Podmiot i orzeczenie - "kręgosłup" zdania. Konspekt lekcji języka polskiego dla klasy II gimnazjum

CEL OGÓLNY: Uświadomienie uczniom roli wyrazów jako elementów
budowy zdania, przystosowanych do pełnienia w nim
różnych funkcji.

CELE SZCZEGÓŁOWE: Uczeń rozpoznaje i nazywa części zdania; wskazuje informację, której nośnikiem jest dany wyraz; rozwija zdanie, dodając wyrazy, określa ich funkcję w zdaniu; wie, że ten sam wyraz może pełnić różną funkcję w zdaniu; buduje tego typu zdania z podanym wyrazem; dokonuje rozbioru logicznego zdania.
METODY PRACY: ćwiczenia analityczne, metoda problemowa

FORMY PRACY: zbiorowa, indywidualna

ŚRODKI DYDAKTYCZNE: kartki papieru o formacie A - 4, flamastry

PRZEBIEG LEKCJI:

1. Przywitanie.
2. Zapoznanie uczniów z tematem lekcji i celami zajęć: będziemy rozpoznawać i nazywać części zdania, tworzyć zdania, dokonywać ich rozbioru logicznego.
3. Zapisanie tematu lekcji w zeszytach. Uczniowie tłumaczą, co należy rozumieć pod pojęciem "kręgosłup" w odniesieniu do podmiotu i orzeczenia (szkielet zdania, najważniejsze człony zdania).
4. Przypomnienie wiadomości o częściach zdania. Wskazany uczeń podaje nazwę danej części zdania, pytania, na które odpowiada, nazwy części mowy, którymi może być wyrażona.
5. Uświadomienie uczniom roli podmiotu i orzeczenia jako najważniejszych części zdania. W tym celu zostaje przeprowadzone następujące ćwiczenie: nauczyciel wywołuje na środek klasy uczennicę, pozostałych prosi, by przyjrzeli się, w co koleżanka jest dzisiaj ubrana i ułożyli jedno zdanie pojedyncze dotyczące ubioru dziewczyny. Zgłaszane propozycje uczniowie zapisują na tablicy:
Kasia ubrana jest dzisiaj bardzo ładnie.
Dzisiaj Kasia ubrała niebieski sweter.
Kasia ubrała się w niebieskie dżinsy.
Następnie nauczyciel prosi, by wybrany uczeń podkreślił w każdym zdaniu powtarzające się wyrazy, będące nośnikami takiej samej informacji. Wyróżnione wyrazy to: Kasia i ubrała się. Wspólnie nazywają te części zdania, jest to podmiot i orzeczenie. Wniosek z tego ćwiczenia: najważniejsze wyrazy w zdaniu to podmiot i orzeczenie.
6. Wskazywanie funkcji pełnionej w zdaniu przez dany wyraz z jednoczesnym określaniem, jaką informację zawiera. Ćwiczenie polega na rozwijaniu zdań poprzez dodawanie określeń do orzeczenia, potem do podmiotu, itd. Nauczyciel wybiera ucznia, wywołuje go na środek i podaję kartkę papieru formatu A - 4 z napisanym czasownikiem "wracają". Ten sam uczeń nazywa, jaką funkcję w zdaniu pełni ten wyraz i jaką informację zawiera (orzeczenie - wykonywana czynność). Następnie nauczyciel prosi uczniów, by dodawali kolejne wyrazy tak, by powstało sensowne zdanie, zgłaszający propozycję zapisują dany wyraz na kartce, nazywają część zdania, określają zawartą w jego znaczeniu informację, zajmują właściwe miejsce i podają przyczyny wyboru tego miejsca, np. dopełnienie jest określeniem orzeczenia, dlatego stoję po jego lewej stronie. Gotowe zdanie brzmi: Mali uczniowie długo wracają ze szkoły do domu. Przy okazji uczniowie dokonują podziału na grupę podmiotu i grupę orzeczenia, stając w dwóch zespołach.
7. Zapisanie na tablicy i w zeszytach ułożonego zdania, podpisanie pod każdym wyrazem, jaką funkcję pełni w zdaniu i jaką informację zawiera:

Małe dzieci długo wracają ze szkoły do domu.

przydawka podmiot okolicznik orzeczenie dopełnienie dopełnienie

cecha wykonawca sposób czynność miejsce miejsce
wykonawcy czynności wykonania wykonania wykonania
czynności czynności czynności

8. Uświadomienie uczniom, że ten sam wyraz może pełnić różne funkcje w zdaniu w zależności od jego formy i zajmowanego miejsca. Nauczyciel podaje wyraz "przyjaciel" i prosi uczniów, by utworzyli zdanie, w którym wyraz ten będzie podmiotem, następnie zapisują w zeszytach i obok dopisują pełnioną funkcję. Z kolei nauczyciel prosi, by utworzyli zdania, w których wyraz "przyjaciel" będzie orzecznikiem, przydawka, okolicznikiem i dopełnieniem. Przykłady zdań:
Podmiot: Mój przyjaciel ma nowy komputer.
Przydawka: Sukces przyjaciela sprawił mi radość.
Orzecznik: Pies jest przyjacielem człowieka.
Dopełnienie: Zdobyłem nowego przyjaciela.
Okolicznik: Dobrze czuję się wśród przyjaciół.
9. Samodzielne tworzenie zdań z wyrazem "rower" tak, by pełnił on różne funkcje, zapisywanie propozycji w zeszytach z podaniem pełnionej funkcji.
10. Podsumowanie zajęć: nauczyciel przypomina cele lekcji, dokonuje zebrania wiadomości na temat roli podmiotu i orzeczenia w zdaniu, funkcji pełnionych przez inne wyrazy, różnych funkcji pełnionych przez ten sam wyraz.
11. Zadanie pracy domowej: Ułóż zdania z wyrazem "nauka" tak, by pełnił on za każdym razem inną funkcję składniową.
12. Ewaluacja zajęć:
Uczniowie otrzymują kolorowe kartki. Nauczyciel prosi, by napisali jedno zdanie pojedyncze, w którym określą swoje samopoczucie na zajęciach, zainteresowanie lekcją, czy lekcja im się podobała, a na odwrocie dokonali rozbioru logicznego napisanego zdania.