Jąkanie - istota, sposóby postępowania wobec osób jąkających się

Istota jąkania

Poprawne wypowiadanie się jest jednym z decydujących czynników pozwalającym dziecku prawidłowo nawiązać kontakty społeczne. Jąkanie występujące u dzieci ma bardzo duży wpływ na psychikę i kształtowanie się osobowości. Dziecko jąkające się często narażone jest na dokuczanie, przedrzeźnianie, toteż uwagi rówieśników mogą negatywnie wpłynąć na kształtowanie się osobowości dziecka, może wytworzyć się poczucie niepewności, niższej wartości.

Jąkanie po bełkotaniu i opóźnieniu rozwoju mowy to jedno z najczęściej obserwowanych zaburzeń mowy u dzieci. Występuje dość często, bo aż w 1 – 1,5 % ogólnej populacji. Zaburzenie to jest wynikiem działania niejednego lecz wielu czynników, do których zalicza się : czynniki genetyczne; opóźniony rozwój mowy; zaburzenia emocjonalne (lęk, frustracje); stresujące sytuacje ( wypadek, śmierć bliskiej osoby); zbytnia koncentracja rodziców na niepłynności mówienia; błędne wzorce wymowy ( naśladownictwo), przestawianie dziecka z lewej ręki na prawą; stopień znajomości tematu; osoby, z którymi rozmawia się.

Są różne definicje jąkania. Według I. Styczek jąkanie przejawia się zaburzeniami płynności mowy na skutek występowania skurczów mięśni biorących udział w akcie mowy.
Z. Tarkowski przedstawia jąkanie jako funkcję niepłynności mówienia i reakcji jej towarzyszących tj. reakcji fizjologicznych, psychicznych, społecznych. W ujęciu ogólnym jąkanie jest zaburzeniem współpracy między układami: oddechowym, fonacyjnym, artykulacyjnym.

E. Lennon wyróżnia trzy stadia rozwoju jąkania: pozytywne, tłumione i złożone. Najłagodniejsze jest stadium pierwsze, w którym dziecko jąkające się nie przeciwdziała trudnościom, jakie ma w mówieniu i nie ma lęku przed mówieniem. Jąkanie występuje tylko w stanie pobudzenia, przeżyć emocjonalnych i przy mowie szybkiej lub w chwili zaskoczenia. W stadium drugim jąkanie jest nieznaczne, ale występuje stale, wzmaga się w stanach napięcia emocjonalnego lub przyspieszonego toku mowy. Dziecko wie, że się jąka ale tylko w niewielkim stopniu się tym martwi. Często usiłuje przezwyciężyć pojawiające się trudności, jednak niestety tylko je powiększa. Pojawiają się tiki np. potrząsanie głową, ręką itp. Stadium trzecie przejawia się tym, że tiki i ruchy towarzyszące utrwalają się i przechodzą w nawyk. Jąkanie występuje zawsze i to z dużym nasileniem. Osoba jąkająca się odczuwa lęk przed mówieniem, zwłaszcza na forum grupy. Lęk czasem paraliżuje, nie pozwala wypowiedzieć się. Pewne wyrazy, głoski są postrzegane jako trudniejsze do wymówienia, więc ich unika. W mowie pojawiają się słowa zastępcze, wypowiedzi rozciągają się.
Jeżeli dziecko uporczywie powtarza dźwięk i sylaby wówczas mamy do czynienia z tzw. objawami klonicznymi, natomiast wzmożone napięcie mięśniowe oraz emocjonalne z jednoczesnym zatrzymaniem wypowiedzi zaliczamy do objawów tonicznych. Na jąkanie prawdziwe składają się objawy kloniczne i toniczne, manifestujące się w różnych proporcjach oraz współruchy.

Jąkanie najczęściej rozpoczyna się w dzieciństwie, w okresie intensywnego rozwoju mowy. W tym wieku dziecko reaguje emocjonalnie na działające bodźce, nie potrafi należycie wyrazić swych myśli, przeżyć, a jego mięśnie artykulacyjne są jeszcze mało sprawne. Wg Van Riper początki jąkania wynikają z niedojrzałości OUN dziecka, który jest zbyt słaby, by sprostać czasem zbyt wygórowanym wymaganiom językowym otoczenia. Zwiastunami stopniowego rozwoju jąkania są najczęściej powtórzenia sylab, potem dołancza się przeciąganie głosek, a następnie ich blokowanie. Myślenie dziecka często przekracza jego możliwości przekazywania precyzyjnej informacji. Na wszystkie nieudane próby mówienia dziecko reaguje emocjonalnie – złości się, tupie. W momentach konfliktu dziecko zaczyna krytycznie oceniać nieudolności swoich wypowiedzi, usiłuje je korygować, poprawiać wyrazy tak długo, aż osiągnie swój cel.

Niepłynność ta zmniejsza się wraz z wiekiem dziecka pod wpływem doskonalenia systemu językowego. Nieumiejętne postępowanie z dzieckiem może doprowadzić do przekształcenia się niepłynności mowy w jąkanie.

Problem jąkania dotyczy dziecka, rodziców, nauczycieli i rówieśników. Do pozbycia się jąkania nie wystarczą same ćwiczenia logopedyczne – konieczna jest również systematyczna praca nad psychiką, praca nad lękiem przed mówieniem. Terapia dziecka jąkającego się powinna przebiegać w sytuacjach zabawowych i łączyć w sobie elementy ćwiczeń: oddechowych, emisyjnych, artykulacyjnych, muzycznych (percepcyjno – ruchowych), relaksacji i socjoterapii. Bazą wyjściową w terapii niepłynności mówienia są ćwiczenia oddechowe, które mają na celu pogłębienie oddechu, wydłużenie fazy wydechowej oraz ułatwiają dziecku zsynchronizować oddech z wypowiedzią.

Rodzice powinni zapewnić dziecku stabilne życie emocjonalne, gdyż emocje mają duży wpływ na mowę. Ponadto wzmocnić poczucie bezpieczeństwa. W domu i w otoczeniu zadbać o spokojną atmosferę. Tryb życia dziecka powinien być usystematyzowany, higieniczny, z zapewnieniem dużej ilości snu i wypoczynku w celu wzmocnienia systemu nerwowego

Wskazówki dla nauczycieli:

1.Akceptuj dziecko takim, jakie jest.
2.Traktuj dziecko jąkające się, jak inne dzieci w klasie, w szkole.
3.Obserwuj, w jakich sytuacjach jąkanie nasila się, czy ma charakter stały, czy przejściowy.
4.Pomóż dziecku w nawiązaniu kontaktu z rówieśnikami i postaraj się, by dziecko czuło się bezpiecznie w grupie rówieśniczej.
5.Nie wyłanczaj dziecka z aktywności klasowej – nie rób z jąkania problemu , ani ośrodka zainteresowań.
6.Pomagaj dziecku w formowaniu się poczucia własnej wartości, pokazując przed klasą jego dobre strony i podkreślaj inne działania, które wykonuje dobrze, czy nawet lepiej od innych.
7.Uważnie słuchaj tego co dziecko ma do powiedzenia, a nie w jaki sposób mówi.
8.Przy mniejszym nasileniu jąkania nie uświadamiaj dziecku, że się jąka i nie nazywaj tych trudności jąkaniem.
9.Nie mów do dziecka” nie jąkaj się”- gdyby mogło nie robiłoby tego.
10.Reaguj tak samo wtedy, gdy dziecko jąka się i gdy mówi płynnie. Reaguj na to co mówi, a nie jak mówi.
11.Pozwalaj uczniowi wybrać formę wypowiedzi: ustną , bądź pisemną.
12.Zachęcaj do krótkich ustnych wypowiedzi.
13.Staraj się tak organizować wystąpienia publiczne swojej grupy, by dziecko jąkające się również miało okazję wziąć w nich udział np. śpiewając, czy recytując w grupie z innymi.
14.Unikaj „wzywania” na środek, czytania i liczenia na czas.
15.Nie przerywaj, nie mów za osobę jąkającą.
16.Nie okazuj zdenerwowania, politowania, gniewu, pozwalaj skończyć wypowiedź.
17.Słuchaj „aktywnie” wspierając wypowiedzi dziecka komunikatami pozawerbalnymi – gest, mimika twarzy. Utrzymuj kontakt wzrokowy w czasie rozmowy.
18.Mów do dziecka powoli, spokojnie, aby nie stwarzać atmosfery pośpiechu.
19.Słuchać cierpliwie co dziecko ma do powiedzenia- bez polecenia powtórzeń.
20.Nie mówić za dziecko, nie odpowiadaj za nie na pytania – to powiększa tylko niepewność, powoduje zawstydzenie i trudności, gdy w końcu samo musi mówić.
21.Jeśli dziecko spieszy się mówiąc, jest nadmiernie napięte powiedz: „uspokój się, mamy dużo czasu”. To zupełnie co innego niż „mów wolniej”.
22.Organizuj zabawy ze śpiewem ( śpiewając dziecko nie jąka się, a ma świetna okazję do ćwiczenia płynności mowy).
23.Jeśli zaistnieje potrzeba porozmawiaj o trudnościach kolegi/koleżanki z klasą, wyjaśnij na czym one polegają i poproś o wyrozumiałość, tolerancję.

22 października jest Światowy Dzień Osób Jąkających się. Ustanowiony został w lipcu 1998r. podczas V Światowego Kongresu Osób Jąkających się, aby zwrócić uwagę społeczeństwa na skalę problemu, jakim jest jąkanie.