Procesy motywacyjne i zaburzenia motywacji

Jednym z najważniejszych zadań edukacji szkolnej jest kształtowanie u uczniów trwałych i silnych motywów uczenia się jako podstawy do dalszego samokształcenia i rozwoju osobowości.

Proces motywacyjny
Motywacja jest złożonym procesem, który pobudza dziecko do działania i ukierunkowuje je na określony cel. Napięcie motywacyjne aktywizujące działanie powstaje wskutek:
a) konieczności lub możliwości zaspokojenia potrzeb biologicznych i psychicznych
b) stawiania przez środowisko zadań
c) niezgodności miedzy dopływającymi informacjami a stanem informacji utrwalonych na drodze doświadczenia

W związku z rozwojem czynności motywacyjnych dzieci podejmują już złożone formy aktywności jak zabawa i nauka. Nie tylko działania ale i procesy orientacyjno poznawcze (pamięć, uwaga, wyobraźnia) nabierają dowolnego charakteru. Kształci się też sama motywacja: zdolność do ukierunkowania działań, właściwości natężenia (wielkość, siła, wyobraźnia) sposoby realizacji celów „współdziałanie” ze sobą motywów.

Pojęcie motywacji
Bodźce motywujące uczniów do nauki szkolnej mogą mieć źródła zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne.
Właściwy dobór bodźców zewnętrznych może spowodować zmianę stosunku ucznia do nauki-wtedy będzie działał u niego mechanizm bodźców wewnętrznych (związanych z zainteresowaniami, ambicjami, planami dalszego kształcenia się) wzmacniany bodźcami zewnętrznymi w postaci nagrody, wyróżnienia czy pochwały za dobre wyniki.
Kształcenie motywacji uczenia się jest niezbędne, gdyż człowiek; „musi stale uczyć się, aby żyć i ciągle stawać się na nowo”. Największe korzyści daje motywacja wewnętrzna i pozytywna, która powstaje pod wpływem działania takich motywów, jak: ambicja, zainteresowania, dążenia na przyszłość, potrzeby, pragnienia, których spełnienie przynosi radość, przyjemność i satysfakcję.
Stąd też jedno z najważniejszych zadań edukacji szkoły podstawowej należy uznać kształtowanie u uczniów trwałych i silnych motywów uczenia się jako podstawy do samokształcenia.
W literaturze przedmiotu źródła motywacji dzieli się na wewnętrzne formy motywacji, które pochodzą od jednostki oraz zewnętrzne, narzucane jej przez środowisko.
Bazując na naturalnej u uczniów ciekawości świata, nauczyciel powinien prowadzić zajęcia w taki sposób, aby prowadzone lekcje wywoływały zainteresowanie i chęć pogłębiania wiedzy, były oceniane przez uczniów jako „ciekawe”, „warte” aktywnego uczestnictwa i dodatkowego przygotowania się do zajęć.
Oznacza to zaczynanie od tematów przez dzieci już znanych, od ich ciekawości, ambicji, ich problemów oraz pokazywanie im, jak owe problemy odnoszą się do tego, co jest nauczane w szkole, i jak taka nauka może dostarczyć odpowiedzi, które pomogą im rozwijać swoje zainteresowania, realizować plany dotyczące dalszego kształcenia i pracy.
Motywacja zewnętrzna w pracy dydaktyczno-wychowawczej zazwyczaj składa się z ocen, stopni, raportów szkolnych, testów, egzaminów i oczywiście aprobaty nauczyciela. Sukces odnoszony w takich sprawdzianach pomaga budować prestiż dzieci we własnych oczach i w oczach nauczycieli, kolegów i rodziców (wpływa na samoocenę), a więc sprzyja rozwojowi tego, co jest nazywane motywacją osiągnięć. Dzieci odkrywają, że sukces jest nagradzany i budują oczekiwania, nad którymi zawsze będą musiały pracować, aby je spełnić, Stąd też jedno z najważniejszych zadań edukacji szkoły podstawowej należy uznać kształtowanie u uczniów trwałych i silnych motywów uczenia się jako podstawy do dalszego samokształcenia.

Zaburzenia motywacji
Zaburzenia motywacji dotyczą kierunku i natężenia, a przejawiają się w nieprawidłowych działaniach dziecka, Występują najczęściej w powiązaniu z zaburzeniami emocjonalnymi i zaburzeniami dynamiki procesów nerwowych.
W psychiatrii znane są różne formy patologiczne ukierunkowania działania związku z wytworzeniem się nieprawidłowych potrzeb i motywów:
a) czynności dziwaczne, bezsensowne, stereotypy ruchowe i słowne (np. przy upośledzeniu umysłowym, schizofrenii)
b) natręctwa ruchowe (np. wielokrotne wykonywanie czynności o charakterze przymusowym w celu zmniejszenia napięci-w nerwicy natrętów)
c) impulsywne działania tzw. Popędowe (np. piromania-popęd do podpalania, kleptomania-popęd do kradzieży)
W wieku wczesnoszkolnym nieprawidłowe motywy i ukierunkowane działania obserwuje się najczęściej pod postacią negatywizmu biernego (uporu-niespełnianie żadnych poleceń)lub negatywizmu czynnego (przekora-wykonanie poleceń „na odwrót”).

Zaburzenia natężenia motywacji występują w różnych syndromach chorobowych. W psychiatrii mówi się o obniżeniu tzw. napędu psychoruchowego, który charakteryzuje się obniżeniem napięcia motywacyjnego. Obserwuje się więc utrudnienie lub niemożność podejmowania decyzji, utratę inicjatywy i spontaniczności w działaniu. Natomiast nadmierne natężenie napięcia motywacyjnego, tzw. Wzmożony napęd psychoruchowy, może przyjąć postać tak silnego podniecenia psychoruchowego, ze dezorganizuje działanie.
Obserwuje się też różne stany natężenia motywacji związanej z potrzebami biologicznymi: od stanu zaniku potrzeb (np. nie przyjmowanie pokarmu) aż do nadmiernego ich wzmożenia (np. żarłoczność). Natężenie motywacji warunkuje przebieg działań ludzkich. Efektywnemu działaniu najbardziej sprzyja średni poziom natężenia. W przypadku gdy większość działań cechuje niski poziom natężenia motywacji mówi się o tzw. słabej woli. Zbyt wysoki poziom natężenia motywacji powoduje natomiast obniżenie sprawności procesów orientacyjno-poznawczych i intelektualnych.

Badania motywacji dokonuje się drogą metod klinicznych: obserwacji, wywiadu, analizy wytworów, rozmowy z badanym oraz metod eksperymentalnych.

Efektywność procesu uczenia się
Motywująca rola nauczyciela powinna polegać na udzielaniu w miarę możliwości pomocy dzieciom w nabieraniu zaufania do własnych zdolności przez dawanie im okazji do odniesienia sukcesu, raczej przez zachęcanie ich niż cenzurowanie, gdy doznają porażki, i przez okazywanie osobistej wiary w ich kompetencję.

W profilaktyce akcentuje się rolę stosowania nagród w celu kształcenia właściwych norm postępowania dziecka (kierunek motywacji) i wytrwałości w działaniu (natężenie motywacji). Ważne jest, aby trafnie decydować o tym jak często nagradzać określone działanie.
Psychologowie najdłużej zajmowali się wzmocnieniami ujemnymi (kary). Wskazywali ich destrukcyjny wpływ na osobowość dziecka, szczególnie gdy występowały często, trwały długo i miały dużą siłę. Nawet doświadczenia na zwierzętach wykazały, że stosowanie tylko karania dla zahamowania niepożądanych działań, prowadzi do zaburzeń zachowania.

Wielu nauczycieli sygnalizuje dzieciom, świadomie i nieświadomie, że cenią je jako ludzi, że uważają je za zdolne do rozwinięcia umiejętności potrzebnych do radzenia sobie ze swoją pracą.
Zadaniem nauczyciela jest zawsze pomagać dziecku osiągać jego potencjał w taki sposób, aby jednocześnie chronić samoocenę ucznia. Dzieci różnią się między skalą swych potrzeb, wrażliwością na krytykę, odpornością na stres-silne dzieci o wysokiej samoocenie będą mniej wrażliwe niż dzieci o niskiej samoocenie, ale we wszystkich przypadkach oznacza to przydzielanie uczniom zadań, które są adekwatne do ich kompetencji. Oznacza to również przyciąganie uwagi raczej do sukcesów niż do porażek i osobiste oddawanie prac uczniom wtedy, gdy jest to możliwe (szczególnie, jeśli ich oceny są raczej niskie), skierowanie do słabszych uczniów (często mających niższą samoocenę) paru słów zachęty.
Zadaniem nauczyciela jest udzielanie dzieciom pomocy w zrozumieniu i naprawianiu błędów, w uważnym traktowaniu słów krytyki, a nadto upewnianie się, że słowa te stosują się raczej do ich pracy, a nie do nich samych oraz podkreślanie swymi działaniami i słowami, że-bez względu na to co się stanie-każdy uczeń może liczyć ze strony nauczyciela na pomoc, szacunek i zainteresowani.

LITERATURA

1.Cz. Kupisiewicz „Dydaktyka ogólna” Warszawa 2002
2.J. Reykowski „Z zagadnień motywacji” Warszawa 1977 PWN
3.R. Wroczyński „Pedagogika społeczna” Warszawa 1985 PWN