Przyczyny i klasyfikacja uzależnień

Przyczyny uzależnień są bardzo różnorodne i nie do końca jednoznacznie określone. Do najczęściej spotykanych należą: biopsychiczne, psychospołeczne i kulturowe.
Pierwsze wynikają z wysokiej podatności jednostki ludzkiej na uzależnienie. Chodzi tutaj o nadmierną pobudliwość psychiczną, niską odporność na stres, zaburzenia natury emocjonalnej i rozwoju osobowości, neurotyzm, uszkodzenie mózgu, choroby somatyczne, bolesne doświadczenia w dzieciństwie.
Druga grupa przyczyn determinowana jest brakiem zaspokojenia potrzeb psychicznych lub trudnościami w ich realizacji wskutek wadliwego oddziaływania środowiska wychowawczego, szkolnego i rodzinnego. Uzależnienia mogą być więc wywoływane przez niepowodzenia życiowe w różnych sferach (zawodowej, szkolnej, osobistej), bądź niestabilne stosunki rodzinne. Jednostka uzależniona ucieka przed niekorzystną i stresującą sytuacją życiową w świat iluzji i pozornej radości. Zyskuje pewność siebie i pokonuje nieśmiałość.
Przyczyny kulturowe należą do najliczniejszych i są w znacznym stopniu uwarunkowane współczesnym – konsumpcyjnym stylem życia człowieka. W świat uzależnień pogrążają się więc osoby hołdujące postawom hedonistycznym, nie mające skonkretyzowanych planów i perspektyw życiowych, należące do subkultur młodzieżowych, buntujące się przeciwko powszechnie obowiązującemu systemowi wartości. Warto również pamiętać o tym, iż długie spędzanie czasu w internecie, odwiedziny kasyna, wypicie kilku drinków podczas towarzyskiego spotkania jest obecnie modne, a wielu ludzi pragnie żyć w zgodzie z duchem czasu. Przekonanie takie w bardzo szybkim tempie przyczynia się do powstawania uzależnień, gdyż każdy z nas lubi choć na chwilę oderwać się od przyziemności, znaleźć się w blasku fleszy, zawrzeć ciekawe znajomości. Najważniejszy w tym wszystkim jest umiar, niestety nie każdy chce, bądź potrafi go zachować. Musimy również pamiętać, że wśród niektórych ludzi upowszechniło się błędne przekonanie o skuteczności oddziaływania przedmiotów uzależnienia (zwłaszcza narkotyki) na aktywizację posiadanych zdolności twórczych. Wiąże się z tym nadzieja na osiągnięcie sukcesu na niwie zawodowej, a co za tym idzie awansu w hierarchii społecznej.
W tym momencie kilka słów wypada również poświęcić teoriom uzależnień.
Teorie medyczne wskazują, iż każde uzależnienie jest chorobą w sensie medycznym, zaś jego przyczyny tkwią we właściwościach przyjmowanego środka i organizmu osoby uzależnionej. Zwolennicy koncepcji psychologicznych twierdzą natomiast, że uzależnienie stanowi przejaw zaburzeń jednostkowych, gdzie przyjmowanie środków psychoaktywnych to zewnętrzny przejaw adaptacyjno – obronnych mechanizmów osobowości człowieka. W teoriach pedagogicznych zwraca się uwagę na wadliwy przebieg procesu socjalizacji jednostki i związane z tym problemy w życiu szkolnym, rodzinnym, bądź rówieśniczym. Wreszcie kwestie natury społecznej. W tym akurat przypadku uzależnienie jest konsekwencją zmian cywilizacyjnych, a także przemian zachodzących we współczesnym życiu społecznym.
Jeśli chodzi o klasyfikację uzależnień to występują one na płaszczyźnie fizjologicznej (fizycznej), psychicznej i społecznej (socjologicznej).
Uzależnienie fizjologiczne to nabyta silna potrzeba stałego zażywania jakiejś substancji odczuwana jako szereg dolegliwości fizycznych (np. bóle, biegunki, uczucie zimna, wymioty, drżenia mięśni, bezsenność). Zaprzestanie jej zażywania (odstawienie) prowadzi do wystąpienia zespołu objawów, które określa się jako zespół odstawienia. W leczeniu stosowana jest detoksykacja, czyli odtrucie. Grupa substancji, których nadużywanie prowadzi do uzależnienia fizjologicznego jest niewielka. Najważniejsze z nich to: nikotyna, alkohol etylowy, narkomania, oploidy.
I tak nikotynizm to uzależnienie od nikotyny. Nikotyna jest dość silną toksyną działającą na układ nerwowy i stosuje się ją m.in. w mieszankach z innymi związkami jako środek owadobójczy. W niskich dawkach wykazuje działanie stymulujące, co jest głównym powodem, że palenie papierosów sprawia przyjemność. Nikotyna działa na organizm człowieka na wiele różnych sposobów, gdyż wiąże się trwale i blokuje działanie kilkudziesięciu różnego rodzaju enzymów. W małych dawkach działa stymulująco, powodując wzmożone wydzielanie adrenaliny, co powoduje wszystkie związane z tym objawy (zanik bólu i głodu, przyspieszone bicie serca, rozszerzone źrenice itp.). W większych dawkach powoduje trwałe zablokowanie działania układu nerwowego, gdyż wiąże się trwale z tzw. receptorami nikotynowymi w komórkach nerwowych zaburzając ich metabolizm
Alkoholizm, inaczej uzależnienie od alkoholu lub choroba alkoholowa - to choroba ciała, duszy i umysłu. Polega na utracie kontroli nad ilością wypijanego alkoholu. Spożywanie zazwyczaj dużych ilości alkoholu przez alkoholika jest spowodowane przymusem o charakterze psychicznym i somatycznym i nie podlega jego woli. Mechanizm powstawania uzależnienia nie jest do końca wyjaśniony, ale ma bezpośredni związek z nadużywaniem alkoholu.
Narkomania - potoczne określenie odnoszące się do uzależnienia od substancji chemicznych wpływających na czynność mózgu. Narkomania charakteryzuje się tzw. głodem narkotycznym, przymusem zażywania środków odurzających, chęcią zdobycia narkotyku za wszelką cenę i wszystkimi sposobami.
Uzależnienie od oploidów polega na zażywaniu środków narkotycznych o działaniu przeciwbólowym. Przykładem oploidów są: heroina, petydyna, tramadol.
Walka z uzależnieniem fizjologicznym jest dość łatwa. Często stosuje się środki pomocnicze, które zapobiegają negatywnym efektom i zmniejszają ból na czas kuracji. Zmniejsza się również dawkę danej substancji. Nagłe odstawienie czynnika uzależniającego w niektórych wypadkach może być niebezpieczne.
Wszystkie narkotyki. wywołują – jeśli używa się ich względnie często i względnie systematycznie wystąpienie uzależnienia na poziomie psychicznym. Niemożliwa jest sytuacja wystąpienia objawów zależności fizycznej przy braku uzależnienia psychicznego, często natomiast zdarza się sytuacja odwrotna.
Uzależnienie psychiczne polega na stałym wykonywaniu jakiejś czynności lub zażywaniu określonej substancji, której niespełnienie nie prowadzi jednak do poważnych następstw fizjologicznych. Tym właśnie różni się od uzależnienia fizjologicznego. Charakteryzując uzależnienie psychiczne musimy wiedzieć że posiada ono pewne, tylko dla siebie swoiste cechy. Występuje tutaj wzrost tolerancji na działanie czynnika uzależniającego, osłabienie woli jednostki, obsesja związana z zażywaniem danej substancji i towarzyszące jej natręctwa myślowe, fizyczne wyniszczenie i prowadzące do samobójstwa wypalenie emocjonalne, brak zainteresowania otoczeniem. Człowiek potrafi oszukiwać samego siebie, byleby tylko usprawiedliwić zażywanie substancji uzależniającej.
Zależność psychiczna to stan, w którym osoba dotknięta tą chorobą nie potrafi bez pomocy z zewnątrz przerwać zachowań wiązanych ze zdobywaniem i konsumpcją czynnika uzależniającego. Gdy zależności psychicznej od substancji chemicznych nie poddaje się leczeniu prowadzi to najczęściej do więzienia, szpitala psychiatrycznego, a w końcu i śmierci. Obecnie nie są znane skuteczne metody leczenia uzależnienia psychicznego od substancji chemicznych. Możliwe jest zatrzymanie zachowań wpływających na uzależnienie ale nie całkowite wyleczenie. Do tej kategorii uzależnień należą: hazard, seks, masturbacja, praca, internet.
Uzależnienie seksualne (seksoholizm, erotomania, nimfomania) to proponowana przez niektórych psychiatrów szeroka jednostka chorobowa obejmująca wiele zachowań, takich jak częste oglądanie pornografii, kompulsywna masturbacja, natręctwa seksualne, częsta zdrada i angażowanie się w inne zachowania o podłożu seksualnym, które mają potencjalnie destrukcyjne skutki dla życia społecznego i emocjonalnego jednostki.
Masturbacja to zachowanie seksualne polegające na dotykaniu organów płciowych (penisa, okolic pochwy) kończące się najczęściej orgazmem w celu wywołania przyjemności seksualnej. Zjawisko masturbacji odnosi się zasadniczo do ludzi, aczkolwiek występuje także u części zwierząt. Masturbacja odbywa się bez udziału partnera lub przy jego wyłącznie biernym udziale.
Pracoholizm jest stanem uzależnienia od wykonywanej pracy, powodującym zaburzenie równowagi między istotnymi elementami życia codziennego. Pracoholikami są zwykle osoby pilne, perfekcyjne, ale i niepewne siebie, nieśmiałe, niedowartościowane, bojące się otoczenia. Często są to osoby ambitne, lubiące rywalizować i wygrywać, które wysoko stawiają sobie poprzeczkę, za wszelką cenę dążą do osiągnięcia sukcesu i prestiżu społecznego. Z drugiej zaś strony podchodzące niejednokrotnie z obawą do własnego talentu, spontaniczności, czy fantazji.
Uzależnienie internetowe to nowy rodzaj nałogu polegający na ustawicznym spędzaniu czasu na kontaktach z komputerem, a zwłaszcza z siecią internetową, charakteryzujący się wewnętrznym przymusem “bycia w sieci” osoby uzależnionej. Objawy uzależnienia internetowego to: traktowanie komputera jako środka na łagodzenie stresu, odczuwanie irytacji w sytuacjach innych niż kontakt z komputerem, wydawanie coraz większej ilości pieniędzy na rachunki telefoniczne, podawanie nieprawdziwych danych na pytanie o czas spędzany przy komputerze.
Walka z uzależnieniem psychicznym zależy w głównej mierze od woli osoby uzależnionej. Niezmiernie rzadko zdarzają się sytuacje, że uzależniony wyleczy się sam. Charakterystyczne jest podejmowanie przez taką jednostkę decyzji o rezygnacji z zażywania i niemożność ich realizacji. Towarzyszy temu rozrastający się system psychologicznych mechanizmów obronnych. Leczenie uzależnienia polega na wyuczeniu nowych odruchów i nawyków w procesie terapii. Zachodzące w jej trakcie zmiany w mózgu równoważą i przeciwdziałają starym zachowaniom. Jest to więc proces długotrwały wymagający niezwykłej determinacji oraz aktywnego udziału osoby uzależnionej.
Należy pamiętać, że uzależnienie psychiczne ma swoje podłoże fizyczne i jest tak samo realne jak uzależnienie fizjologiczne z tą różnicą, że zmiany które powoduje nie cofają się samoistnie, albo cofają się bardzo wolno w skali życia osobnika. W tym przypadku chodzi o uzyskanie nagrody. Dążenie do tego zdecydowanie przewyższa możliwość osiągnięcia fazy zaspokojenia, co prowadzi do obsesji brania i uzależnienia.
Uzależnienie społeczne natomiast wiąże się z zażywaniem środków toksycznych pod wpływem panującej mody lub w grupie ludzi podobnych do siebie ( subkultury młodzieżowe). Istotą zjawiska jest bardzo silne uzależnienie od grupy, co pociąga za sobą bezwzględne respektowanie panujących w niej zasad i obyczajów. Ponadto osoba uzależniona, w miarę pogłębiania się choroby rezygnuje z ważnych dla siebie wcześniej priorytetów, wypada z ról społecznych (utrata pracy, usunięcie ze szkoły, konflikty w rodzinie, zanik zainteresowań, zawężenie kontaktów do grupy narkomańskiej). Następuje coraz większa marginalizacja i najczęściej również kryminalizacja środowiska, w którym obraca się uzależniony.
Inny z podziałów zakłada istnienie uzależnień społecznych (legalnych) i antyspołecznych (nielegalnych). Określamy je wspólną nazwą behawioralnych.
Pierwsza z kategorii obejmuje uzależnienia od używek legalnych (nikotyna, alkohol, leki) oraz działań społecznie akceptowanych (jedzenie, praca, robienie zakupów, oglądanie telewizji). Druga natomiast od narkotyków i zachowań nielegalnych (opium, kokaina, kradzież, gwałt). Uzależnienia behawioralne pojawiły się stosunkowo niedawno i są związane z postępem technologicznym i coraz bardziej rozwijającą się cywilizacją. Z jednej strony naraża ona na stres i nudę, z drugiej zaś wzmacnia dążenie do natychmiastowego zaspokojenia pragnień, dostarczając do tego niezbędnych środków.