Walory kulturowe Tatrzańskiego Parku Narodowego

W ostatnim czasie turystyka stała się jednym z najważniejszych działów gospodarki narodowej. Dostarcza ona ok. 5 mld dolarów (co stanowi blisko jedną trzecią krajowego eksportu) i zatrudnia 250 tys. osób. Do Polski przyjeżdża prawie 15 mln turystów zagranicznych rocznie ( licząc tylko tych, którzy spędzali w kraju przynajmniej jedną noc). To tylko wybrane mierniki rozwoju tej dziedziny gospodarki.
Tatry są jednym z najatrakcyjniejszych regionów turystycznych w kraju. Istnieją tu liczne walory krajoznawcze i wypoczynkowe, które przyciągają wielu turystów (w ciągu roku przyjeżdża ich ok. 2,5 mln).
Niewątpliwie podstawą rozwoju turystyki na tym obszarze są elementy środowiska przyrodniczego (urozmaicona rzeźba terenu, klimat, bogactwo różnego rodzaju wód, unikalna pod względem gatunkowym flora i fauna ). Nie są to jednak jedyne atrakcje tego regionu.
Obiekty związane z działalnością człowieka stanowią bardzo często na terenie TPN grupę walorów mało dostrzeganych i niezbyt wysoko ocenianych. Ma to swój wyraz także w różnego rodzaju opracowaniach monograficznych i przewodnikach, w których eksponuje się przede wszystkim unikalny w skali kraju rejon przyrodniczy ( alpejska rzeźba, ciekawa roślinność i świat zwierzęcy) tym niemniej ma on swoją bardzo interesującą historię, której świadectwem są liczne obiekty materialne. Większość z nich zlokalizowana jest oczywiście w Zakopanem i jego najbliższej okolicy lecz także i na terenie TPN można spotkać ciekawe przejawy dorobku ludzkiego.
Dużą grupę stanowią obiekty sakralne. Na terenie Parku znajdują się 4 interesujące świątynie. Najważniejszym miejscem kultu religijnego w Tatrach jest sanktuarium Matki Boskiej Jaworzyńskiej na Wiktorówkach koło Rusinowej Polany. Kościółek w stylu zakopiańskim pochodzi z 1936 roku (powiększony w latach pięćdziesiątych i siedemdziesiątych). Jego powstanie związane jest z objawieniem, które mało tu miejsce w połowie XIX wieku. Swego czasu częstym gościem bywał tu Karol Wojtyła, obecny Papież Jan Paweł II. W rejonie polany Kalatówki znajdują się dwie kaplice należące do zakonu Albertynek oraz zakonu Albertynów założonego przez brata Chmielowskiego. Ich powstanie przypada na koniec XIX wieku (w późniejszych latach były przebudowywane). Także na Polanie Chochołowskiej można zobaczyć niewielki drewniany Kościółek zbudowany przed rokiem 1950 przez juhasa Toczka. Ponadto w wielu punktach TPN można obejrzeć liczne przydrożne kapliczki lub krzyże będące świadectwem różnych wydarzeń lub po prostu wyrazem pobożności ich fundatorów. Do takich miejsc należy bez wątpienia wielki, piętnastometrowy krzyż wystawiony na szczycie Giewontu w roku 1901 z okazji nadejścia XX wieku. Inicjatorem przedsięwzięcia był proboszcz zakopiański ks. Kaszalewski. Cała konstrukcja, ważąca 1800 kg, składała się z 400 elementów, które na szczyt wnoszono na plecach i tam montowano. W tej chwili jest to jeden z najbardziej znanych symboli Tatr i Zakopanego.

Pamiątką drugiej pielgrzymki Jana Pawła II do Polski (1983 rok) jest przydrożna kapliczka w Dolinie Jarząbczej, będąca uwieńczeniem Szlaku Papieskiego w Dolinie Chochołowskiej.
Krzyże różnych rozmiarów zlokalizowane są między innymi na szczycie Grzesia, w Dolinie Kościeliskiej (według legendy zbójnicka kapliczka, w rzeczywistości wystawiona przez pracujących tam w swoim czasie górników) ,na Polanie Smytniej (nieopodal schroniska Ornak), Polanie Kopieniec, przełączy Zawrat, Zadnim Granacie, nad Czarnym Stawem oraz górującym nad nim szczycie Rysów. Krzyże upamiętniają różne wydarzenia, często stając się przyczyną chwil zadumy nad sensem przemijania.
Na terenie TPN (szczególnie zachodniej części Tatr) do dziś pozostało wiele śladów gospodarczej działalności człowieka. W przeszłości dominującymi formami gospodarowania na dalszy plan (pasterstwo) lub zanikły zupełnie (górnictwo) ustępując pola dynamicznie rozwijającej się turystyce.
Największy kompleks szałasów pasterskich znajduje się na Polanie Chochołowskiej (około 30). Jeszcze w latach pięćdziesiątych pasło się tu około 600 owiec i ponad 100 krów. W tej chwili w okresie letnim przeprowadza się tylko kulturowy wypas owiec, który jest dużą atrakcją dla turystów. Szałasy można zobaczyć również w Dolinie Lejowej, na Polanie Stoły (podobno najlepiej zachowane w całych Tatrach), w Dolinie Starorobociańskiej, w Dolinie Jaworzynki, na Polanie Kopieniec, a także na kilku innych polanach tatrzańskich (łącznie jest tych budowli około 80). Trzeba jednak dodać, że stan wielu z nich jest dalece niezadowalający. Wiele szałasów nie oparło się „zębowi czasu”.

Od XVI do XIX wieku Tatry były rejonem intensywnych prac górniczych. Wydobywano tu między innymi rudy żelaza, miedzi, antymonu, a także srebro i złoto. Prace zakończono około 1880 roku, czego powodem było wyczerpanie się kruszców. Działalność przemysłowa (górnictwo i hutnictwo ) przyczyniła się w tym czasie do wycięcia dużych połaci lasów (drewno było potrzebne jako opał w hucie ).

Rejonem najintensywniejszych poszukiwań i eksploatacji złóż był rejon Tatr Zachodnich (Dolina Chochołowska, Kościeliska, Lejowa, Starorobociańska, Jaworzynka i masyw Ornaka ) a także okolice Morskiego Oka. Rudy przewożono trasą dzisiejszej „ Ścieżki Pod Reglami” , która wtedy nosiła nazwę Żelaznej Drogi, do huty zlokalizowanej w Kuźnicach. Do dnia dzisiejszego dawne wyrobiska i szyby w większości uległy zawaleniu i zasypaniu rumoszem skalnym ( wyjątki to sztolnie w Dolinie Lejowej i Huciskiej ), a dawne hawierskie drogi, którymi przewożono urobek, przekształcone zostały w trasy turystyczne. Materialnymi dowodami rozwoju hutnictwa i górnictwa w Tatarach są do dziś krzyże wytopione z tutejszego żelaza, które można spotkać przy szlakach i na cmentarzach, oraz pozostałości urzadzeń ( kamienie młyńskie do rozdrabniania rudy, stanowiące podstawę krzyża Wincentego Pola na Polanie Smytniej ) i zabudowań przemysłowych ( Kuźnice, Polana Huciska, Polana Iwanówka ). W miejscach prowadzenia działalności przemysłowej spotkać można pamiątkowe tablice informujące o tych faktach (np. Kuźnice, Polana Stara Kościeliska). Również nazwy wielu miejsc świadczą o prowadzeniu tu działalności górniczej i hutniczej np. Dolina Starorobociańska, Huciska, Baniste, Kuźnice.

Innymi obiektami przemysłowymi, które zobaczyć można na terenie TPN są dwie elektrowniewodne. Jedna, pochodząca z końca XIX wieku , znajduje się w Kuźnicach, druga z połowy XX wieku, zbudowana na wzór austriackich elektrowni alpejskich w Dolinie Jarząbczej na potoku o tej samej nazwie. Rzadkim obiektem godnym zwiedzenia jest również Obserwatorium Meteorologiczne na Kasprowym Wierchu.

Na terenie Parku znajduje się wiele urządzeń sportowych lub im towarzyszących. Do najbardziej interesujących zaliczyć można skocznię narciarską na Wielkiej Krokwi, powstałą w latach 1923-25, jedną z kilku w Europie zbudowaną na naturalnym stoku górskim. Była ona areną trzech mistrzostw świata w narciarstwie klasycznym (1929, 1939 i 1962 r. ), światowej Uniwersjady w roku 1993, a w ostatnich latach kilku zawodów Pucharu Świata w skokach narciarskich.

Na stokach Nosala i Kasprowego Wierchu znajdują się wyczynowe stoki narciarskie, na których odbywają się zawody krajowe i niekiedy międzynarodowe. Stokom narciarskim towarzyszą wyciągi (orczykowe, zaczepowe lub krzesełkowe ), których obejrzenie lub przejazd nimi, może być niemałą atrakcją. Najciekawszym urządzeniem komunikacyjnym na terenie TPN jest bez wątpienia kabinowa kolejka linowa kursująca na trasie Kuźnice – Kasprowy Wierch. Przejazd nią , któremu towarzyszą wspaniałe widoki Doliny Bystrej i Goryczkowej oraz okolicznych szczytów, jest celem wielu turystów.

Ciekawymi obiektami krajoznawczymi dla turystów mogą być również schroniska górskie. Budowane w stylu podhalańskim z kamienia i drewna cieszą oko estetyką i wkomponowaniem w krajobraz ( wyjątek stanowi hotel- schronisko na Kalatówkach ). Do najciekawszych należą: Schronisko nad Morskim Okiem, Schronisko w Roztoce- drewniane, z początku XX wieku, będące już zabytkiem architektury. Swoją atmosferę mają również i pozostałe obiekty .

Wędrując po szlakach TPN można często spotkać tablice pamiątkowe poświęcone wybitnym Polakom ( np. Józefowi Ignacemu Kraszewskiemu w Dolinie Kościeliskiej, Janowi Pawłowi II na Polanie Huciskiej lub Adamowi Asnykowi przy schronisku na Hali Gąsienicowej ), zasłużonym działaczom ochrony przyrody (tablice Kazimierza Kantaka i Walerego Goetla w Dolinie Kościeliskiej ) lub ważnym, często tragicznym wydarzeniom rozgrywającym się w przeszłości (pamiątkowe pomniki w miejscach rozstrzelania zakładników z okresu II wojny światowej w okolicach Nosala lub w Dolinie Chochołowskiej, czy tablice oddające cześć uczestnikom Powstania Chochołowskiego umieszczone na Hali Huciskiej ).

Grupa walorów kulturowych Tatr ma swoich miłośników, którzy wędrując szlakami górskimi mają możliwość poznania bogatej historii i kultury tego regionu.

LITERATURA:

Korosadowicz Z., Tatry Polskie i Zakopane, WSiT, Warszawa 1987
Lewandowski W., Pawłowicz M., Tatry. Pascal, Bielsko-Biała 1995
Nyka J., Tatry Polskie. Przewodnik, WSiT, Warszawa 1990
Nyka J. Tatry. Przewodnik., Trawers, Warszawa 1994
Tatrzański Park Narodowy, Mapa turystyczna, PPWK, Warszawa 1993