Środowisko rodzinne - wczesna stymulacja rozwoju mowy dziecka

Systemem porozumiewania się jest język nabywany przez każdego człowieka żyjącego w środowisku ludzkim. Znajomość języka nie jest umiejętnością wrodzoną, lecz każdy człowiek może się go nauczyć, jeżeli będą spełnione określone warunki. Proces rozwoju dziecka nie opiera się tylko na genetyce i biologii. Przede wszystkim przebiega on w otoczeniu społecznym, a to w jaki sposób dziecko potrafi w nim funkcjonować, w większej mierze zależy od wpływu środowiska rodzinnego. Dzięki najbliższym opiekunom, którzy wprowadzają dziecko w tajniki komunikacji międzyludzkiej, potrafi ono opanować tą jakże niezmiernie trudną sztukę.
Bez wątpienia środowisko rodzinne jest naturalnym stymulatorem rozwoju mowy dziecka. „Dla większości dzieci rodzice są tymi, którzy pierwsi do nich mówią, uczą je poznawać świat i z nim się komunikować. Aby proces ten przebiegał prawidłowo muszą być w środowisku rodzinnym spełnione pewne warunki korzystne dla rozwoju mowy.” R. Milisen, podaje następujące czynniki, wypływające z środowiska rodzinnego dziecka, warunkujące prawidłowy rozwój mowy:
- istnienie środowiska społecznego, które składa się z osób będących ze sobą
w interakcji społecznej, zaspokajającej jej potrzeby,
- potrzeba przekazywania informacji, które nie mogą być komunikowane przez inne formy niewerbalnej aktywności,
- zdolność środowiska do podtrzymywania i rozwijania schematów językowych.
Wyżej wymienione czynniki oraz funkcje jakie może spełniać rodzina, w której dorasta dziecko mają zasadniczy wpływ na jego rozwój. M. Przetacznikowa oraz Z. Włodarski wymieniają następujące funkcje rodziny:
- rodzina zaspakaja potrzeby biologiczne i psychologiczne dziecka (potrzebę miłości, bezpieczeństwa, poznawczą i społeczną)
- rodzina przekazuje dziecku dorobek kulturowy społeczeństwa, a także jest pośrednikiem w nadawaniu przez dziecko znaczenia przedmiotom oraz zjawiskom
z otoczenia,
- rodzice dostarczają dziecku wszelkich modeli osobowych i wzorców zachowań
w konkretnych sytuacjach życiowych,
- rodzice przekazują dzieciom określony system wartości, a także norm społecznych,
- rodzina stanowi obszar socjalizacji dziecka
- rodzina jest dla dziecka doświadczalnym polem, gdzie dziecko wypróbowuje swoje siły oraz możliwości, znajdując oparcie w jej członkach,
Biorąc pod uwagę wrodzony potencjał dziecka do uczenia się oraz funkcje, jakie powinna spełniać rodzina przez wczesną stymulację, może ona zadbać o prawidłowy rozwój mowy, będący dla dziecka kapitałem, który będzie procentował przez całe jego życie. Środowisko rodzinne stymuluje owy rozwój i udoskonala go
w naturalny sposób. Czas narodzin dziecka jest czasem, kiedy komunikacja z nim nabiera szczególnego charakteru. Dziecko żywo reaguje na
docierające do niego dźwięki i dotyk, rozumie wiele sygnałów,
a także umie je przekazać matce, wtulając główkę do jej ciała, uśmiechając się i coraz uważniej przyglądając się swojej matce. Można powiedzieć, iż jest to jeden z ważniejszych momentów, w którym matka po raz pierwszy zaczyna kształtować postawę komunikacyjną dziecka. Aktywność uczuciowa jaka wyzwala się w najbliższym otoczeniu, a szczególnie u matki, ma podstawowe znaczenie dla kształtowania się mowy dziecka. Owa aktywność, wiąże się z przemawianiem do dziecka przy każdej sposobności, zarówno podczas karmienia dziecka, przewijania czy też kąpania. Podczas wykonywania tych czynności, matka może opowiadać co aktualnie robi, czy też nazywać przedmioty, których właśnie używa. Takie sytuacje sprzyjają podjęciu dialogu między dzieckiem, a osobą sprawującą nad nim opiekę. Należy podkreślić, iż dziecko nie pozostaje biernym kompanem dialogu. Bowiem jego reakcje na wszelkie dźwięki mowy są bardzo żywe, wyrażają się w ruchach całego ciała. St. Szuman, uważa iż niemowle rodzi się z naturalną wrażliwością do nawiązywania kontaktu społeczno – psychologicznego z otoczeniem, a przede wszystkim z matką. Dzięki przemawianiu do dziecka przy każdej okazji, dziecko uczy się krok po kroku poznawać coraz lepiej przedmioty, czynności oraz okoliczności temu towarzyszące. Zatem aktywność otoczenia podczas kontaktów z dzieckiem jest podstawowym warunkiem dla prawidłowego ukształtowania się mowy dziecka.
Wciąż stwarzane warunki do nawiązania dialogu z dzieckiem sprzyjają temu, iż dziecko coraz bardziej zaczyna rozumieć owe wypowiedzi, z których stopniowo wyabstrahuje system językowy. Taki sposób oddziaływania na dziecko nazywa się „kąpielą słowną”, która ma ogromne znaczenie stymulujące na mowę, a także wrażliwość słuchową. Jak najczęściej należy prowokować dziecko do wydawania różnorodnych dźwięków, co stanowi znakomitą gimnastykę narządów mowy. Istotna jest czujna obserwacja dziecka, czy kształtowanie się jego mowy przebiega zgodnie
z określonymi etapami rozwoju mowy. Mówiąc do dziecka, należy zadbać o to by mowa była wyraźna, a także dokładna i w żadnym wypadku nie wolno stosować spieszczeń, czyli tak zwanego języka dziecięcego. Zwracanie się w ten sposób do dziecka hamuje poprawny przebieg kształtowania się jego mowy. Toteż należy mówić do dziecka wolno, dokładnie i bardzo wyraźnie. Jak podaje L. Kaczmarek, „W żadnym wypadku nie mogą mieć doń dostępu w tym czasie (także później, tj. w całym
okresie kształtowania się mowy) osoby, które maja jakiekolwiek
wady wymowy.” Przede wszystkim dziecko musi przebywać
w środowisku, w którym jest bezwzględnie akceptowane, gdzie brane są pod uwagę jego potrzeby. Okres, w którym dziecko zaczyna zadawać mnóstwo pytań, tj. w wieku trzech, czterech lat, wymaga szczególnej ostrożności. Pytania kierowane do otoczenia oraz udzielane na nie odpowiedzi, odgrywają bowiem dużą rolę w rozwoju umysłowym dziecka. Zatem, nie należy lekceważyć pytań dziecka, a udzielane odpowiedzi powinny zaspakajać jego ciekawość. Istotny jest tu ton oraz sposób udzielania odpowiedzi dziecku, który nie powinien go zrażać do zadawania kolejnych pytań. Odpowiedzi powinny być krótkie, wyjaśniające tylko to co dziecko chce wiedzieć, muszą być one też prawdziwe i proste do zrozumienia dla dziecka. Kiedy dziecko zaczyna samodzielnie tworzyć wypowiedzi, ważne jest aby w każdej sytuacji starać się wysłuchać dziecko. Dziecko bowiem zaczyna coraz więcej mówić, co jest bardzo ważne dla dalszego rozwoju mowy. Dziecko, które jest nie słuchane, lekceważone lub zbywane, może stać się nieufne, a jego rozwój mowy może ulec zahamowaniu. Dziecko mówi coraz więcej, opowiada jeśli jest do tego okazja, o swoich doświadczeniach i przeżyciach codziennego dnia. Wówczas należy wykazać się cierpliwością, nie lekceważyć tego co mówi dziecko i potraktować to jako ćwiczenia językowe. Naturalnie płynąca od dziecka potrzeba wypowiadania się oraz dostosowywanie swej wymowy do mowy dorosłych doprowadza dziecko do prawidłowego opanowania mowy. Nie należy uprzedzać wypowiedzi dziecka, bowiem osłabia to jego motywację do mówienia. Korzystając z okazji wspólnych zabaw, można rozwijać rozumienie mowy dziecka, uczyć go nowych pojęć oraz doskonalić umiejętność wysławiania się. Nie należy także przeszkadzać dziecku, ani w żadnym wypadku poprawiać. Jak pisze L. Kaczmarek, „Wszelkie tego rodzaju zabiegi – podobnie jak karanie i nagradzanie, zawstydzanie, wyśmiewanie – są w najwyższym stopniu szkodliwe.” Nie znaczy to jednak, iż nie wolno w ogóle ingerować. Jeśli dziecko w wieku, w którym jego mowa powinna przebiegać już poprawnie, wypowiada nieprawidłowe dane słowo, wskazane jest, aby przy nadarzającej się okazji jak najczęściej poprawnie powtarzać dany wyraz przy dziecku. Czytanie dziecku bajek, opowiadanie historyjek również stymuluje prawidłowy rozwój mowy. „Książki są doskonałym przykładem na to, jak nauka mówienia wiąże się z nauką poprzez mówienie.” Rozmowa powinna stać się częścią każdego wspólnie spędzanego czasu dziecka z jego opiekunami.
Ogólnie rzecz ujmując, należy stwierdzić, iż rozwój mowy dziecka, w dużej mierze zależny jest od środowiska, w jakim dziecko się wychowuje, gdyż jest ono naturalnym stymulatorem rozwoju mowy dziecka. Zatem należy pamiętać
o najważniejszych zasadach:
- należy z uwagą czuwać nad procesem kształtowania się mowy dziecka,
- należy mówić do dziecka od pierwszych dni jego życia, dużo i spokojnie. Mówiąc do dziecka należy zwracać uwagę, aby dziecko widziało twarz opiekującej się osoby, wówczas obserwuje ono wtedy pracę narządów artykulacyjnych,
- dziecko powinno reagować na aktywność uczuciową i słowną otoczenia. Jeśli brak jakichkolwiek reakcji, należy zbadać słuch dziecka, gdyż może on być uszkodzony,
- należy dostarczać dziecku bodźców dźwiękowych, śpiewając, nucąc piosenki,
- nie należy krępować dziecka w reagowaniu na aktywność otoczenia, kiedy dziecko samo zaczyna coraz więcej mówić, nie wolno tej skłonności gasić obojętnością, wówczas dziecko zamyka się w sobie, staje się nieufne i może przestać mówić w ogóle,
- należy dyskretnie poprawiać błędy językowe dziecka, nie ośmieszając go z ich powodu, nie należy żądać aby kilkakrotnie powtarzało dane słowo, bowiem hamuje to chęć mówienia dziecko, a w związku z tym dalszy rozwój mowy,
- w okresie kształtowania się mowy nie wolno zmuszać dziecka leworęcznego do posługiwania się prawą ręką, gdyż może to powodować zaburzenia mowy.
„U praworęcznych części płata środkowego, w którym mieszczą się ośrodki mowy, znajdują się w lewej półkuli mózgu, u leworęcznych (...) ośrodki mowy znajdują się
w prawej półkuli mózgu. Naruszenie w tym okresie naturalnego rozwoju sprawności ruchowej przeszkadza normalnemu wykształceniu, (...) mechanizmowi mowy, (...).”
Droga życiowa zaczyna się z chwilą poczęcia, a każde nowe życie jest wyposażone w pewne cechy dziedziczne, jednakże dziecko oprócz dziedziczenia biologicznego, dysponuje także dziedziczeniem społecznym. Także stopień rozwoju mowy w danym momencie zależy od różnych czynników, gdzie do najważniejszych należy wpływ środowiska. Rozwojowi mowy dziecka sprzyja klimat emocjonalny panujący w rodzinie, częsty kontakt werbalny, a także stosunki panujące między dzieckiem a rodzicami. Rodzina to naturalne i najbardziej korzystne środowisko rozwojowe. Dzięki indywidualnej opiece oraz zaspokojeniu potrzeb, progresowi poddawane są wszystkie sfery rozwojowe dziecka. „Rodzice przejawiający właściwe postawy wobec dziecka z chęcią otaczają go troskliwą opieką, dostrzegają i zaspokajają jego potrzeby wykazując dużo cierpliwości i gotowość tłumaczenia a także wyjaśnienia. Łatwo też nawiązują kontakt z dzieckiem.”
Prawidłowy rozwój funkcji mowy jest niezwykle istotny dla prawidłowego funkcjonowania w życiu, a dom rodzinny jest idealnym miejscem, w którym dziecko może nabierać nowych, ciekawych doświadczeń. Dlatego też tak ważna jest atmosfera miłości, troski oraz akceptacji.

Opracowanie:
Logopeda, mgr Dominika Filbrandt
Prywatne Przedszkole „Pod Muchomorkiem”
w Toruniu

LITERATURA:
- L. Clark, C. Ireland. Uczymy się mówić, mówimy by się uczyć. DW REBIS, Poznań 1998
- G. Demel. Wady wymowy. PZWL, Warszawa 1974
- L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy. Wyd. lubelskie, Lublin 1988
- B. Sawa. Uwarunkowania i konsekwencje psychologiczne zaburzeń mowy u dzieci. Wyd. UW, Warszawa 1991
- B. Sawa. Dzieci z zaburzeniami mowy. WSiP, Warszawa 1990
- M. Ziemska (red.) Rodzina i dziecko. PWN, Warszawa 1986