Edukacja przyrodnicza w szkole podstawowej z wykorzystaniem międzynarodowego programu "The Global Rivers Envirimental Education Network"

GREEN (the Global Rivers Envirimental Education Network- Światowa Sieć Edukacji Ekologicznej dotycząca rzek) jest międzynarodowym programem edukacji ekologicznej związanym z badaniem wód powierzchniowych. Uznając zasoby wodne za wspólne dobro, GREEN promuje i kształtuje przyjazne postawy oraz działania motywujące do aktywnego udziału w ich ochronie , poprzez edukację, wzajemne kontakty oraz współpracę. GREEN rozwija programy kreujące etykę ekologiczną oraz wrażliwość i szacunek dla otoczenia, przyczyniając się tym samym do tworzenia spokojnego i przyjaznego świata.
Idea programu GREEN powstała wiosną 1984 r. Na Uniwersytecie Michigan w USA i była jedną z wielu inicjatyw związanych z ochroną środowiska, nakierowaną na edukację ekologiczną i podnoszenie świadomości społeczeństwa w tym zakresie. Po przeprowadzeniu pozytywnych doświadczeń związanych ze szkolnymi badaniami rzeki Huron w 1988 r., grupa studentów, specjalizujących się w zagadnieniach edukacji ekologicznej i problemach międzynarodowych( pod kierunkiem profesora Williama B. Stappa) sformułowała cele programu GREEN oraz opracowała założenia przyszłego systemu międzynarodowego. Jeszcze w tym samym roku zorganizowano w 18 krajach 22 seminaria robocze. Pierwszy międzynarodowy kongres GREEN odbył się w 1995 roku w Australii. Jego uczestnicy postanowili podjąć działania mające na celu utworzenie regionalnych ośrodków GREEN, koordynujących prace programowe na poszczególnych kontynentach. W wyniku prac grupy koordynatorów programu GREEN z kilkunastu krajów europejskich, w tym również z Polski, została utworzona w 1998 roku formalnie zarejestrowana w Niemczech, międzynarodowa organizacja pod nazwą GREEN Europa.
Głównym celem statutowym tej organizacji jest działanie wszystkich krajów członkowskich na rzecz promocji edukacji ekologicznej na naszym kontynencie zgodnie ze światową wizją GREEN. Ustalono również, że cel ten osiągany będzie, między innymi poprzez:

- wymianę i upowszechnianie zdobytych doświadczeń
- współpracę z inicjatywami GREEN w poszczególnych krajach
- merytoryczną pomoc w opracowywaniu i realizacji bilateralnych i multilateralnych europejskich projektów GREEN
- udzielanie pomocy merytorycznej krajowym i regionalnym projektom oraz działaniom dotyczącym badań zlewni rzek a także poprzez stworzenie możliwości w zakresie:
- korzystania ze strony WWW GREEN Europa (http//www.gree-network.nl) i prezentowanie tam informacji dotyczących między innymi bieżących prac, kontaktów i powiązań z różnymi organizacjami w krajach europejskich oraz podejmowanych przez nich działań edukacyjno-ekologicznych
- korzystania z międzynarodowego forum dyskusyjnego pod adresem green-europe@coollist.com
- organizacji wspólnych obozów młodzieżowych, wymiany uczniów i nauczycieli w ramach bilateralnych i multilateralnych projektów europejskich oraz uczestniczenia w międzynarodowych konferencjach, seminariach i warsztatach roboczych
- ułatwienia w nawiązywaniu kontaktów pomiędzy szkołami, zainteresowanymi rozwijaniem projektów związanych z edukacją ekologiczną i podejmowaniem wspólnych działań w różnych krajach Europy
- korzystanie z publikacji, kaset video, oprogramowania oraz wielu innych form pomocy edukacyjnej

Działania w ramach programu GREEN w Polsce rozpoczęły się w 1991 r.-kiedy to Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska nawiązała współpracę z Uniwersytetem Michigan w USA. Jeszcze w tym samym roku, Fundacja zorganizowała seminarium z udziałem 25 nauczycieli z całego kraju, w celu przedstawienia idei programu GREEN oraz przedyskutowania jego celów i zadań. W wyniku prac kilku regionalnych grup roboczych, utworzonych jeszcze w trakcie seminarium, powstały założenia projektu GREEN w Polsce. Następnie za zgodą amerykańskich autorów, Fundacja opracowała i wydała polską wersję „Podręcznika do wykonywania badań jakości wód” dla szkół ponadpodstawowych ( opartego na książce Marka K. Mitchella i Williama B. Stappa). Publikacja ta stanowiła częściowo zaadaptowany do polskich warunków, zbiór podstawowych informacji o rzekach i ich zlewniach, zasadach pobierania próbek wody, zachowywaniu niezbędnych warunków bezpieczeństwa podczas badań terenowych i laboratoryjnych, źródłach powstawania i rodzajach zanieczyszczeń, a przede wszystkim zawierała szczegółowe opisy dziewięciu testów analitycznych określających jakość wody oraz zasady obliczania wyników i „współczynnika jakości wody”. W tym samym czasie, w Zakładzie Chemii Środowiska NFOŚ opracowano projekt i wykonano 40 przenośnych zestawów analitycznych, które umożliwiały oznaczanie 9 wskaźników jakości wody.

W opinii uczniów i nauczycieli uczestniczących w I etapie realizacji, program uzyskał bardzo pozytywną opinię.
W kolejnych latach do programu przystępowało coraz więcej szkół. Opracowano:
- „Klucz do oznaczania makrofauny bezkręgowej występującej w wodach śródlądowych Polski”
- Informator o programie GREEN
- Zorganizowano warsztaty dla nauczycieli

W 2001 r. w programie uczestniczyło już 148 szkół z całej Polski.
Moja przygoda z programem GREEN rozpoczęła się w 2000 r., kiedy to otrzymałam zestaw do badania wody. Zestaw bardzo mnie zainteresował, szczególnie, że nasza szkoła znajduje się w miejscowości leżącej nad Wisłą. W zestawie znajdowała się ankieta dla nauczyciela, którą wypełniłam i odesłałam do NFOŚ w Warszawie. Na początku 2001 roku zostałam zaproszona do udziału w trzydniowych warsztatach dla nauczycieli. Odbyły się one w Domu Rekolekcyjnym Księży Pallotynów w Otwocku k/Warszawy. Tematyka zajęć obejmowała następujące zagadnienia:

- Międzynarodowe aspekty programu GREEN oraz polskie doświadczenie związane z jego realizacją (NFOŚ)
- Chemiczne metody identyfikacji zanieczyszczenia wód w programie GREEN z wykorzystaniem zestawu analitycznego GREEN (Instytut Ekologii PAN)
- Biologiczne metody identyfikacji zanieczyszczenia wód w programie GREEN (Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego)
- Ochrona wód przed zanieczyszczeniem (NFOŚ)
- Program GREEN, a treści edukacji ekologicznej w zreformowanej szkole (Ministerstwo Edukacji Narodowej)

Podczas warsztatów nawiązałam znajomości z nauczycielami z niemal całej Polski. Mieliśmy stworzone doskonałe warunki do poznania programu, zawodowego doskonalenia się, a także możliwość wymiany doświadczeń oraz nawiązania współpracy. Po ukończeniu szkolenia otrzymaliśmy certyfikaty szkolnych koordynatorów programu GREEN.
Po powrocie z warsztatów, rozpoczęłam wspólnie z uczniami uczestniczącymi w zajęciach koła przyrodniczego działania w ramach programu. Zaplanowaliśmy wykonanie badań- zgodnie z założeniami programu- w kwietniu i maju. Wcześniej, w ramach zajęć, uczniowie pozyskiwali z różnych źródeł (lokalna administracja, organizacje, biblioteki itp.) i gromadzili informacje o rzece Wiśle ( wybranej przez nas do badań). Zbierali informacje o instytucjach, zakładach i gospodarstwach ujemnie wpływających na stan czystości rzeki w naszym rejonie. Często odbywaliśmy zajęcia w terenie- poznając lokalne warunki klimatyczne, nadbrzeżną faunę i florę. Poszukiwaliśmy miejsc, w których będziemy pobierali próby wody. Uczniowie zapoznali się z podstawowymi analizami jakie można wykonać w ramach programu ( temperatura, pH, pomiar ilości azotanów, przezroczystość-przy użyciu krążka Secchiego). Starali się również identyfikować zwierzęta bezkręgowe występujące nad Wisłą przy użyciu klucza. Niestety z braku odpowiedniego sprzętu ( np. lupy, kuwety, kaszorki do pobierania prób) nie udało się nam wykonać analiz biologicznych. Również część analiz chemicznych nie była możliwa do wykonania ze względu na brak sprzętu laboratoryjnego, gdyż ofiarowany nam zestaw okazał się w części przeterminowany.

Pomimo to, realizacja programu bardzo spodobała się uczniom. Najbardziej podobał się im:
- bezpośredni, rzeczywisty udział w badaniach
- prace grupowe, zajęcia w otoczeniu przyrody
- intrygujące oczekiwanie na wyniki
- współpraca z kolegami i nauczycielem
- otaczające nas piękno fauny i flory
- możliwość praktycznego wykorzystania uzyskanych wiadomości w domu
- dużo nowych, nie przymusowych doświadczeń
- możliwość pracy „jak prawdziwy naukowiec”
- możliwość poznania miejscowego środowiska

Fot. Uczniowie Szkoły Podstawowej Nr 4 w Solcu Kujawskim podczas badań nad Wisłą

Dzięki kontaktom z innymi nauczycielami zaangażowanymi w programie, wzięliśmy udział w trzydniowym Młodzieżowym Alercie Ekologicznym zorganizowanym przez Gimnazjum w Dziemianach. Uczestniczyli w nim uczniowie z całej Polski (od okolic Gdańska po Zakopane). Wspólnie badaliśmy wodę z kaszubskich jezior, nawiązały się przyjaźnie... Jest co wspominać.
W następnym roku szkolnym, w związku z zapotrzebowaniem uczniów, zajęcia w ramach programu były kontynuowane. Do badań szkoła zakupiła trochę sprzętu z funduszy przeznaczonych na realizację „Projektu rozbudowy pracowni przyrodniczej”. Projekt ten powstał według mojego pomysłu, we współpracy z dyrektorem szkoły. Fundusze na jego realizację wsparło również uzyskane dofinansowanie z WFOŚ w Toruniu. Urząd Miasta i Gminy zatwierdził projekt realizacji zajęć pozalekcyjnych w ramach programu.
Kolejne badania również dały uczniom wiele satysfakcji. Tym razem sporządzili już nawet sprawozdanie dla NFOŚ w Warszawie. Niestety, nasze analizy nie były nadal kompletne- z braku odczynników i części sprzętu. Lecz biorąc pod uwagę, że nasza szkoła jest szkołą podstawową, a program jest merytorycznie skierowany do uczniów szkół średnich- badania i tak znacznie wykraczały poza treści nauczania.
W związku z dużym zainteresowaniem uczniów programem, w bieżącym roku szkolnym Urząd Miasta i Gminy w Solcu Kujawskim ponownie zatwierdził go do realizacji w ramach zajęć pozalekcyjnych. Ponadto zakupił dla naszej szkoły przenośny zestaw do badania wody oraz nowy mikroskop.
Analizy przy użyciu nowego zestawu AQUAMERCK firmy Merck są jeszcze prostsze, ponieważ nie wymagają żadnych dodatkowych urządzeń. System testów Aquamerck obejmuje analizy miareczkowe oraz kolorymetryczne- łatwe do wykonania, nawet przez uczniów szkoły podstawowej. Obecnie uczniowie są w trakcie przeprowadzania badań- 24 kwietnia wykonaliśmy pierwsze analizy.
Planujemy wykonanie kilku powtórzeń w kwietniu i maju tego roku. Jedyną trudność sprawia nam obecnie badanie przezroczystości krążkiem Secchiego oraz pobieranie reprezentatywnych prób. Nasza Wisła to niebezpieczna rzeka- szeroka, głęboka, płynie w niej wiele mułu, dno jest ruchome. Nie możemy pobierać prób, ani badać przezroczystości na środku rzeki, ani z dala od brzegu. Nawet przy brzegu musimy zachować szczególną ostrożność. W naszym mieście niestety prawie co roku zdarzają się przypadki utonięć, nawet przy brzegu rzeki. Myślę jednak, że reprezentatywność prób i rzetelność wyników jest mimo to na zadowalającym poziomie. Tym bardziej, że dużo ważniejsze wydaje się stworzenie uczniom możliwości uczestniczenia w naprawdę aktywizujących zajęciach, poznawania problemów lokalnego środowiska, zdobywania nowych, przydatnych w późniejszej nauce i życiu umiejętności.
Uczestnictwo w programie ma również ważne znaczenie dla rozwoju społecznego uczniów. Powoduje integrację grupy, stawia ją w nowej sytuacji praktycznego działania na rzecz badania i ochrony lokalnego, najbliższego środowiska. Program rozbudza również w uczniach zainteresowania przyrodnicze, co z pewnością zaowocuje na kolejnych etapach edukacji.
Podczas realizacji badań, „samoistnie” powstała ścieżka dydaktyczna, która w przyszłości może być rozbudowywana dla potrzeb kształcenia przyrodniczego, ekologicznego i nie tylko ( istnieje możliwość korelacji międzyprzedmiotowej).
Program GREEN jest ponadto programem międzynarodowym- stwarza więc możliwości łatwiejszego nawiązania kontaktów ze szkołami zagranicznymi( np. w ramach Comeniusa i Socratesa), co ma szczególne znaczenie w dobie przystępowania Polski do Unii Europejskiej.