupowego”, stwarzając sobie warunki do odczuwania poczucia własnego bezpieczeństwa.
Jednostka poddawana jest wpływom tradycji i „dobra grupowego” przede wszystkim w pierwszym okresie swojego życia, dlatego też J. Nikitorowicz etnocentryzm uznaje za I etap nabywania tożsamości zakorzeniającej się w ojczyźnie prywatnej, kształtującej i nadającej podstawową strukturę systemowi wartości, będącego podstawą odbioru i interpretacji rzeczywistości. Podobnie jak P.L. Berger i T. Luckmann, prof. Nikitorowicz uważa, że „identyfikacja dziecka z innymi ludźmi czyni je zdolnym do identyfikacji samego siebie oraz uzyskiwania subiektywnie spójnej i akceptowanej tożsamości.” (10) Dla J. Nikitorowicza „tożsamość rodzinna” nabywana przez dziecko bez żadnej krytyki w czasie opanowywania języka ojczystego, postrzeganie i przyswajanie elementarnych wartości rodziny i kultury, w której ona funkcjonuje staje się punktem wyjścia. Natomiast w procesie socjalizacji wtórnej pozwala ona jednostce na „ spostrzeganie i interpretowanie innych wartości i wzorów z perspektywy własnej grupy, a także na odzwierciedlanie podstawowych wartości i form współżycia kultury, w której wzrastała.”(11)
Prof. Jerzy Nikitorowicz określa „edukację regionalną jako nabywanie kompetencji w zakresie kultury i języka własnej grupy w kontekście grupy większościowej.”(12) Natomiast jej celem nadrzędnym jest w tym ujęciu „ kształtowanie szacunku do dziedzictwa kulturowego, systemu wartości, języka, tradycji i obyczajów.”(13) Autor uważa, że „zdążanie do kultury ogólnonarodowej i ogólnoludzkiej musi prowadzić przez poziomy tożsamości rodzinnej, etnicznej, etniczno-regionalnej.” (14)

Edukacja regionalna jako system strukturalny

Dość oryginalnym spojrzeniem na edukację regionalną jest opis dokonany przez Stanisława Gawlika. Autor tej koncepcji stwierdza, że „w edukacji regionalnej chodzi nie o zdarzenia abstrakcyjne, lecz o te symbolizujące region, a wiec całkiem bliskie, nabierające w myśli ucznia wymiaru konkretnego, racjonalnego.”(15) Gawlik ujmuje „małą ojczyznę” jako „wielowymiarową, naturalną rzeczywistość dydaktyczno – wychowawczą, która prowadzi do racjonalizacji procesu nauczania, zarówno w jego mocy inspirującej, jak też przysposabiającej do życia, czemu służy wszechstronne poznawanie przez uczniów najbliższego środowiska, a także zrozumienie całej jego złożoności społecznej, gospodarczej i historycznej.”(16)
W swoich rozważaniach autor ujmuje edukację regionalną jako trójskładnikowy „uporządkowany logicznie całościowy system utworzony przez struktury dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą.”(17) W strukturze dydaktycznej wiedza o najbliższym środowisku ma stać się przyczyną do kształtowania się twórczych postaw ukierunkowanych przez ideę wzbogacania własnej osobowości i kreowania otaczającego świata. Zdaniem Gawlika poprzez integrację wiedzy przyrodniczej, historycznej, artystycznej, społecznej i innych edukacja regionalna umożliwia syntezę wiedzy zarówno o samym człowieku jak i otaczającym go świecie. Autor stwierdza, że „ edukacja regionalna rozwija różne typy inteligencji oraz krytycznie oddziaływuje na całościową strukturę psychofizyczną dziecka, przyczyniając się przez to do zintegrowanego obrazu świata ucznia oraz harmonijnego rozwoju osobowości.” (18)
W kontekście struktury wychowawczej edukacja regionalna odgrywa zasadniczą rolę „w kształtowaniu postaw odpowiedzialnych za samego siebie, w całkowitym związku z poczuciem odpowiedzialności za zachowanie dziedzictwa kulturowego własnego regionu i twórcze jego pomnażanie.(...) Ponadto spełnia funkcję kształtowania postaw otwartych i tolerancyjnych wobec innych kultur.”(19)
W wymiarze opiekuńczym Gawlik ukazuje edukację regionalną jako tę, która „otacza opieką dzieci i młodzież w sposób całościowy, przekracza sztuczne granice czasu lekcyjnego i murów szkolnych.”(20) Autor stwierdza, że edukacja regionalna nie powinna ograniczać się jedynie do przeszłości, ale dzięki temu, że jest ukierunkowana na doskonalenie współczesności i przyszłości regionu, pełni ważną funkcję wychowawczą w kształtowaniu postaw twórczych i aktywnych.” (21)
Zdaniem Gawlika akceptacja kulturowa, szacunek dla drugiego człowieka i dla każdej kultury, której ma służyć, znajomość historii regionu oraz zachowanie się w sposób naturalny – zgodny z tym, jakim się rzeczywiście jest, umożliwia zachowanie własnej autentyczności i czyni z edukacji regionalnej proces żywy i związany z rzeczywistymi problemami uczniów wynikającymi ze specyficznych warunków środowiska lokalnego.(22)

Edukacja regionalna – kręgi wiedzy

Swoiste, bardziej socjologiczne niż pedagogiczne spojrzenie na edukację regionalną przedstawia Marek Stanisław Szczepański. Przy okazji rozważań dotyczących istoty tożsamości regionalnej, prof. Szczepański przedstawia zarys wiedzy, która powinna jego zdaniem być składową procesu edukacji regionalnej. Autor wyodrębnia sześć kręgów wiedzy kształtujących tożsamość lokalną i regionalną (23):
1. mikro- i mezoekologia, czyli wiedza o lokalnym / regionalnym środowisku przyrodniczym i możliwościach ekorozwoju;
2. mikro- i mezogeografię, czyli wiedza o lokalnej / regionalnej topografii;
3. historia regionalna, czyli wiedza o lokalnych / regionalnych wydarzeniach, bohaterach, strukturach i rozwiązaniach politycznych;
4. socjologiczna wiedza o społeczności lokalnej / regionalnej, w tym wiedza o krainach kulturowych, wielokulturowości, o koniecznych przeobrażeniach cywilizacyjnych regionu;
5. wiedza o gwarze i jej odmianach, o lokalnej / regionalnej literaturze;
6. wiedza o lokalnej kulturze materialnej, takiej jak urbanistyka, architektura, lokalnej twórczości artystycznej i rzemieślniczej.
P. Petrykowski (24) przytacza jeszcze inne kwestie poruszane przez
M. Szczepańskiego:
> pierwsza dotyczy używania dla terminu edukacja regionalna synonimowych określeń takich jak edukacja środowiskowa, wiedza o ojczyźnie lokalnej, wiedza o ojczyźnie prywatnej, wiedza o małej ojczyźnie. Jakkolwiek określana edukacja ta ma wyposażać młodego człowieka w podręczny zasób wiedzy o najbliższym otoczeniu, pobudzać zachowania obywatelskie i wyzwalać postawy prospołeczne.
> druga związana jest z trzema rozwiązaniami dotyczącymi realizacji treści w ramach edukacji regionalnej: 1) wprowadzenie przedmiotu zatytułowanego „Wiedza o ojczyźnie lokalnej / prywatnej”; 2) wzmocnienie treści regionalnych w procesie kształcenia – tzw. ścieżka międzyprzedmiotowa;3) wprowadzenie przedmiotu „Wiedza o ojczyźnie lokalne / prywatnej” przy jednoczesnym wzmocnieniu treści regionalnych w procesie edukacji;
> trzecia odwołuje się do koncepcji „ojczyzny prywatnej” ( autorstwa S.Ossowskiego), przy interpretacji tego pojęcia przez prof. Szczepańskiego jako regionu na przemian z tzw. „ojczyzną lokalna”;
> czwarta dotyczy zjawiska określanego mianem „ludzi bez ojczyzny prywatnej”, czyli wszystkich tych, którzy identyfikują się z blokowiskami pozbawionymi wartości symbolicznych i treści kulturowych, amorficznymi ( „bezpostaciowymi”) i nieznacznie zróżnicowanymi.

Edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie

Koncepcja ta zawarta jest w dokumentach programowych Ministerstwa Edukacji Narodowej. Powstała jako efektem pracy zespołu (w składzie: prof. dr hab. Henryk Skorowski, prof. dr hab. Krzysztof Brozi, dr hab. Zygmunt Kłodnicki, dr Joanna Angieł, dr Emil Kowalczyk, mgr Ewa Repsche- główny wizytator MEN, dr Mirosława Borowska i dr Jerzy Chmiel) powołanego przez MEN. Edukacja regionalna ujmowana jest w niej jako „umożliwienie młodym ludziom poznawania własnego dziedzictwa kulturowego, tradycji regionalnej, uwewnętrznienie wartości i treści regionalnych, tym samym więc kształtowanie i utrwalanie postaw regionalnych.”(25)
Idee współczesnej edukacji regionalnej, jak zauważa prof. Skorowski „nierozerwalnie związane są z tendencją renesansu regionalizmu, w którym przede wszystkim chodzi o dynamiczny rozwój i wzbogacanie wartości tkwiących we własnym środowisku, o ożywienie różnorodności jako bogactwa życia społecznego, umocnionego poczuciem własnej tożsamości i zakorzenienia.(26) Natomiast zasadniczym warunkiem zachowania i trwania własnej tożsamości jest „ przekaz dziedzictwa kulturowego, który odbywa się przede wszystkim poprzez przyjmowanie wartości tkwiących w bezpośrednim zarówno przyrodniczym, jak i kulturowym otoczeniu społecznym.”(27)
Jak zauważa Petrykowski jednostka uczestniczy w różnych grupach i wspólnotach, a w im większej ich liczbie funkcjonuje, tym bardziej otwiera się na przyjmowanie postawy uniwersalistycznej. Istotą przekazania kulturowego jest więc „kształtowanie zdolności człowieka do uczestniczenia w różnych rodzajach wspólnot i grup, jednakże według hierarchii zapewniającej jej świadomość własnych korzeni kulturowych, a przez to poczucie własnej tożsamości kulturowej i narodowej.”(28)
Zatem jednym z podstawowych celów edukacji regionalnej jest ukształtowanie w młodych jednostkach poczucia własnej tożsamości regionalnej przejawiającego się postawą zaangażowania w funkcjonowanie własnego środowiska oraz autentycznego otwarcia się na inne społeczności i kultury. Edukacja regionalna wchodząc w skład całego procesu edukacyjnego, ma do spełnienia tę samą ważną funkcję, co cały proces wychowania – zapewnienie ciągłości kulturowej grupy, wspólnoty, społeczności i w końcu społeczeństwa. Jest zatem procesem kształtowania nie tylko poczucia własnej odrębności, lecz również postawy otwartości i tolerancji.(29)
MEN celem ogólnym edukacji regionalnej w procesie dydaktyczno – wychowawczym określa „ukształtowanie w uczniach poczucie własnej tożsamości regionalnej jako postawy zaangażowania się w funkcjonowanie własnego środowiska i autentycznego otwarcia się na inne społeczności i kultury.”(30) Cele szczegółowe (31), utworzone zgodnie z regułami metodycznymi, znalazły stosowny zapis w Podstawie programowej kształcenia ogólnego. Należą do nich:
1. wyposażenie ucznia w zasób podstawowej wiedzy o własnym regionie;
2. wydobycie w całym procesie edukacji wielorakich wartości, tkwiących we własnym regionie;
3. przygotowanie ucznia do identyfikacji z tymi wartościami;
4. kształtowanie tzw. tożsamości pluralistycznej, której istota polega na tym, że młody człowiek, poznając siebie i własne zakorzenienie w bliskiej sobie społeczności, kulturze i terytorium, uczy się również szanować odmienność innych.
W założeniach programowych MEN sformułowane są zasady, według których powinno odbywać się nauczanie własnego dziedzictwa kulturowego (32) :
> nauczanie powinno wykorzystywać wspólnotę lokalną – małą ojczyznę i region do wyraźnego wskazywania i akcentowania miejscowych przykładów w całym procesie dydaktyczno – wychowawczym, uwzględniając zwykły sposób wzrastania człowieka w kulturę przez najbliższe otoczenie i najwcześniejsze doświadczenia życiowe;
> pogłębienie wiedzy o specyfice własnego regionu sprzyja ugruntowaniu poczucia tożsamości narodowej. W „małej ojczyźnie” ważny jest zarówno krajobraz, architektura, kultura ludowa, jak i kontakty z innymi ludźmi. Wszystko to bowiem określa sferę emocjonalną i podstawową obyczajowość człowieka;
> wyróżnienie wartości względnie autonomicznych własnego regionu przyczynia się do utwierdzenia własnej tożsamości lokalnej i prowadzi do poczucia wzbogacenia wartościami lokalnymi kultury ogólnonarodowej, co sprzyja także kształtowaniu postaw patriotycznych – ogólnonarodowych;
> wyróżnienie wartości zaadaptowanych z podaniem ich źródeł, w innych regionach czy nawet kręgach kulturowych powinno sprzyjać wyrabianiu poczucia współzależności i przepływu wartości kulturowych, a w konsekwencji – szacunku wobec wartości innych niż rodzinne, regionalne;
> ukazywanie udziału historycznego i teraźniejszego – kultury polskiej w budowaniu innych kultur, w tym również w kulturze globalnej oraz wpływu różnych kultur na kulturę rodzimą, a przez to także kształtowanie tolerancji wobec różnorodności i odmienności kulturowych.
Powyższe zasady powinny prowadzić więc do tworzenia „wspólnoty dla przyszłości poprzez skuteczne poszukiwanie własnej tożsamości kulturowej. A praca w tym zakresie, nie jest tylko zadaniem szkoły, to pole do działania dla stowarzyszeń, muzeów itd.”(33)

1. D. Jankowski, Edukacja regionalna jako czynnik regionotwórczy, [w:] Regionalizm polski, (red.) S.Dądrowski, A.Kociszewski, Ciechanów 1990, s.107
2.por. D.Jankowski, op.cit. , s.101-113.
3. P.Petrykowski, Edukacja regionalna problemy podstawowe i otwarte, Toruń 2003, s. 35-37.
4. P.Petrykowski, op.cit, s.39.
5. por. K. Kossak –Główczewski, Edukacja regionalna – pytania o realizację, [w:] edukacja wobec zmiany społecznej, red. J.Brzeziński , L.Witkowski, Poznań –Toruń 1994, s. 253 -256.
6. P.Petrykowski, op.cit., s.40.
7. por. P.Petrykowski, op.cit., s.40- 41.
8. por.P.Petrykowski, op.cit., s.41- 42 .
9.J. Nikitorowicz, Edukacja regionalna, wielokulturowa i międzykulturowa, [w:] Demokracja a oświata. Kształcenie i wychowanie, red. H. Kwiatkowski, Z. Kwieciński, Toruń 1996, s. 336.
10.P.L.Berger, T. Luckmann, Społeczne tworzenie rzeczywistości, Warszawa 1983, s.206.
11.P.Petrykowski, op.cit., s.44
12.P.Petrykowski, op.cit., s.44
13.J. Nikitorowicz, Edukacja regionalna..., s.338.
14.J. Nikitorowicz, op.cit., s.339.
15.S. Gawlik, Tradycyjność i współczesność w pojmowaniu regionalizmu, [w:] Szkoła a regionalizm, red. A. Kociszewski, A. Omelaniuk, W. Pilarczyk, Ciechanów 1996, s.92.
16.S. Gawlik, op.cit., s.92-93.
17.S. Gawlik, op.cit., s.94
18.S. Gawlik, Istota wychowania regionalnego dzieci i młodzieży, [w:] Szkoła a regionalizm, red. A. Kociszewski, A. Omelaniuk, W. Pilarczyk, Ciechanów 1996, s.95.
19.S. Gawlik, op.cit., s.97.
20.S. Gawlik, op.cit., s.98.
21.S.Gawlik, op.cit., s.99
22. por. P.Petrykowski, op.cit., s.48.
23. por. M.S.Szczepański, Tożsamość regionalna – w kręgu pojęć podstawowych, [w:] Badania nad tożsamością regionalną. Stan i potrzeby, red. A. Matczak, Łódź – Ciechanów 1999, s.13-14.
24.por. P.Petrykowski, op.cit., s.49
25.P.Petrykowski, op.cit., s.50
26.H. Skorowski, Dziedzictwo kulturowe w regionie, [w:] Szkoła a regionalizm, red. A. Kociszewski, A. Omelaniuk, W. Pilarczyk, Ciechanów 1996, s.21.
27. H. Skorowski, op.cit., s.21.
28.H. Skorowski, op.cit., s.19
29.por. P.Petrykowski, op.cit., s.53
30.O edukacji regionalnej –dziedzictwie kulturowym w regionie, MEN, Biblioteczka Reformy, zeszyt 24, (red.) E. Repsch , H.Skowroński, Warszawa 2000, s.17.
31.por. O edukacji regionalnej –dziedzictwie kulturowym w regionie... s.17.
32.Dziedzictwo kulturowe w regionie. Założenia programowe, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa 1995 [w:] Region Tożsamość Edukacja, J.Nikitorowicz, D.Misiejuk, M.Sobęcki (red.), Białystok 2005, s. 281 -282.
33.D. Misiejuk, Kwestia kompetencji kulturowych a tożsamość. Edukacja regionalna, [w:] Region Tożsamość Edukacja..., s.282.