Środowisko rodzinne a wychowanie ekologiczne

„Dom rodzinny jest miejscem, gdzie kształtowane są pierwsze postawy wobec środowiska naturalnego. Szczególne znaczenie rodziny w rozwoju prototypowych zachowań wobec przyrody wynika z tego, że stanowi ona najwcześniejsze środowisko, w którym żyje i rozwija się dziecko. Wynika również ze szczególnej podatności małego dziecka na modelujący wpływ rodziców czy innych osób znaczących. Za istotny aspekt oddziaływania rodziny na rozwój postaw proekologicznych można uznać np. organizowanie trybu życia dziecka”. Takie sposoby spędzania czasu jak: spacer w parku, przejażdżka rowerem, poszukiwanie darów natury (liście, owoce) mogą być istotnym czynnikiem kształtowania pozytywnego stosunku dziecka do przyrody. Kontakt z lasem, zwierzętami dostarcza przyjemnych wrażeń i rozwija ciekawość oraz rozbudza chęć przeżycia przygód, pozwala także na doświadczenie bogactwa wrażeń i przeżyć estetycznych dzięki odbieraniu przyrody różnymi zmysłami. Tego typu działania mają wymiar nieformalny i często nie intencjonalny, a ich powodzenie zależy w najwyższym stopniu od tego, czy sami rodzice (opiekunowie) prezentują odpowiednie postawy i zachowania proekologiczne. „Rodzice powinni kształtować pozytywne postawy u małych dzieci ,np. nie niszczyć zieleni, śmieci wyrzucać do odpowiednich pojemników, dbać o nie zaśmiecanie zbiorników wodnych i prawidłowe traktowanie zwierząt domowych i dzikich.
Od najmłodszych lat należy dawać dziecku przykład oszczędnego korzystania z energii i wody. Wygaszać niepotrzebne punkty świetlne, zakręcając kran przy myciu zębów”.
„W wieku wczesnoszkolnym i szkolnym wiedza, czyli wiadomości i umiejętności związane z otaczającym środowiskiem, znacznie wzrastają. Pozwala to na głębsze wartościowanie faktów i ukierunkowywanie poszukiwania informacji. Zauważa się w znacznie większym stopniu niż w wieku przedszkolnym manifestowanie swojej postawy zewnętrznym zachowaniem. W wieku wczesnoszkolnym i szkolnym dzieci wykazują pozytywne postawy w układzie stosunków przyrodniczych, rzadziej ekonomicznych, a znacznie rzadziej społecznych. Zdarza się, że w wieku wczesnoszkolnym i szkolnym, dzieci manifestują swoje pozytywne postawy środowiskowe w domu rodzinnym i wywierają pozytywny wpływ na swoich rodziców”.
Edukacja ekologiczna dzieci w zakresie kształtowania świadomości ekologicznej to systematyczne i stopniowe działania nauczycieli wobec dzieci i ich rodziców oraz rodziców wobec dzieci. Zbieżność celów: współpraca nauczycieli, dzieci i rodziców może być gwarancją osiągnięć. „Edukacja ekologiczna powinna stanowić jedną z najważniejszych części działalności dydaktyczno-wychowawczej. Ale działania te mają początek w naszych domach”.
Właściwie zorganizowane życie rodziny sprzyja racjonalnemu wychowaniu dziecka. Rytm codziennego dnia wprowadza harmonię w zachowaniu się dziecka, zapewnia różnorodność jego aktywności, wdraża je do zorganizowanego postępowania, uczy odpowiedzialności. Ogromne znaczenie ma zabawa - podstawowa forma aktywności dziecka. Prof. S. Szuman twierdził, że "bawiąc się dziecko uczy się, rozszerza horyzonty i rozwija sprawność funkcji psychicznych". Dziecko lubi się bawić z dorosłymi, wspólne zabawy mają istotne znaczenie również w nawiązywaniu kontaktów, zbliżaniu się i wzajemnym rozumieniu. Przyswajając sobie umiejętność reagowania na zachowania rodziców, dziecko rozwija pierwsze powściągi i zdobywa początki kierowania swoim działaniem, uczy się postępować według norm społecznych, a tym samym zaczyna je internalizować i tworzyć własny ośrodek dyspozycyjny dla swojego postępowania.
Rodzina jako podstawowe środowisko wychowawcze ma duży wpływ na kształtowanie świadomości ekologicznej dziecka - może być miejscem hamującym rozwój myślenia proekologicznego lub uznającym wartości ekologiczne i dążącym do akceptacji całościowego obrazu świata.
„Przyroda otwiera się dla ucznia, a nie tylko dla umysłu - gdy ono w niej przebywa jak najczęściej i najswobodniej. (...) dziecko ma żyć bezpośrednio na łonie przyrody (...) jeżeli przyroda jest dla dziecka przeżyciem - czymś bardzo bliskim i tajemniczym - równocześnie uroda świata widzialnego odsłania się przed naiwnymi i czystymi oczami dziecka, tak jak nigdy nie odsłoni się przed dorosłym. Najlepsze, najbardziej poufne rozmowy z przyrodą to są pogłosy i poblaski naszego spoufalania się z nią w dzieciństwie...”.
Wiadomości w zakresie ochrony przyrody i kształtowania naturalnego środowiska człowieka zdobyte w domu rodzinnym, są pomocne w zrozumieniu często skomplikowanych problemów dotyczących środowiska życia człowieka, a także w wykształceniu odpowiednich postaw i stosowaniu zasad ekologii w życiu codziennym.
„Każdy z nas korzysta z powietrza, wody, żywności i schronienia, zaspokajając podstawowe potrzeby życiowe. Poprzez konsumenckie zachowania w znaczący sposób wpływamy na podaż produktów. Kupując pewne artykuły przyczyniamy się jako konsumenci do zmiany klimatu. W naszych gospodarstwach domowych zużywamy również duże ilości środków piorących i czyszczących. Środki te zawierają substancje usuwające brud, ale równocześnie są uciążliwe dla środowiska, gdyż z trudem ulegają biologicznemu rozpadowi. Nie jest możliwe zaprezentowanie prostej standardowej recepty na dokonywanie ekologicznych zakupów. To co dla jednej osoby może być sprawą jasną i łatwą do wykonania, dla drugiej wyda się nielogiczne bądź nie do zrealizowania. Toteż istotną sprawą jest świadomość, w której zawiera się pogłębione zainteresowanie jakością życia człowieka, ekologią dokonywania zakupów szczególnie żywności”.
Świat dziecka rośnie wraz z nim. Rodzina stanowi dla dziecka pierwsze i najważniejsze środowisko wychowawcze od najmłodszych lat w kontakcie z przyrodą, kocha ją szanuje i może pomnażać jej bogactwo. Problem w tym, że nie przekazujemy wiedzy, nie pokazujemy tajemnic przyrody w sposób naturalny na spacerze, wycieczkach, nie zachęcamy dzieci do obserwowania, podglądania przyrody, dlatego, że sami jej nie dostrzegamy, nie mamy czasu zatrzymać się obejrzeć ciekawe zjawiska, zwierzęta, owady. Rozwijająca się ciekawość wzmacniana wyzwala u dzieci pożądane postawy. Dziecko poznając i przeżywając piękno przyrody może stać się jej obrońcą i chronić ją przed zniszczeniem. Słusznie powtarzamy powiedzenie: „czego Jaś się nie nauczył, tego Jan nie będzie umiał” Jednym z podstawowych zadań jest wyrobienie emocjonalnego stosunku do środowiska naturalnego, poczucia odpowiedzialności za stan zieleni wokół miejsca zamieszkania. Rodzina zaspokaja najważniejsze potrzeby dziecka, najsilniej „rzeźbi” osobowość dziecka. Jeżeli rodzice są zaangażowani w działalność na rzecz najbliższego środowiska mocno udziela się to dzieciom. Najważniejsze są konkretne działania praktyczne, podejmowane na rzecz środowiska. Wspólne spędzanie czasu wolnego na spacerze
i wycieczce są dobrą okazją do różnych rozmów na ciekawe tematy, poznanie problemów dziecka, jego przekonań ocen i postaw. Trudno jest przekonać dzieci o potrzebie szanowania drzew, zieleni na osiedlu, jeśli brakuje rzeczywistego zaangażowania się rodziców. Osobisty przykład wiąże się z wiedzą i postawą proekologiczną rodziców. Niejeden z rodziców zapyta skąd wziąć na to czas? Na brak czasu narzekają wszyscy, niekiedy nawet przedszkolacy
i emeryci. Jest grupa rodziców, która nie potrafi nie może, a czasami nie chce wygospodarować paru chwil na wspólne zajęcia z własnymi dziećmi. Nie przejawiają zainteresowania ich przeżyciami, nuży ich przebywanie w jego towarzystwie. Uważają, że obowiązkiem rodzicielskim jest troska o to by dziecko było czyste, ubrane, syte. Bawić się może przecież samo, albo z rówieśnikami. Później dziwią się, że ich dzieci nie lubią przebywać w domu, nie zwierzają się ze swoich trosk i kłopotów, są samowolne, uparte, sprawiają trudności wychowawcze. Należy ćwiczyć u dzieci właściwy sposób postrzegania
i odczuwania. Chodzi o to by pracowały wszystkie zmysły nawet węch i smak. Harmonijny rozwój osobowości dziecka wymaga wszechstronnych wpływów i oddziaływań społeczno-wychowawczych. Obcowanie z przyrodą i to niezorganizowane, spontaniczne i to zaplanowane wyrabia wiele pożądanych cech, wśród nich wrażliwość na piękno, zamiłowanie do natury, potrzebę kontaktu z nią, postawę opiekuńczą wobec zwierząt, umożliwia obserwację, pobudza do myślenia. Dziecko zaspokajając naturalną ciekawość świata spostrzega, obserwuje, bada, doświadcza, sprawdza, kojarzy fakty, chłonie informacje. Kieruje to dzieci do poznawania świata przyrody, kształtują się pierwsze wyobrażenia. Myślenie dziecka powstaje i rozwija się przede wszystkim w procesie obserwacji. Rolą dorosłego jest przybliżyć obiekty do obserwacji i udzielanie prawidłowych odpowiedzi na pytania. Dziecko od najmłodszych lat kształtuje się przez odkrywanie otaczającej go przyrody. Rodzice winni zaspokajać to naturalne pragnienie wiedzy, rozbudzając wciąż nowe zainteresowania.
Aldon Huxley zapytany o nauczanie ekologiczne dzieci powiedział „sprawcie aby od samego początku było jasne, że całe życie jest zależnością, pokażcie im że zależności są w lasach, na polach, w stawach, strumieniach w wiosce i w kraju wokół nich.”
W upowszechnianiu ekologicznej problematyki doniosłą rolę odgrywają środki komunikacji masowej. Aby ich percepcja była konsekwencją świadomego wyboru a nie efektem przypadkowego natrafiania na emisje w trakcie oglądania telewizji, trzeba tę świadomość ekologiczną kształtować już od najmłodszych lat. Konieczne jest włączenie rodziców do procesu edukacji ekologicznej jako partnerów w wspieraniu działań szkoły i budowaniu odpowiedzialności za stan naszej planety. To rodzice najczęściej reagują na pytanie dziecka. Starajmy się, by ten nasz wpływ dawał możliwie jak największe efekty w podnoszeniu poziomu wiedzy dzieci.
Nic tak nie oddziałuje wychowawczo jak bezpośredni kontakt z dzieckiem i przykład - świadectwo własnego postępowania. Bo - jak powiedział Janusz Korczak - "dziecko to jutro". Jeżeli teraz zaniedbamy właściwy rozwój dzieci w zakresie ekologii, to nasze jutro może być w nie najlepszym stanie.

Bibliografia

1.Tyszkowa M. (red.): Rozwój dziecka w rodzinie i poza rodziną, Poznań 1985, Wydawnictwo UAM
2.Cichy D.: Kształtowanie postaw prośrodowiskowych w rodzinie”, praca zbiorowa pod redakcją Dołęgi J.M. i Czartoszewskiego J.W.: Edukacja ekologiczna w rodzinie, Olecko 2000, Wydawnictwo Wszechnicy Mazurskiej
3.Kuna U.: Doskonalenie nauczycieli w zakresie edukacji ekologicznej, w: Edukacja środowiskowa. Agenda 21 – realizacja zadań edukacyjnych, Cichy D., (red.), Warszawa 1997, IBE
4.Szuman S.: Psychologia wychowawcza wieku dziecięcego, Warszawa 1946, NK
5.Huxley A.: Filozofia wieczysta, tł. Jerzy Prokopiuk i Krzysztof Środa, Warszawa 1989, Wydawnictwo Pusty Obłok
www.wychowawca.pl/miesiecznik/5_113/14.htm /data dostępu 19.07.2009/