Mechanizmy tworzące aspiracje dzieci i młodzieży

Problematyce aspiracji poświęcono w naukach społecznych wiele miejsca. Zagadnienie to stanowi przedmiot dociekań psychologiczno-pedagogiczno-socjologicznych. Wieloaspektowość i złożoność tego problemu powoduje, że każda z tych nauk w odmiennym aspekcie ujmuje zagadnienie wyboru szkoły i zawodu przez młodzież.
Badania psychologiczne koncentrują się na motywacjach, uwarunkowaniach aspiracji zawodowych, zainteresowaniach i zamiłowaniach, marzeniach i planach życiowych.
Pedagogów interesuje ten problem z punktu wychowawczego i dydaktycznego oddziaływania na młodzież.
Aspekt socjologiczny dotyczy przede wszystkim społecznych determinantów aspiracji zawodowych, kształtowania się określonych postaw i opinii popularności i hierarchii zawodów w społeczeństwie.
Odmienne ujęcia potwierdzają konieczność wzajemnej integracji przedstawionych punktów widzenia. Obok badań o charakterze diagnostycznym prowadzonych wielokrotnie w Polsce i innych krajach, podejmowano równolegle badania nad psychospołecznymi uwarunkowaniami procesu kształtowania się aspiracji, a także poddawano analizie mechanizmy ich funkcjonowania.
Istotne przy omawianiu problematyki aspiracji jest wskazanie na sposób ich kształtowania się u jednostki. W ujęciu niektórych autorów źródłem tworzenia się aspiracji są potrzeby. Z. Skorny twierdzi, iż „potrzeby wyrażają się w życzeniach będących jednorazowym, krótkotrwałym stanem chęci jej zaspokojenia, a życzenia utrwalone, ukonkretnione, ukierunkowujące działania człowieka na określony cel stają się aspiracjami.”[1] Mechanizm tworzenia się aspiracji można przedstawić za pomocą schematu:[2]

Potrzeba -> Życzenie -> Aspiracje

Po ich utrwaleniu i skonkretyzowaniu stają się one aspiracjami działaniowymi pobudzającymi do określonego działania.
Na kształtowanie się aspiracji wpływa szereg różnych czynników. Zalicza się do nich: sukcesy i niepowodzenia doznawane w działaniu, które oddziaływują na aspiracje za pośrednictwem samooceny, procesy motywacyjne, struktura osobowości (obraz własnej osoby, samoakceptacja, poziom neurotyzmu) oraz środowisko społeczne.
Jednym z czynników wpływających na kształtowanie się aspiracji są sukcesy i niepowodzenia doznane w działaniu. W ujęciu Rejkowskiego przesłanką każdego działania jest oczekiwanie, że cel zostanie osiągnięty. Uwzględniając to kryterium wynik działania można zakwalifikować do kategorii „powodzenia” oraz „niepowodzenia”. Po uzyskanym sukcesie poziom aspiracji podwyższa się, natomiast po niepowodzeniu obniża się. Badania J. Niemca i I. Naszczyniec[3] wykazały istnienie związku ocen szkolnych będących miernikiem sukcesów i niepowodzeń doznawanych przy uczeniu się z aspiracjami dotyczącymi dalszego kształcenia się młodzieży kończącej szkołę podstawową i średnią. U większości badanych poziom aspiracji jest adekwatny w stosunku do wyników uzyskanych w nauce. Stwierdzono ponadto, że między uczniami osiągającymi dobre, średnie i słabe postępy w nauce zachodzą również różnice w zakresie motywów wyboru zawodu. Uczniowie osiągający dobre wyniki w nauce aspirują głównie do podjęcia pracy w zawodach odpowiadających zainteresowaniom, chcą mieć pracę ciekawą i urozmaiconą. Natomiast uczniowie uzyskujący słabe wyniki w nauce częściej kierują się przy wyborze zawodu wysokością zarobków, przyszłą pracę chcą mieć lekką, przyjemną, bez dużego wysiłku fizycznego.
Wpływ sukcesów i niepowodzeń na poziom aspiracji jest uzależniony od zmiennych osobowościowych. Należą do nich samoocena, poziom lęku i neurotyzmu, akceptowana hierarchia wartości. Wysoki poziom lęku lub neurotyzmu może powodować, że po doznanym sukcesie poziom lęku lub neurotyzmu utrzymuje się na tym samym poziomie lub nawet obniża się. Z kolei po niepowodzeniu u osób lękowych może wystąpić podwyższenie się poziomu aspiracji spowodowane wpływem silnego pobudzenia emocjonalnego. U osobnika o niskim poziomie lęku i neurotyzmu sukces wpływa na nieznaczne podwyższenie się poziomu aspiracji, niepowodzenie zaś na jego obniżenie się. U osobników wykazujących wysoki wskaźnik lęku i neurotyzmu niepowodzenia doznane w działaniu mogą uruchamiać funkcjonowanie niektórych mechanizmów obronnych. Rola takich mechanizmów obronnych, jak racjonalizacja, projekcja, polega na zmniejszaniu natężenia lęku.
Sukcesy i niepowodzenia oddziaływają na poziom aspiracji za pośrednictwem samooceny. Zgodnie z określeniem L. Niebrzydowskiego samoocena to „zespół sądów i opinii, które jednostka odnosi do swej osoby, a w szczególności do swego wyglądu, uzdolnień, osiągnięć możliwości.”[4] Świadomość samego siebie nie jest człowiekowi dana , kształtuje się ona stopniowo w toku indywidualnych doświadczeń w procesie społecznego rozwoju.
W zależności od nabytych doświadczeń może powstawać samoocena adekwatna lub nieadekwatna. Badania przeprowadzone przez M. S. Nejmarko[5]
wykazały, że prawidłowemu kształtowaniu aspiracji sprzyja samoocena adekwatna, stabilna i pozytywna oraz niezbyt silna reakcja emocjonalna występująca w trudnej sytuacji. Samoocena zawyżona może wywołać stan bezkrytycznego samozadowolenia. Z kolei brak zadowolenia z siebie może wywołać lęk i poczucie małej wartości, a w konsekwencji prowadzić do nieprzystosowania i zaburzeń natury emocjonalnej.
Składnikiem osobowości modyfikującym wpływ sukcesów i niepowodzeń
na poziom aspiracji jest hierarchia wartości akceptowana przez danego człowieka. Jeżeli cel działania zajmuje wysokie miejsce w hierarchii wartości, wtedy poziom aspiracji jest wyższy i bardziej odporny na wpływy niepowodzeń. Odwrotnie, gdy cel działania zajmuje niskie miejsce w hierarchii wartości, wtedy poziom aspiracji jest niższy. Po niepowodzeniach poziom aspiracji znacznie obniża się lub następuje rezygnacja z kontynuowania danej czynności.
Aspiracje są uzależnione od niektórych procesów motywacji. Są to: motywacja osiągnięć i motywacja unikania. W ujęciu J. W. Atkinsona motywacja osiągnięć to „tendencja do podejmowania działalności przewidywanej jako prowadzącej do sukcesu” ,motywacja unikania natomiast to „tendencja unikania niepowodzeń i doświadczenia wstydu i upokorzenia jako następstwa niepowodzenia.”[6] Osoby wykazujące silną motywację osiągnięć na sukces reagują podwyższeniem się poziomu aspiracji, na niepowodzenie obniżeniem się go. Występuje u nich niski poziom lęku. Wytrwale dążą do celu, przejawiają pewność siebie. Osoby przejawiające motywację unikania wykazują lęk przed niepowodzeniem, w razie doznania go nie zmieniają, lecz często podwyższają swój poziom, co jest powodem upartego dążenia do osiągnięcia celów przekraczających ich możliwości oraz przejawiania nierealistycznych postaw.
Na kształtowanie się aspiracji wpływa środowisko społeczne za pośrednictwem standardów grupowych.
Uczniowie żyją i działają w grupach, które wytwarzają własne normy, zasady postępowania. Ich członkowie przejawiają różne aspiracje, uzyskują określone wyniki działania, osiągają w nim rezultaty, gorsze lub lepsze niż dana jednostka, co wpływa na kształtowanie się jej poziomu aspiracji.
W pracach dotyczących wpływu czynników społecznych na poziom aspiracji, normy grupowe kształtujące aspiracje członków grupy są określane mianem standardów grupowych. Powodują one wystąpienie tendencji do upodobania własnych aspiracji do wyników działania lub aspiracji grupy. Wśród standardów wytworzonych przez określone grupy, instytucje organizacje J. Reykowski[7] wyróżnia standardy stanu moralnego i stanu pożądania. Wytworzone przez grupę standardy stanu moralnego wpływają na kształtowanie się aspiracji działaniowych, natomiast standardy stanu pożądanego – aspiracji życiowych.
Grupami odniesienia wywierającymi szczególnie duży wpływ na zachowanie się młodzieży jest rodzina i grupy rówieśnicze.
Rodzina odgrywała i nadal odgrywa doniosłą rolę w procesach socjalizacyjnych stwarzając optymalne warunki życiowego funkcjonowania ludzi również i w pozarodzinnych, ważnych dla społeczeństwa rolach. Zaspakajają też istotne potrzeby jednostki. Prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa są ze sobą integralnie związane. Przeobrażenia współczesnego świata spowodowały zmiany nie tylko w strukturze rodziny, ale i w jej funkcjonowaniu.
Zadania spełniane przez rodzinę M. Ziemska[8] rozpatruje z dwóch punktów widzenia, a mianowicie:

1. zadań spełnionych na rzecz społeczeństwa

2. zadań spełnionych wobec swych członków.

Zadania spełnione na rzecz społeczeństwa realizowane są poprzez funkcje: prokreacyjna, usługowo-opiekuńczą, socjalizująca oraz psycho - higieniczną.

Natomiast zadania wobec swych członków rodzina spełnia dzięki zaspakajaniu ich potrzeb: seksualnych, ekonomicznych, bytowych i opiekuńczych, wychowania dzieci oraz emocjonalnych.
Dla wychowania i kształcenia szczególne znaczenie posiada socjalizacyjna funkcja rodziny. Rodzina wprowadza dziecko do życia w społeczeństwie, przygotowuje je do pełnienia określonych ról, przekazuje wiedzę o świecie przyrody i społeczeństwie. W rodzinie również kształtują się wzory wartości, które stymulują motywację działania. Podejmowane są decyzje dotyczące przyszłości dziecka, jego kształcenia, a także przyszłego zawodu.
Zdaniem A. Sokołowskiej -„wymagania jakie stawia sobie młody człowiek odnośnie swojej przyszłości, zależą, rzecz jasna od osobistych wartości, poziomu kultury i ogólnego standardu, a także społecznego zaangażowania rodziny. Uczuciowe związanie z rodzicami może, niezależnie od sugestii czy nacisku z ich strony, wpływać na chęć naśladowania ich drogi życiowej, co najbardziej obserwuje się w kontynuowaniu wykonywanej przez rodziców pracy zawodowej na tym samym lub wyższym poziomie.”[9]
Na kształtowanie się aspiracji dzieci i młodzieży wpływają również standardy grup rówieśniczych. Jeśli grupa nie akceptuje jej członka, pociąga to również przykre dlań konsekwencje. Może to sprzyjać powstawaniu postaw konformistycznych jednostki wobec standardów wytworzonych przez grupę. Wyniki badań eksperymentalnych wykazały, że poziom aspiracji jednostki upodabnia się do przejawianych przez grupę. Wpływ ten jest uzależniony od identyfikacji z grupą oraz od pozycji socjometrycznej zajmowanej w niej przez daną osobę.
Aspiracje dzieci i młodzieży są uzależnione od standardów grupowych wytworzonych przez szkołę oraz środki masowego przekazu. Dostrzegają one określonych modeli zachowania, kształtują hierarchię wartości oddziałującą na tworzenie się aspiracji.
Wielu autorów uważa, że odpowiednio prowadzona praca dydaktyczno-wychowawcza szkół może sprzyjać zarówno kształtowaniu silnych aspiracji, jak i ich realizacji. Warunkiem właściwej działalności wychowawczej jest znajomość dążeń i pragnień wychowanków. Na podstawie ich obrazu możliwe staje się określenie treści, metod, środków i form oddziaływania pedagogicznego w celu osiągnięcia zamierzonych wyników.
Motywacje, postawy i aspiracje kształtują się również pod wpływem stylu pracy nauczycieli i wychowawców, poziomu wymagań stawianych uczniom, sposobu oceniania postępów w nauce oraz wielu innych czynników na przykład osobowości nauczycieli.
Jednym z wielu zadań szkoły podstawowej jest przygotowanie uczniów do właściwego wyboru szkoły ponadgimnazjalnej, a przez to i do zawodu. Rodzicom natomiast szkoła może nieść pomoc w trafnym pokierowaniu losami swych dzieci.
Aspiracje uzależnione od wpływu wymienionych czynników, oddziałują z kolei na działanie, jego ukierunkowanie oraz efektywność. Z tego względu poznanie aspiracji dzieci i młodzieży oraz determinujących jej czynników umożliwia wykrycie niektórych ważnych mechanizmów ludzkiego działania.


BIBLIOGRAFIA

Hejnicka-Bezwińska T.: Orientacja życiowa młodzieży. Bydgoszcz 1991.
Janowski A.: Aspiracje młodzieży szkół średnich. Warszawa 1977.
Kozakiewicz M.: Bariery awansu poprzez wykształcenie. Instytut Wydawniczy
CRZZ, Warszawa 1978.
Kwieciński Z.: Drogi szkolne młodzieży, a środowisko. Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1980.
Lewowicki T.: Aspiracje dzieci i młodzieży. PWN Warszawa 1987.
Okoń W.: Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa 1998, Wydawnictwo Akademickie „Żak”
Pomykało W.(red) Encyklopedia Pedagogiczna Wydanie I Warszawa 1993.
Reykowski J.: Motywacja, postawy prospołeczne, a osobowości. PWN Warszawa 1986.
Skorny Z.: Aspiracje młodzieży oraz kierujące nimi prawidłowości. Wrocław- Warszawa – Kraków - Gdańsk, Ossolineum 1980.
Ziemska Z.: (red) Rodzina i dziecko. Wydanie III Warszawa 1986.

[1] Z. Skorny „Aspiracje młodzieży...”,s.31
[2] Tamże, s. 31
[3] Z. Skorny „Aspiracje młodzieży...”, s.78.
[4] L. Niebrzydowski „Rodzaje samooceny uczniów kl. V-VIII”, w:Psychologia wychowawcza 4/1974, s. 432.
[5] Z. Skorny „Aspiracje młodzieży...” s. 100.
[6] Z. Skorny „Aspiracje młodzieży...”, s.118
[7] Tamże, s. 89.
[8] M. Ziemska „Rodzina a osobowość”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975r.
[9] A. Janowski „Aspiracje młodzieży...”, s. 23.