Kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela w Brzoziu Lubawskim

KOŚCIÓŁ POD WEZWANIEM ŚW. JANA CHRZCICIELA

1. Położenie i plan

Kościół położony jest na terenie cmentarza parafialnego, przy drodze powiatowej prowadzącej z Brzozia Lubawskiego w kierunku Bratuszewa, po jej prawej stronie, ok. 100 metrów od drogi krajowej nr 15 (Trzebnica – Ostróda).
Jest kościołem jednonawowym, orientowanym na rzucie prostokąta z węższym prezbiterium od strony wschodniej i mocno wysunięta kruchtą podwieżową od zachodu. Wykonany jest z czerwonej cegły na kamiennym cokole, nietynkowany. W układzie cegieł występuje wątek kowadełkowy.
Od strony zachodniej, w fasadzie znajduje się dwukondygnacyjna, wysunięta wieża dzwonnicza o przekroju kwadratu. Stanowi ona główny akcent fasady i przerywa szczyt kościoła. Obecny szczyt wieży został pobudowany później, bowiem 7 kwietnia 1904 roku starą zniszczył piorun. Do korpusu nawowego dostawione jest niższe i węższe prezbiterium zamknięte trójbocznie. Od południa do prezbiterium – aneks pełniący funkcję zakrystii.
Kościół obwiedziony jest fryzem arkadowym zwanym inaczej lombardzkim lub opaską lombardzką (bande lombarde), korpus i prezbiterium opilastrowane. Całość pokryta jest dachem dwuspadowym, przykrytym dachówką karpiówką. Otwory okienne i drzwiowe zamknięte są łukiem półkolistym. Szczyt trójkątny, płaski, bez dekoracji. Okna w stylu romańskim od góry zamknięte półkoliście, witraże z gomółkami w kształcie rombów, w prezbiterium w górnej części zdobione malowidłami witrażowymi.
Do wnętrza prowadzą dwa wejścia: główne przez kruchtę i boczne, umieszczone w ścianie północnej budowli i tworzące kruchtą boczną pokrytą osobnym dachem dwuspadowym, którego szczyt od frontu wieńczy krzyż. Na krzyżu znajduje się data powstania kościoła.
Zarówno drzwi główne jak i boczne wykonane są z drewna dębowego. Główne od góry zamyka półkolisty tympanon z pięcioma przeszklonymi okienkami, a boczne – tympanon trójdzielny. Drzwi na dwa skrzydła dzieli pionowa belka frezowana, od góry ornamentowana. W górnych rogach znajdują się rozety. Drzwi główne zdobi podwójny portal uskokowy w kształcie litery „S” a pośrodku prawego skrzydła kołata. Dokoła drzwi bocznych znajduje się wystające obramienie ceglane.

2. Opis wnętrza

Wejście do kościoła prowadzi od strony zachodniej przez kruchtę na planie kwadratu sklepioną krzyżowo, z dwoma niewielkimi oknami w stylu romańskim, osadzonymi głęboko w murze, zamkniętymi półkoliście.
Świątynię przekrywa strop drewniany, dwuspadowy z krokwiami wieńczącymi w części środkowej. Za wejściem, od strony zachodniej kościoła, na całej jego szerokości znajduje się wsparty na filarach chór.
Pod sufitem całą świątynię obiega fryz arkadkowy z pilastrami. Na każdym pilastrze znajdują się zacheusze – złocone, w formie krzyży greckich na bordowym tle w kształcie krzyża maltańskiego z ośmioma rozwidleniami symbolizującego osiem błogosławieństw. Koło, w które wpisany jest krzyż to symbol Chrystusa jako światłości. Ponad zacheuszami umieszczone są kinkiety. Nad każdym oknem znajdują się malowidła ścienne o geometrycznej formie, z zaznaczonym silnym konturem obrysem przedstawiające symbole ewangeliczne oraz ważne wydarzenia kościelne. Kolorystyka tych malowideł utrzymana jest w tonacjach pastelowych.
Ścianę nad prezbiterium wypełnia fresk z ukrzyżowaniem, Maryją i św. Janem. Wszystkie malowidła ścienne zostały wykonane w roku 1967 przez Alojzego Gossa. Postaci zarysowane są silnym konturem wypełnionym spokojnymi tonacjami barwnymi. Ich głowy okalają nimby. Jezus przedstawiony jest z głową zwieszoną na prawe ramię i śladami męki na ciele, Maria z rękoma skrzyżowanymi na piersi a św. Jan prawą dłonią wskazuje na Zbawiciela. Całość ukazana na tle niebiesko-szarego obłoku.
Ściany prezbiterium pierwotnie zdobione były bogatymi ornamentami o układzie pasowym i kształcie rombów wypełnionych wzorami. Zajmowały powierzchnię ściany od posadzki do ok. 1/3 wysokości. Od góry zwieńczone były fryzowym pasem z elementami geometrycznymi. Podobne zdobienia posiadały również obrzeża okien w prezbiterium, jak i nawie. Podczas kolejnych remontów były upraszczane, aż w końcu zupełnie usunięte. Przy łuku prezbiterium, w górnej jego części, po obu stronach znajdowały się dawqniej znaki konsekracyjne, tzw. „zacheusze” z dwoma gołębiami i krzyżem św. Antoniego określanym crux commissa (od łac. commitere – łączyć: belka poprzeczna nałożona jest na pionową). Krzyż ten ma kształt greckiej litery Tau. W starożytności oznaczał centrum świata. Prorok Ezechiel (9,4) kreślił na rozkaz Boga znak ten na czołach tych, którzy zachowali wiarę.
Do wewnątrz prezbiterium prowadzi łuk półkolisty złożony z dwu laskowań, przechodzący po bokach w półkolumienki z głowicami korynckimi. Nad prezbiterium sklepienie klasztorne, dwudzielne, na rzucie trapezu. Żebra sklepienia spływają na służki w postaci ćwierćkolumienek z roślinnymi ornamentami korynckimi w głowicy. Na skrzyżowaniu żeber sklepienia dwa otoczone wystającym obramieniem zworniki: jeden z gwiazda sześcioramienną, która mówi o pośrednictwie Maryi pomiędzy niebem i ziemią, drugi z wpisanym w koło trójkątem, okiem i koliście odchodzącymi promieniami – sakramentalny symbol Trójcy Świętej i Opatrzności Bożej.
Sklepienie w prezbiterium było dawniej w kolorze niebieskim ze złoconymi, stiukowymi gwiazdkami. Natomiast łuk przed prezbiterium oraz półkolumienki zdobiły złocone ornamenty usunięte podczas remontu kościoła w 1967 roku.

3. Wyposażenie wnętrza
a. ołtarz główny
Ołtarz najprawdopodobniej wykonany został po ukończeniu budowy kościoła, o czym świadczy jego konstrukcja, dopasowana do architektury budowli. Drewniany, jednokondygnacyjny polichromowany regencyjny ołtarz główny z elementami snycerki, umieszczony jest przy ścianie wschodniej pod sklepieniem krzyżowym w prezbiterium. Posiada układ symetryczny a swym kształtem dopasowany jest do łuku sklepienia. Od góry zamknięty koliście i zwieńczony krzyżem. Składa się z trzech płaszczyzn prostokątnych zamkniętych od góry półkoliście – dwie boczne występują przed nieco szerszą ścianę środkową. Zdobiony złoconymi elementami, nawiązującymi do zdobnictwa architektonicznego na ścianach świątyni.
Centralną część ołtarza zajmuje obraz. Są to dwa płótna olejne przedstawiające fragment „Przemienienia Pańskiego” według Rafaela Santi nieznanego autora i z brakiem daty powstania oraz obraz z wizerunkiem patrona parafii, św. Jana Chrzciciela. W zależności od przypadających świąt i okresów liturgicznych obrazy te są zmieniane. Obydwa płótna powstały zapewne później niż sam ołtarz, o czym świadczą zamalowane boki płótna na blejtramach. Oznacza to, że obrazy zostały wycięte z innych, większych i dopasowane do obramienia ołtarzowego.
Obraz „Przemienienia Pańskiego” dzieli się na dwie sceny biblijne: górną, w której oglądamy przemienienie Chrystusa na górze Tabor i dolną: z apostołami. Jezus unosi się w obłokach pomiędzy Eliaszem i Mojżeszem, pod nimi apostołowie: Piotr, Jan i Jakub. Widok tego wydarzenia razi ich w oczy, zdumiewa, a może nawet paraliżuje. Czyni niezdolnymi do działania. Jeden z nich klęczy pochylony w głębokim skłonie z rękami złożonymi jak do modlitwy – blisko twarzy, jakby ją zasłaniał. Dwaj pozostali czynią podobnie. Jezus unosi się swobodnie, ręce rozłożone ma ku górze. Dokoła rozchodzi się na zewnątrz światłość sakramentalna, rozświetlając cały obraz. Postać Chrystusa wyznacza oś symetrii sceny górnej a Mojżesz i Eliasz przedstawieni są w tych samych pozach; kolorystyka ich szat również jest identyczna. Obraz jest pełen harmonii, powagi, klasycznego piękna, wyszukanej kolorystyki, doskonałych proporcji, wskazuje na manierystyczny sposób ujęcia postaci.
Drugi obraz przedstawia patrona parafii – św. Jana Chrzciciela. Stoi nad brzegiem Jordanu, odziany w brązową szatę, nakrytą czerwonym płaszczem. W lewej ręce trzyma drzewiec z krzyżem i opadającą banderolą z napisem Ecce agnus Dei (Oto Baranek Boży). Tymi słowami wskazał bowiem kiedyś Jezusa. Przy jego nodze idzie baranek. Prawa dłoń wskazuje ku górze. Nad Janem, pośród chmur unosi się para aniołków. W tle pejzaż w stylu renesansowym.
Nad obrazami znajduje się polichromowana i srebrzona rzeźba Ducha Świętego w postaci gołębicy. Powyżej natomiast postać wykonane temperą na desce tondo z przedstawieniem Boga Ojca. Bóg ukazany jest jako posiwiały starzec, prawą rękę uniesiona ma w geście błogosławieństwa a w lewej trzyma księgę z greckimi literami alfa i omega. Od jego głowy krzyżowo rozchodzą się promienie.
Cała część środkowa ołtarza ma znaczenie sakramentalne. Hierarchicznie od góry ukazuje Trójcę Świętą (w obrazie ze św. Janem Syn Boży w postaci baranka)
Obraz okala obramienie stałe, złocone w formie podwójnej archiwolty i płaskiego pasa z różyczkami i listkami. Po obu stronach w układzie symetrycznym znajdują się otwory zakończone z po bokach półkolumienkami w stylu korynckim przechodzące w głąb w nisze. Wewnątrz nisz umieszczono figury – rzeźby wolnostojące czterech świętych. Są to w kolejności od lewej: św. Marek, św. Piotr, św. Paweł i Mojżesz. Rzeźby wykonane są z drewna lipowego, polichromowane i złocone. Szaty udrapowane w sposób miękki, brak ostrych kantów i zbytnio pofałdowanych draperii. Twarze nacechowane są realizmem. Każda postać wyposażona jest w atrybut dla niej charakterystyczny. I tak św. Marek w prawej ręce trzyma księgę a lewą podniesioną ma ku górze w geście nauczania; św. Piotr w dłoniach ma klucze – symbol władzy powierzonej mu na ziemi; św. Paweł ukazany jest z mieczem, symbolizującym jego męczeństwo oraz z księgą; Mojżesz – z tablicami dekalogu i charakterystycznymi promieniami na głowie. Wszystkie rzeźby ustawione są na postumentach w kształcie wypustu gzymsu gierowanego zdobionego u dołu agrafami. Ponad figurami i obrazem ołtarz zdobi uformowany półkoliście trzyczęściowy ornament arkadowy, pod nim w takim samym układzie szereg ornamentów palmetowych. Poniżej – prostokątne blendy z pionowymi ornamentami sznurowymi. Przestrzenie między figurami zajmują cztery pilastry w porządku korynckim. Od góry, po bokach znajdują się sterczyny. Górną krawędź wieńczą czołganki w formie liści zamkniętych koliście, które pierwotnie otaczały ołtarz również po bokach.
Pośrodku ołtarza ustawione jest tabernakulum pancerne. Adnotacje o nim znajdują się w protokołach Rady Parafialnej: „Działo się dnia 15 maja 1950na plebani w Brzoziu Lub. Rada Parafialna w komplecie, prawidłowo zwołana. Ks. administrator przedstawił sprawę nowego pancernego złoconego tabernakulum z tronem. Tabernakulum to zostało poświęcone dnia 3 maja, a 9 maja w zupełności uregulowane”. Adnotację podpisał ks. Edmund Nastrożny. Drzwiczki tabernakulum dwuskrzydłowe, zdobione odlewem przedstawiającym pelikana karmiącego własną krwią pisklęta (symbol ofiary Chrystusa i symbol eucharystii). Górną część stanowią cztery kolumienki z pierścieniami, na których znajduje się daszek dwuspadowy, zakończony od dołu zdobionym łukiem.
Dawniej ołtarz dekorowany był malarstwem imitującym okładziny marmurowe, zamalowane podczas malowania kościoła ok. roku 1977. Zmieniło się również zdobnictwo mensy ołtarza, które upraszczane i było podczas kolejnych remontów. Do lat 50. tych od frontu mensę ołtarza głównego zdobiła polichromia ze skrzyżowanym krzyżem i kotwicą oraz sercem Jezusa pośrodku i winnymi latoroślami poniżej i w narożnikach. W latach 70. tych zostały one zamalowane a na to miejsce umieszczono polichromię imitującą okładzinę marmurową z kielichem w kolistym obramieniu. Podczas następnych zmian usunięto imitacje okładzin i pozostał sam kielich.

b. ołtarze boczne
Ołtarze boczne nawiązują do stylistyki barokowej. Po lewej stronie prezbiterium znajduje się ołtarz Serca Jezusa a po prawej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Sama konstrukcja obydwu ołtarzy jest identyczna, różnią się natomiast drobnymi detalami w ornamentyce. Mensa ołtarzy cementowa, obecnie jednobarwna. Uległa podobnym przeobrażeniom jak mensa ołtarza głównego. Jej zdobnictwo pierwotnie było jednak znacznie bogatsze-wypełniało całą ścianę frontalną. Pośrodku znajdowało się serce z cierniem i płomieniami, a po bokach symetrycznie rozmieszczone ornamenty roślinno-geometryczne. W latach 70. tych zastąpiono je jedną płaszczyzną malowideł imitujących marmur a w latach następnych usunięto.
Retabulum drewniane, polichromowane, w kolorze rozbielanej ochry. U dołu, w prostokątnym obramieniu ona bordowym tle znajdują się ornamenty rocaille z elementami roślinnymi. Po bokach dwie kolumny nieżłobione, gładkie, kiedyś polichromowane imitacją marmuru, a po remoncie w latach sześćdziesiątych złocone i w takiej postaci istniejące do dzisiaj. Bazy kolumn jońskie na plincie, głowice w stylu korynckim.
Architraw oddzielony jest gzymsem gierowanym, po którego obu stronach znajdują się niewielkie, złocone różyce. Górną część ołtarzy stanowi zwieńczenie w kształcie trójkąta, z uproszczonymi motywami rocaille po obrzeżach. Od góry nadstawę zamykają dwa ułożone symetrycznie akroteriony akantowe (dolny zwinięty po bokach).
Centrum zwieńczenia wypełniają tonda – obrazy malowane temperą na desce ze złotym obramowaniem i wizerunkami św. Teresy od Dzieciątka Jezus w ołtarzu Serca Jezusa oraz św. Stanisława Kostki w ołtarzu Wniebowzięcia Maryi Panny.
Święta Teresa od Dzieciątka Jezus zwana jest także Teresą z Lisieux lub Małą Teresą, aby odróżnić ją od św. Teresy z Avili. Pius XI beatyfikował ją w 1923 roku, a dwa lata później ogłosił świętą i patronką misji. Pius XII ogłosił Teresę patronką Francji, a Jan Paweł II Doktorem Kościoła. Na niniejszym obrazie przedstawiona jest na podstawie autentycznej fotografii w stroju zakonnym z atrybutami w postaci pęku róż i krzyża oświetlonego promieniami.
Zwieńczenie ołtarza Wniebowzięcia Najświętszej Maryji Panny zdobi obraz św. Stanisława Kostki. W 1606 roku papież Paweł V na prośbę jezuitów zezwolił na oddawanie publicznej czci dla błogosławionego Stanisława Kostki. Natomiast w sierpniu 1670 roku papież Klemens X na prośbę Prymasa Polski Mikołaja Prażmowskiego dekretem ogłosił błogosławionego Stanisława Kostkę Patronem Polski i Litwy na równi ze św. Wojciechem i św. Stanisławem biskupem i męczennikiem. Papież Benedykt XIII po stwierdzeniu świętości życia i cudów, wydał dnia 31 grudnia 1726 roku bullę kanonizacyjną „Cum Christi voce” ogłaszając Stanisława Kostkę świętym. Na obrazie przedstawiany jest jako modlący się młodzieniec w stroju jezuity ze złożonymi rękoma. Jednym z jego atrybutów jest Madonna, nie ma Jej jednak na samym wizerunku z tej racji, że jest główną dekoracją ołtarza.
Od góry ołtarze boczne zamyka krzyż, tzw. crux immissa (od immttere – wpuszczać, składać ze sobą: belka pionowa jest wpuszczona w poziomą na ok. 1/5 wysokości). Jest to najbardziej znana forma krzyża przyjęta w liturgii i w ikonografii Kościoła katolickiego.
Centralne części nadstaw ołtarzowych zajmują wizerunki Jezusa i Maryi, umieszczone w prostym, złoconym obramieniu dopasowanym do kształtu ołtarzy.
Postać Jezusa to płaskorzeźba polichromowana i złocona. Sam sposób rzeźbienia nie wskazuje na przynależność do jakiegokolwiek stylu lub jego naśladownictwa. Jest to forma bardzo uproszczona, zgeometryzowana w układzie szat spływających równo ku dołowi w formie rozszerzających się pasów występujących lub chowających się w głąb. Z całej formy wyróżniają się dłonie z zaznaczonymi śladami Męki Pańskiej oraz realistycznie przedstawiona głowa. Prawa dłoń skierowana ku górze w geście błogosławieństwa a lewa wskazuje na serce otoczone cierniem i z płomieniami u góry. Dokoła lekko opuszczonej w dół głowy – nimb promienisty. Nad płaskorzeźbą na tle rozchodzących się koliście promieni umieszczono Serce Jezusa z płomieniami, oplecione cierniem i przebite mieczem.
Figura przeszła w ostatnich latach (2002-2003) gruntowna konserwację. Zostały uzupełnione ubytki w drewnie, zdjęte stare, niemożliwe do uratowania złocenia, całośc została oczyszczona i na nowo pokryta warstwą złota. Jej stan przed konserwacją ilustruje fotografia poniżej.
W drugim ołtarzu bocznym centralną część wypełnia scena wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Postać Maryi namalowana w stylu późnorenesansowym stoi w kontrapoście z lewą nogą cofniętą do tyłu, dłonie rozpostarte, skierowane ku dołowi a z nich płyną strumienie promieni. Odziana jest w różową szatę i okryta płaszczem w kolorze atłasowego błękitu paryskiego. Szaty swobodnie spływają ku dołowi, ich draperie są lekkie i uformowane łagodnie. Głowa Maryi jest lekko pochylona i skierowana na prawą stronę. Całość ukazana jest na tle niebiesko – żółtych rozświetlonych obłoków. W górnej części, ponad Maryją unoszą się uskrzydlone głowy aniołków, zataczając wokół niej wydłużony, elipsowaty półokrąg. Nad obrazem monogram ¬¬w kształcie litery „M”.
Na mensie ołtarzy, pośrodku ustawione jest tabernakulum szafkowe, od góry i od dołu zakończone gzymsem z umieszczonym w arkadowym, bordowym tle ze złotym obramieniem kielichem. Po bokach, dwa prostokątne pasy pionowe, w których umieszczono identyczne ornamenty w formie symetrycznie ukształtowanych w pionie pączków roślinnych.
Po bokach ołtarzy, na wysuniętych cokołach ustawione są figury. W ołtarzu Serca Jezusa są to: św. Jan Nepomucen (?) i św. Józef, natomiast w ołtarzu Wniebowzięcia NMP: św. Roch i św. Antoni. Nie ma pewności co do przedstawienia jednej z rzeźb a określonej przez ks. Kardasza jako św. Jan Nepomucen. Figura ta nie posiada żadnych z atrybutów, które mogłyby świadczyć o jej przedstawieniu. Andrzej Przewoźny z Bractwa św. Jana Nepomucena wymienia następujące cechy jego wizerunku: „Atrybuty Jana Nepomucena w które zaopatrzone są jego wizerunki, to kłódka, zapieczętowany list lub częściej palec wskazujący na ustach symbolizujący właśnie ową tajemnicę spowiedzi, język trzymany w dłoni lub osobno przedstawiony na cokole - wedle jednej z wersji podczas tortur Jana pozbawiono tej części ciała, krucyfiks trzymany w ramionach. Czasem Jan trzyma księgę jako znak uczonego i teologa lub stułę jako znak spowiednika, rzadko klucz na znak uwięzienia. Święty zawsze ubrany jest w szaty kapłańskie, z charakterystyczną czapką - prałatówką na głowie. Czasami Jan trzyma ją w ręku - najczęściej wtedy, gdy figura stoi w- lub obok kościoła. Pięć gwiazd (promieni), umieszczanych często na aureoli Świętego, to symbol ciał niebieskich, które ukazały się w momencie jego śmierci w nurtach Wełtawy. Symbolizują one również pięć liter układających się w łacińskie słowo TACUI, czyli MILCZAŁEM. Typowym atrybutem wszystkich męczenników jest gałązka palmy. Nasz „bohater” najczęściej przedstawiany jest w stroju księdza z okresu Kontrreformacji. Ma więc czarną sutannę, lub talarę (rodzaj sutanny bez guzików), rokietę (rodzaj komży) przyozdobioną gronostajami i koronką, biret na głowie i stułę na szyi. Znalazłem informację, że sutanna ma zawsze 18 guzików. Trzeba będzie to sprawdzić! Jan jest zawsze brodaty i z naturalnymi bokobrodami. Typowe przedstawienie to adoracja krzyża trzymanego w ramionach”.
Nie ma więc nasza figurka żadnego z tych atrybutów, nawet nakrycie głowy – biskupia mitra nie odpowiada opisywanemu. Jest to więc zapewne przedstawienie biskupa, lecz brak cech charakterystycznych utrudnia jego identyfikację. Jest rzeźbą wykonaną w drewnie lipowym, polichromowaną, złoconą i srebrzoną, wolnostojącą, pełnoplastyczną, statyczną o kompozycji otwartej – prawa ręka wysunięta do przodu w geście błogosławieństwa. Sposób rzeźbienia płynny, szaty miękko spływają do dołu, bez ostrych załamań. Co do drugiej rzeźby nie ma wątpliwości, że ukazuje św. Józefa z dzieciątkiem Jezus na ramieniu. Jest to również figura z drewna lipowego, polichromowana, złocona i srebrzona, pełnoplastyczna, ukazana w lekkim kontrapoście. Na lewym ręku Józef trzyma Jezusa, który prawą ręką obejmuje opiekuna za szyję. Sposób rzeźbienia podobny, ale szaty ukazane są z większą wnikliwością i złożonością poprzez przerzucenie płaszcza przez jedno ramię. Brak jest natomiast z prawej dłoni Józefa lilii - atrybutu świętego niegdyś obecnego w tym miejscu. Prawdopodobnie niedopatrzenie wynikło podczas jednego z remontów kościoła.
Dwie kolejne rzeźby z ołtarza Wniebowzięcia NMP nie od zawsze znajdowały się w tym miejscu. Do lat 50. tych dekorowały pilastry ścian a umieszczone były na wystających postumentach. Następnie przeniesione na ołtarz w miejsce XVIII-wiecznych, złoconych figur klęczących aniołów, które po zdjęciu i przemalowaniu na niebiesko dekorowały Szopkę Bożonarodzeniową a obecnie znajdują się na plebani.
Pierwszą z nich jest figura św. Antoniego – pełnoplastyczna rzeźba figuralna, polichromowana, bez złoceń, ukazana w kontrapoście, z lewą nogą lekko odsuniętą do tyłu. Święty ubrany w ciemny, brązowy habit franciszkański, przewiązany sznurem, za który przełożony jest różaniec. Strój oraz brak sandałów na nogach symbolizują ubóstwo, pokorę i pokutę. Przedstawiony jest z Dzieciątkiem Jezus, prawą ręką wskazującym na Franciszka a lewą obejmującym jego szyję. Dawniej święty w dłoni zamieszoną miał lilię (fot. 43 środkowa) – symbol niewinności – do dzisiaj nie zachowaną.
Również św. Roch to figura pełnoplastyczna, polichromowana, bez złoceń, ukazana w kontrapoście. Lewą nogę ma ugiętą w kolanie i wysuniętą do przodu. Lewa dłoń unosi szatę i odkrywa udo, wskazując palcem na ranę. Prawa położona jest na sercu w geście przysięgi. Ukazany jako wędrowiec z kapeluszem na głowie i towarzyszącym mu psem przy prawej nodze - symbolem wierności. Święty ten za życia posługiwał chorym na dżumę, nie bacząc na to, iż sam się zarazi, jest patronem epidemii, opiekuje się aptekarzami, lekarzami, ogrodnikami, więźniami oraz szpitalami. Chroni również od zarazy bydło i zwierzęta domowe.
Do niedawna ołtarze boczne po bokach zdobione były złoconymi uszakami w formie stylizowanych akantów. Podczas ostatniego malowania kościoła w 2000 roku zostały zdjęte.

c. ambona
Ambona czyli kazalnica ściśle jest związana z ołtarzem. Zawsze była miejscem głoszenia słowa Bożego. W ciągu wieków przybierała ona różne kształty. Często odznaczała się wysokim artyzmem. Ustawiano ją na podwyższeniu, aby całe zgromadzenie dobrze mogło widzieć i słyszeć lektora czytającego Pismo Święte i kaznodzieję głoszącego naukę Bożą. Dlatego w większych kościołach ambonę ustawiano blisko wiernych, często w środku kościoła. Wstęp do mszału informuje o tym w taki sposób: „Z ambony wykonuje się czytania, psalm responsoryjny oraz orędzie wielkanocne. Można też z tego miejsca mówić homilię i prowadzić modlitwę powszechną." Obecnie z głoszenia słowa bożego z ambon korzysta się coraz mniej, a pełnią one element zabytkowy i dekoracyjny kościołów.
Ambona w kościele św. Jana Chrzciciela w Brzoziu Lubawskim usytuowana jest przy południowej ścianie nawy, przed ołtarzem Wniebowzięcia Najświętszej Maryji Panny, pomiędzy pierwszym i drugim filarem patrząc od strony prezbiterium. Od strony ołtarza prowadzą do niej schody, zdobione pod poręczą ornamentem arkadowym wspartym na tralkach w kształcie kolumienek. Każdej kolumience odpowiada jeden stopień. Kielich ambony ma formę ośmiokąta jednym bokiem przystaje do ściany a jego podstawę stanowi słup o przekroju kwadratu. Na każdej ścianie kielicha umieszczone są kasetony otoczone ornamentem sznurowym. Wewnątrz kasetonów umieszczone są po dwa trójlistne blendy. Na narożach każdej ze ścian znajdują się półkolumienki na cokole z głowicą talerzowo – liściastą. Nad półkolumienkami cały kielich obiega gzyms kapnikowy. Korpus ambony zakończony od dołu parapetem przechodzi w podstawę łukiem zwężającym się ku dołowi i oddzielonym od samej niej gzymsem, nad którym z czterech stron znajdują się palmetowe akroteriony szczytowe. Podstawa ambony posiada kształt czworobocznego słupa, zdobionego pośrodku ornamentem zwanym czteroliściem. W górnej części każdej ze ścian znajdują się polichromowane głowy aniołków ze złoconymi skrzydłami. Do naroży przystają półkolumienki z głowicami kostkowymi z palmetą.

d. konfesjonały
Na ścianie południowej znajdują się dwa konfesjonały o prostej, zgeometryzowanej budowie, od przodu otwarte, zamknięte półkoliście. Uskokowy łuk wieńczący przechodzi w kolumienki z głowicami pączkowymi. Od góry konfesjonał zamknięty trójkątnie i obwiedziony gzymsem kapnikowym, pod którym znajduje się ornament w postaci sznura perełek. Na szczycie krzyż na podwyższeniu postumentowym z małym gzymsem. Całość pokryta jest daszkiem dwuspadowym. Od frontu drzwiczki zdobione dwoma kasetonami. Takie same kasetony znajdują się na ścianach bocznych. Kratka spowiednicza podzielona jest skośnymi pasami tworzącymi na przecięciu otwory w kształcie czteroliścia. Przy tylnej ścianie dostawione są dwa skrzydła z kasetonami i gzymsem wieńczącym od góry a od zewnątrz zakończone pilastrami z pierścieniem pośrodku. Od strony kolorystycznej konfesjonał został znacznie przeobrażony. Obecnie kolorystyką nawiązuje do ambony oraz zostały zamalowane partie złoceń, które wcześniej były w ornamentyce perełek i obramieniach kasetonów. Pozostały tylko złocone głowice, podstawy kolumienek i krzyż.

e. feretron
Feretron jest dwustronnym obrazem lub rzeźbą noszoną w kościele katolickim podczas procesji. W tutejszej parafii były trzy feretrony: jeden w postaci rzeźby oraz dwa malowane. Do czasów dzisiejszych zachował się tylko jeden – owalny, dwustronny obraz wykonany techniką olejną na płótnie przymocowanym po brzegach do deski i oprawiony w ramy zdobione snycerką. Pierwotnie ramy feretronu były złocone, lecz w roku 2000 zostały zamalowane złotolem a sam obraz uległ znacznemu zniszczeniu poprzez pokrycie go warstwą lakieru, w tej chwili feretron jest rozebrany i wymaga gruntownej konserwacji. Jedna strona obrazu przedstawia Wniebowzięcie Najświętszej Maryji Panny z grupą aniołów. Matka Boska stoi na kuli ziemskiej i księżycu w pozie lekko skręconego kontrapostu. Odziana jest w różową suknię miękko spływającą do dołu i niebieski płaszcz, udrapowany, z delikatnymi refleksami. Ręce spoczywają na piersi w geście skrzyżowania, a głowę skierowaną ma ku górze. U dołu cztery aniołki. Jeden z nich trzyma białą lilię – symbol Maryi, dziewictwa, czystości i niewinności. Druga stronę feretronu to przedstawienie postaci świętego Wawrzyńca z Brindisi, kanonizowanego przez Leona XIII w 1881 roku. Jan XXIII ogłosił go Doktorem Kościoła. W ikonografii św. Wawrzyniec przedstawiany jest w stroju kapłańskim – w ornacie i z biretem na głowie. W prawej ręce trzyma miecz w kształcie krzyża na znak męczeństwa a w lewej palmę – również symbol męczeńskiej śmierci oraz ewangelię. Postać ukazana jest statycznie, w lekkim kontrapoście na tle panoramicznego krajobrazu. Obrazy oprawione są w dwustronną, owalną, rzeźbioną ramę. Od środka ramę zdobi ornament sznurkowy oraz falisty. W połowie ramę przecina równoramienny krzyż grecki (crux qadrata), a obrzeża dekorują wystające ornamenty z elementami roślinnymi w formie m.in. czołganek. Na górze obramienie wieńczy krzyż łaciński. Podstawą ramy jest cokół z okalającym gzymsem i złoconą wicią roślinną oraz uchwytami po bokach.

f. krucyfiks nad bocznym wejściem
Powierzchnię miedzy łukiem bocznego wejścia i oknem wypełnia krucyfiks z Chrystusem, którego ramiona rozłożone są szeroko, a palce u obydwu dłoni uformowane jak w przedstawieniu Pantokratora. Głowa przechylona na prawą stronę, żebra silnie podkreślone, głęboko zapadnięta przepona. Okryty jest perizonium, przewiązanym sznurem i odkrywającym prawe biodro. Znajduje się w tutejszym kościele od niedawna, bo od roku 2002. Został ofiarowany przez parafian, państwo Przybylskich z Brzozia Lubawskiego. Wykonany jest z drewna lipowego. Trafił do parafii w stanie wymagającym renowacji – posiadał wiele ubytków i zewnętrznie był zniszczony. Dlatego też niemożliwym było pozostawienie drewna w stanie surowym. Zostały uzupełnione ubytki drewna a całość pokryta polichromią ze złoconym perizonium. Nad głową została umieszczona tabliczka z napisem Iesus Nazarenus Rex Iudeorum. Rzeźbę przymocowana jest do krzyża z drewna bukowego.

g. chorągwie i sztandary
Na wyposażeniu kościoła znajdują się dwa sztandary. Pierwszy pochodzi z 1926 roku i ukazuje św. Cecylię grająca na harfie – patronkę muzyki kościelnej i organistów. Wokół niej napis „Przez pieśń do serca, przez serce do ojczyzny”. Na odwrotnej stronie wyhaftowany jest wizerunek Matki Bożej Częstochowskiej i napis „Koło śpiewacze Chopin. Zał. 28 listopada 1926, Brzozie Lubawskie”. Na drzewcu nabite są gwoździe z datą 20.5.1929 i następującymi opisami:
- Okręg III
- Kółko Roln. Niem. Brzozie
- Harmonia. Nowemiasto
- Tow. Pow. Woj. Polskie Brzozie
- Kat. Stw. Mł. Żeńskiej i Męskiej. M. Głęboczek
- Jurkiewiczowie. Chrzestni. Bratuszewo
- Bernardostwo Chełkowscy. Chrzestni. Nowemiasto
- Słupscy. Chrzestni. Nielbark
Drugi sztandar pochodzi z roku 1928. Jedna strona przedstawia św. Izydora Oracza – patrona rolników z torbą na ramieniu i okalającym go napisem „Błogosław Boże naszej polskiej ziemi”, druga z wizerunkiem Matki Boskiej Łąkowskiej i napisem „Kółko Rolnicze Brzozie Lubawskie”. Na drzewcu przybite są gwoździe z imionami ofiarodawców i chrzestnych oraz datą 4.11.1928:
- Kółko Rolnicze. Lekarty
- Kółko Rolnicze. Kurzętnik
- Kółko Rolnicze. Mroczno
- Kółko Rolnicze. Nowemiasto
- Chrzestni M. Żuralscy. Nielbark
- Kółko śpiew. „Chopin”. N. Brzozie
- Chrzestni. Leskowie. Sołtys. Niem. Brzozie
- Chrzestni. Rodzina Jerzy i Aleksandra Jaworscy. Augustowo
W kościele znajduje się dziewięć chorągwi, w tym trzy pogrzebowe i sześć okolicznościowych. Wszystkie pogrzebowe są w kolorze czarnym z monogramem maryjnym i z wizerunkami: Matki Boskiej Bolesnej i napisem „Matko Miłosierdzia, okaż nam swego Syna”, Jezusa Zmartwychwstałego i napisem „Jam jest życie i zmartwychwstanie”, Św. Dominika i napisem „Św. Dominiku Savio, módl się za nami”
Inne chorągwie ukazują: Św. Marię Goretti z napisem „Św. Mario Goretti, módl się za nami”, Św. Jana Chrzciciela z napisem „Św. Janie Chrzcicielu, patronie nasz”, Wniebowzięcie NMP z napisem „O Maryjo bez grzechu poczęta, módl się za nami”, Przemienienie Pańskie z napisem „Przez Twoje święte Przemienienie zjednaj nam grzechów odpuszczenie”, Św. Stanisława Kostki z napisem „Św. Stanisławie Kostko, módl się za nami”
Wszystkie chorągwie pochodzą z roku 1956 a jedna z nich (ze św. Stanisławem Kostką) posiada stary drzewiec z roku 1934 zakończony wizerunkiem orła na tle krzyża i pięcioma kółkami, w tle których wpisane są litery CMP oddzielone liśćmi oraz gwoździe z datą 15.8.1934: Patronka A. Angrykowa. Bratuszewo, Chrzestni Gorczyńscy. Nielbark, Chrzestny Józef Krajewski. Niem. Brzozie, Mecenas Pruski, Kat. St. Młodz. Zeńskiej. Pokrzydowo, K.S.M. ż . Mroczno, K.S.M. ż W. Bałówki, K.S.M.. ż. Pacołtowo, S.M.K. Męskie i Żeńskie. Pol. Brzozie, K.S.M.. m. Niem. Brzozie, K.S.M. Nielbark, K.S.M. m. Mroczno, Kółko Rolnicze. Niem. Brzozie, Koło Śpiew. ‘Chopin”. Niem. Brzozie, K.S.M.. m. Kremieniewo, K.S.M. Bratuszewo, X.P. Wilemski. Cielęta, P. Brodnica n/Drw.

h. organy i ich twórca
Znajdują się w zachodniej części kościoła na chórze, ustawione frontalnie do prezbiterium. Biorąc pod uwagę część wargową organy należy zaliczyć do grupy dętych (tzw. aerofony), podgrupy wargowych i rodziny miechowych. Natomiast od strony części języczkowej – do grupy samobrzmiących (tzw. idiofony), podgrupy języczkowych oraz rodziny mechanicznomiechowych. Organy w kościele w Brzoziu Lubawskim zostały zbudowane na początku XX wieku przez firmę Bruno Goebel z Królewca w Prusach Wschodnich (obecnie Kaliningrad, Rosja).
Bruno Goebel urodził się 6 października 1860 r. w Gorzowie Śląskim w rodzinie nauczycielskiej. Po ukończeniu szkoły powszechnej młody Bruno rozpoczął naukę w warsztacie budowy i naprawy organów A. Czopka w Oleśnie. Był to niewielki zakład, gdzie bez użycia maszyn budowano małe instrumenty systemu mechanicznego; istniał do ok. 1900 r. Po zdobyciu kwalifikacji zawodowych Bruno Goebel przez dwa lata pracował w dużej, renomowanej firmie Schlag und Söhne w Schweidenitz (obecnie Świdnica). Przez następne lata pracował w kilku firmach w północnych i zachodnich Niemczech, gdzie gruntownie poznał sztukę budowy organów. Mając 33 lata Goebel założył rodzinę i osiedlił się w Warmditt (obecnie Orneta) w Prusach Wschodnich, gdzie otworzył swój pierwszy zakład. Tam powstało pierwszych kilkanaście instrumentów. Po kilku latach pojawiła się możliwość przejęcia firmy Max Terletzki z Królewca. Firma ta istniała od połowy XIX, Bruno Goebel kontynuował numeracje opusów. Firma rozwijała się pomyślnie i do końca II wojny światowej zbudowała kilkaset organów, głównie na terenie Warmii i Pomorza, m.in. w sanktuarium Matki Bożej w Świętej Lipce. Zatrudnienie w zakładzie sięgało 40 osób.
Bruno Goebel miał sześciu synów, z których pięciu było organistami. Wszyscy poznawali tajniki zawodu w rodzinnym zakładzie. Najmłodszy syn Alois został doktorem nauk ekonomicznych na Uniwersytecie w Królewcu. Najstarszy syn Joseph uruchomił własny zakład w Gdańsku. Wykonał on wiele znaczących prac, m.in. przeprowadził generalną przebudowę wielkich organów w Oliwie, połączoną ze zmianą systemu sterowania na elektropneumatyczny. Wybuch II wojny światowej zakończył działalność obu firm: macierzystej, Bruno Goebel Söhne z Królewca i Joseph Goebel z Gdańska. Goebel-ojciec zmarł w styczniu 1945 r. w wieku 85 lat podczas ucieczki przed wojskami radzieckimi. Jego syn Joseph osiedlił się w okolicach Kolonii, gdzie przejął zniszczony warsztat organmistrzowski. W latach powojennych zbudował jeszcze kilkanaście instrumentów. Zmarł w latach 50. tych.
Obudowę elementów i mechanizmów składowych organów stanowi szafa organowa, która pełni dodatkowo rolę rezonatora akustycznego. Wykonana jest z drewna dębowego i nie wyróżnia się ornamentyką, posiada prostą budowę skrzyniową. Stół gry (tzw. kontuar) posiada klawiaturę ręczną (jeden manuał) i klawiaturę nożną (pedały) oraz różnorodne przyciski, przełącznikami ręczne (tzw. regestry). W stole gry organów umieszczona jest tabliczka: „Max Terletzki Nachf., Jnh. B. Goebel Orgelbau – Anstalt Königsberg 1/Pr, Op. 241”. Noszą więc organy numer opusu 241. W prospekcie umieszczone są piszczałki cynowe, które częściowo dekorują szafę organową. Wewnątrz schowane piszczałki cynowe, drewniane i wszystkie mechanizmy. Wszystkie pogrupowane są w osiem głosów (rejestrów) organowych. Mała ilość głosów i obecność jednego manuału z pedałem decyduje o zaliczeniu tych organów do typu małych. Wszystkie piszczałki ustawione są na drewnianej skrzyni (wiatrownicy), gdzie dokonywany jest rozdział sprężonego powietrza.
Prospekt składa się z pięciu części, z czego dwie płaskie schowane są do tyłu a trzy wysunięte: dwie do czoła zamknięte dwubocznie a środkowa – wyższa trójbocznie. Od góry zwieńczone łukiem i zdobione złoconymi akantami oraz innymi motywami roślinnymi w formie płaskorzeźb na bordowym tle. Płaskie ściany prospektu przecięte w górnej partii podwójnym gzymsem gierowanym i zwieńczone blankowaniem.
 
Bibliografia:

I. MATERIAŁY RĘKOPIŚMIENNE
1. Księga Chrztów od r. 1754, parafialne zbiory archiwalne
2. Protokoły zebrań Rady Parafialnej, parafialne zbiory archiwalne

II. OPRACOWANIA KSIĄŻKOWE

1. Chrzanowski Z., Architektura współczesna, „Tygodnik Ilustrowany”, 1906, nr 39.
2. Churski Z., 1988. Dolina Drwęcy. Kurzętnik. [W:] Olędzki J. R., (red.). Polska na zdjęciach lotniczych i satelitarnych. PWN, Warszawa 1988
3. Diecezja Toruńska. Historia i teraźniejszość t. 13 Dekanat Nowomiejski, Praca zbiorowa pod redakcją ks. St. Kardasza , Toruńskie Wydawnictwo Diecezjalne, Toruń 1998
4. Górzyński W., Zadania współczesnej architektury, „Architekt”, 1911
5. Guziak M., Podstawy metodologiczne prac promocyjnych (nauki społeczno – pedagogiczne), Fundacja Studiów i Badań Edukacyjnych, Warszawa 2005
6. Ignotus, Uwagi parafian w sprawie budowy nowych kościołów, „Przyjaciel Sztuki Kościelnej”, 1883, nr 2,
7. Koch W., Style w architekturze. Arcydzieła budownictwa europejskiego od antyku po czasy współczesne, Bertelsmann Publishing, Warszawa 1996
8. Kondracki J. Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa 2001
9. Kopaliński W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa 1968
10. Korecki A., Winnica Pańska dekanatu nowomiejskiego. Kronika powołań kapłańskich i zakonnych XIX i XX wieku, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej Bernardinum, Pelplin 2001
11. Kowalski G., O stylu dla dzisiejszej architektury kościelnej, „Architekt”, 1909
12. Kumor B. ks., Ustrój i organizacja kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej (1772-1918), Polskie Towarzystwo Teologiczne, Kraków 1980
13. Liedtke A. ks., Zarys dziejów diecezji chełmińskiej, Nasza Przeszłość, t.34, Kraków 1971
14. Liedtke A. ks., Zarys dziejów diecezji chełmińskiej do 1945 r., Wydawnictwo Diecezjalne, Pelplin, 1994
15. Łepkowski J., Sztuka. Zarys jej dziejów, podręcznik dla uczących się i przewodnik dla podróżnych zarazem, Kraków 1872
16. Łuskina E., W obronie piękności kraju, Kraków 1910, s. 2-4, 61.
17. Łuszczkiewicz W., O znaczeniu w dzisiejszych czasach budownictwa średniowiecznego. Kilka uwag z dziedziny sztuki, [w:] Kłosy i kwiaty, Kraków 1869
18. Majdowski A., Studia z historii architektury sakralnej w Królestwie Polskim, Warszawa 1993
19. Nowe Miasto. Z dziejów miasta i powiatu, Pojezierze, Olsztyn 1963
20. Okoniewski St., Diecezja Pelplińska. Zarys historyczno – statystyczny, Pelplin, 1928
21. Ostrowska-Kębłowska Z., Problem historyzmu w badaniach nad architektura w XIX wieku, [w:] Myśl o sztuce, Warszawa 1976.
22. „Przyroda województwa toruńskiego”. Oficyna Wydawnicza „Turpress”, Toruń 1992
23. Stefański K., Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego, Łódź 2000
24. Stefański K., Zmagania o nowy kształt architektoniczny polskiego kościoła 1905-1914, [W:] Przed wielkim jutrem. Sztuka 1905-1918. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki Warszawa, październik 1990, Warszawa 1993
25. Świerzawski W., Odgadnąć krzyż, Wydawnictwo Diecezjalne, Sandomierz 1995

III. ARTYKUŁY
1. Catitus M., Tygodnik „Źródło”, 26.X.2003 (43)
2. Churski Z., 1966. Młodoplejstoceńskie (międzymorenowe) osady jeziorne z okolic Kurzętnika nad Drwęcą. Zesz. Nauk. UMK. Geogr. z. 11
3. Kiślański Z., kilka słów z powodu artykułu ”O architekturze u obcych i u nas...”, „Przegląd Techniczny”, 1881, z. IX
4. Martynowski F., Na przełomie sztuki polskiej, „Przegląd Bibliograficzno-Archeologiczny”, 1882, T. III, s. 82; K. F
5. Matuszewski K., O architekturze u obcych i u nas. Uwagi ze stanowiska estetycznego, „Biblioteka Warszawska”, 1881, t. III, nr1-3;
6. Martynowski F., Zapoznane drogi w sztuce polskiej, „Przegląd Bibliograficzno-archeologiczny”, T. I: I, nr 3-4.
7. Mączeński Z., Styl oraz jego wpływ na praktyczność i koszt kościołów, „Przegląd Techniczny”, 1909, nr 36
8. Mączeński Z., Uwagi o współczesnej naszej architekturze kościelnej, „Przegląd Techniczny”, 1908, nr 38
9. Niewiadomski E., Obrona piękności kraju, „Świat”, 1911, nr 1
10. Odrzywolski S., Unarodowienie nowoczesnej produkcji architektonicznej w Polsce, „Przegląd Techniczny”, 1990, nr 12
11. Olszewski M., Styl i jego czystość, „Widnokręgi”, 1910, z. 1
12. Olszewski A. K., Przegląd koncepcji stylu narodowego w teorii architektury polskiej przełomu XIX i XX wieku, „Sztuka i Krytyka. Materiały do Studiów i Dyskusji z zakresu teorii i historii sztuki krytyki artystycznej oraz badań nad sztuką”, 1956, nr 3/4
13. Rokowski Z., Gotyk czy styl nowy w architekturze kościelnej, „Rola”, 1912, nr 28; nr 29; nr 30; nr 31
14. Stefański K., „Piękno, które by się za swoje uznać chciało”. Polska architektura sakralna przełomu wieków, „Przegląd Powszechny”, 1985, nr 9
15. Stefański K., Z dziejów zmagań o zachowanie kulturowego dziedzictwa Kościoła polskiego, „Wiadomości Archidiecezjalne Łódzkie”, 1997, nr 6
16. Szyszko A. - Bohusz, O znaczeniu tradycji w architekturze dzisiejszej, „Architekt”, 1911, z. 4 i 5

W oryginalnej wersji dołączone są ilustracje