Trudności wychowawcze i ich przezwyciężanie w klasach I - III

1.Główne przyczyny trudności wychowawczych w szkole

We współczesnym społeczeństwie szkoła odgrywa bardzo ważną rolę. Wychowując, szkoła ma przygotować uczniów do aktywnego i samodzielnego uczestnictwa w życiu społecznym. Wśród dzieci objętych wychowaniem bardzo często zdarzają się i tacy, z którymi nauczyciel jak również środowisko rodzinne mają ogromne trudności wychowawcze. Przyczyny trudności wychowawczych dzieci w młodszym wieku szkolnym są najprostszym problemem w życiu szkolnym.
Aby rozpatrywać przyczyny trudności wychowawczych należy uświadomić sobie, kim w istocie jest uczeń trudny i jakie przyczyny złożyły się na jego nieprzystosowanie społeczne. „Uczeń trudny to nie tylko uczeń sprawiający kłopoty innym, ale również mający różnego rodzaju trudności z samym sobą, jak i z otoczeniem, do którego nie jest zdolny się przystosować”.
W pracach pedagogicznych wyodrębnia się trzy zasadnicze grupy przyczyn i niepowodzeń uczniów w nauce. Są to:
- przyczyny ekonomiczno-społeczne,
- przyczyny pedagogiczne,
- przyczyny biopsychiczne.

Wśród przyczyn ekonomiczno-społecznych podkreśla się zazwyczaj negatywny wpływ takich czynników jak: bardzo złe warunki materialne i mieszkaniowe, dezintegracja życia rodzinnego i popełniane przez rodziców błędy wychowawcze.
Dezintegracja życia rodzinnego charakteryzuje się niskim poziomem kultury bycia na co dzień i słabą więzią społeczną między członkami rodziny. Wymownymi wskaźnikami tego są: niezgodne współżycie rodziców, ciągłe niesnaski i awantury, wybuchowe i nieopanowane zachowanie się jednego lub obojga rodziców, różnego rodzaju nałogi, w tym zwłaszcza alkoholizm ojca lub matki.
Dezintegracja taka dostarcza dziecku przeżyć i doświadczeń o wybitnie przykrym skutku. W wielu przypadkach jest jawnym aktem poniżania i poniewierania jego godności osobistej. Z reguły blokuje zaspokojenie najbardziej podstawowych potrzeb psychospołecznych i biologicznych. Pozbawia go zwłaszcza ciepła uczuciowego i tak niezbędnego w prawidłowym rozwoju społeczno-moralnym poczucia bezpieczeństwa i wspólnoty rodzinnej, czy też przysłowiowego wewnętrznego ładu i spokoju. Dezintegracja życia rodzinnego prowadzi konsekwentnie do wewnętrznej dezintegracji dziecka, które pozbawione więzi uczuciowej z rodziną szuka jej namiastki poza domem i to nierzadko wśród ludzi równie nieodpowiedzialnych za wychowanie, jak jego rodzice.
Błędy wychowawcze rodziców, jako jedna z głównych przyczyn nieprzystosowania społecznego, są bardzo często bezpośrednim następstwem pogłębiającej się dezintegracji życia rodzinnego znajdują swój wyraz przeważnie w wadliwych postawach wobec dziecka, z których najczęściej spotykanymi są: postawa autokratyczna i niezdecydowana.

Pierwsza z nich polega na stosowaniu wobec dziecka zbytniego rygoru, przesadnym ograniczeniu jego swobody, okazywaniu mu swojej niechęci lub obojętności.
Druga natomiast polega na braku konsekwencji w postępowaniu z dzieckiem. Wychowuje się go jakby metodą prób i błędów. Okazywanie mu postawy niezdecydowanej jest często wynikiem humoru rodziców, ich samopoczucia, rozdrażnienia, zmęczenia.
Wśród błędów rodziców można wymienić także postawę liberalną nacechowaną nadmiernym stosowaniem się rodziców i wychowawców do wszelkich życzeń dziecka. Przy takim systemie wychowawczym nie rodzice kierują postępowaniem dziecka, lecz dziecko decyduje, często zarówno o zachowaniu rodziców jak i o trybie życia rodziny.
Inną grupą przyczyn zaburzeń w zachowaniu się uczniów są przyczyny tkwiące w środowisku szkolnym. Nie wydają się one jednak tak poważne jak przyczyny tkwiące w środowisku rodzinnym. Ale również i one nie są bez znaczenia dla lepszego zrozumienia sytuacji, w jakiej znajduje się aktualnie uczeń sprawiający trudności wychowawcze. Należą do nich w szczególności przyczyny psychospołeczne i dydaktyczne.
Przyczyny psychospołeczne polegają najczęściej na nieznajomości ucznia, zwłaszcza jego sytuacji życiowej i wychowawczej w środowisku rodzinnym oraz jego potrzeb, zainteresowań i uzdolnień, a także na zaniżonym oczekiwaniu nauczycieli wobec niego, stanowiącym nierzadko bezpośredni skutek jego niedostatecznej znajomości. Mamy tu często do czynienia z nagminnym i pochopnym przypisywaniem uczniowi etykiety ucznia trudnego, niezdolnego, leniwego itp. Przy czym zakłada się mylenie jakoby uczeń ten nie chciał i nie mógł postępować inaczej, niż sugeruje to owa etykieta. Ponadto do grupy przyczyn psychospołecznych zalicza się również niską pozycję społeczną ucznia w klasie, a więc jego mało znaczące miejsce w jej strukturze stosunków społecznych. To znaczy, nie cieszy się on uznaniem kolegów i koleżanek klasowych, a przeciwnie wielu z nich wyraża wobec niego obojętny stosunek nacechowany nieraz wyraźną niechęcią lub wrogością.
Do bardzo ważnych przyczyn trudności wychowawczych należą również przyczyny dydaktyczne.
Najczęściej wymienianymi dydaktycznie przyczynami niepowodzeń są:
- przeładowanie programów nauczania,
- werbalizm nauczania,
- wady systemu nauczania klasowo-lekcyjnego,
- brak indywidualizacji nauczania.
Nauczyciel przesuwa główne zainteresowania z ucznia, jego możliwości, dążeń, aspiracji, marzeń na program nauczania i związane z nim wymagania, egzekwowane w sposób formalny.
Trzecią grupę przyczyn trudności i niepowodzeń szkolnych, wymienianych w pracach pedagogicznych, stanowią tzw. przyczyny biopsychiczne. Określa się je również mianem przyczyn tkwiących w samym dziecku.

Do biopsychicznych przyczyn niepowodzeń należą zaburzenia rozwoju dziecka, które utrudniają lub uniemożliwiają prawidłowy przebieg nauki szkolnej, a co za tym idzie są powodem ciągłych kłopotów i trudności, które są spowodowane zaburzeniami rozwoju dziecka są:
-opóźnienia rozwoju funkcji wzrokowych,
-opóźnienia rozwoju funkcji słuchowych,
-opóźnienia rozwoju ruchowego,
-zaburzenia procesu lateralizacji.
Nauczycielom nie pozostaje nic innego do zrobienia, jak tylko podejście do ucznia trudnego z możliwie pełnym rozumieniem jego sytuacji i z poczuciem obowiązku udzielenia mu niezbędnej pomocy, a przynajmniej bliższego zainteresowania. Jest to bowiem uczeń znajdujący się zazwyczaj w szczególnie krytycznej sytuacji życiowej, w tym zwłaszcza rodzinnej, a niekiedy także i szkolnej.

2.Możliwości szkoły w przezwyciężaniu trudności

Uczniowie z reguły podlegają nie tylko wpływom wychowawczym szkoły, lecz także różnorodnym oddziaływaniom rodziców, opiekunów i rówieśników.
Jeśli nawet jeden uczeń przejawiający trudności wychowawcze może być źródłem tak wielu ubocznych i negatywnych skutków w procesie wychowania, to łatwo wyobrazić sobie, jak ogromne kłopoty pod względem pedagogicznym przedstawia klasa złożona z kilku uczniów trudnych lub uchodząca za wychowawczo trudną.
Toteż nie ulega wątpliwości, iż warto w porę zająć się zapobieganiem trudnościom wychowawczym w szkole i ich przezwyciężaniem.
Chciałabym przedstawić niektóre warunki jakie są niezbędne w skutecznym przezwyciężaniu napotkanych w pracy szkolnej trudności wychowawczych.
Zaliczam do nich:
1.Adekwatne rozpoznawanie istoty trudności wychowawczych i ich przyczyn.
2.Wykorzystywanie niektórych szczegółów umiejętności psychopedagogicznych
nauczycieli w pracy z uczniami trudnymi.
3.Troska nauczyciela o pozytywną motywację uczenia się tych uczniów.
4.Aktywizowanie ich w działalności społecznej.
5.Współdziałanie nauczycieli i rodziców.
Pierwszy z wymienionych przeze mnie warunków przezwyciężania trudności sugeruje potrzebę uświadomienia sobie tego, kim w istocie jest uczeń trudny i jakie przyczyny złożyły się na jego nieprzystosowanie społeczne.
Natomiast niebagatelnym warunkiem przezwyciężania trudności wychowawczych w szkole jest nabywanie i pogłębianie określonych umiejętności psychopedagogicznych, a w szczególności możliwe częste odwoływanie się do nich przez nauczycieli w pracy z uczniami w ogóle, a z uczniami nieprzystosowanymi społecznie w szczególności.
Na umiejętności te składają się zwłaszcza poznawanie uczniów, przeprowadzenie z nimi rozmów i okazywanie im taktu pedagogicznego.
Poznawanie takie ma ogromne znaczenie w przezwyciężaniu trudności wychowawczych. Pozwala przede wszystkim na coraz lepsze zrozumienie sytuacji ucznia trudnego, chroni nauczyciela przed ewentualnym uprzedzeniem się do niego lub okazywaniem mu nadmiernej obojętności, a także umożliwia właściwy dobór metod i form oddziaływań wychowawczych.
Okazją do poznawania mogą być w szczególności zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne, np.: wycieczki, zabawy i gry, uroczystości szkolne.
Nie bez znaczenia są również kontakty nauczyciela z rodzicami lub innymi bliskimi opiekunami uczniów. W ich poznawaniu przydatne okazują się szczególnie następujące metody: obserwacja, rozmowa, wywiad, ankieta i techniki socjometryczne, pozwalające ustalić miejsce danego ucznia w strukturze stosunków społecznych klasy.
Taktowne postępowanie z uczniem trudnym wymaga zaangażowania wielu cech osobowości nauczyciela, w tym szczególnie twórczej wyobraźni, pozostającej w ścisłym związku ze zdolnościami przewidywania. Poza tym niewątpliwą właściwością taktu pedagogicznego jest okazywanie uczniom wyrozumiałości czyli uznania i szacunku dla nich, a także dbałości o dobre ich samopoczucie. Ta ostatnia właściwość taktu pedagogicznego domaga w znacznej mierze w wyzwalaniu i umacnianiu właściwej motywacji uczenia się tak niezbędnej w przypadku uczniów sprawiających trudności wychowawcze.
Innym ważnym warunkiem przezwyciężania trudności wychowawczych w szkole jest aktywizowanie uczniów trudnych w działalności społecznej. Działalność ta obejmuje zarówno działania w sferze nabywania wiedzy i rozwiązywania różnego rodzaju problemów natury teoretycznej jak również obejmuje działania w sferze praktycznej. Te ostatnie mają szczególne znaczenie w aktywizowaniu społecznym uczniów sprawiających trudności wychowawcze. Są to przeważnie działania przejawiające się w wykonaniu zadań społecznie użytecznych, jak porządkowanie boiska, reperacja sprzętu, sprzątanie klasy, czy też zadań o charakterze rozrywkowo-zabawowym np.: udział w rozgrywkach sportowych, wycieczkach, imprezach klasowych i szkolnych.
Przezwyciężanie trudności wychowawczych nie byłoby skuteczne gdyby nie zadbano również o odpowiednio zorganizowane współdziałanie nauczycieli i rodziców. Stanowi ono niezbędny warunek efektywnej pracy z uczniami trudnymi.
Współdziałanie takie polega przede wszystkim na bardziej lub mniej systematycznym porozumiewaniu się w sprawach wychowawczych.
Współdziałanie nauczycieli i rodziców jest jednym z istotnych czynników prawidłowego funkcjonowania szkoły i rodziny. Warunkuje harmonijny rozwój uczniów. Wpływa zarówno na ich postępy w nauce, jak i w zachowaniu. Daje również szansę ciągłego doskonalenia się nauczycieli i rodziców jako wychowawców odpowiedzialnych za wielostronny rozwój dziecka.
Każde dziecko pragnie uczyć się jak najlepiej. Nawet to, które sprawia wrażenie leniwego, zbuntowanego przeciw nauce i szkole, niechętnie do niej uczęszczającego, nawet to, które otrzymuje oceny niedostateczne, przynosi uwagi w dzienniczku.
Gdyby tylko mogło, gdyby potrafiło przezwyciężyć swoje trudności, na pewno chętnie zostałoby dobrym uczniem, chwalonym przez dorosłych, wysoko cenionym, mającym dobrą pozycje wśród rówieśników.
Niechęć do nauki, brak zainteresowania nią, lekceważenie ocen niedostatecznych to reakcje samoobronne dziecka, które ma trudności, które nie wierzy w możliwość osiągnięcia sukcesu szkolnego. W takiej sytuacji pomocy dziecku powinny udzielać najpierw osoby mu najbliższe, najbardziej je kochające, a wiec matka, ojciec, rodzina. To oni powinni starać się dopomóc swoim dzieciom w przezwyciężaniu trudności, w przełamaniu niepowodzeń.

LITERATURA

1.H. Filipczuk, Zapobieganie trudnościom i niepowodzeniom szkolnym, Warszawa 1985, IWZZ
2.M. Łobocki „ Trudności wychowawcze w szkole” Warszawa 1989, WSiP
3.M. Łobocki, Współdziałanie nauczycieli i rodziców w procesie wychowania, Warszawa 1985, NK