Zaburzenie mowy u dzieci niepełnosprawnych intelektualnie

Wszystkie dzieci niepełnosprawne intelektualnie są jednocześnie opóźnione w rozwoju mowy. Aby mówić, trzeba osiągnąć pewien minimalny poziom rozwoju umysłowego.
U dzieci tych występują te same rodzaje wad wymowy co u dzieci normalnych, ale są one bardziej złożone, nawarstwione, występują zespoły wad. Częstość występowania wad wymowy jest uzależniona od stopnia upośledzenia umysłowego, tzn. wady wymowy występują częściej u dzieci głębiej upośledzonych, niż u dzieci z lżejszym upośledzeniem i są cięższe i bardziej skomplikowanie .
Najczęstsze wady mowy u dzieci upośledzonych umysłowo to : dysglosja, dysartria, afazja, jąkanie i wady środowiskowe. Wymienione wady mowy często nie mają żadnego związku z upośledzeniem umysłowym, wręcz odwrotnie –mogą one pogłębiać upośledzenie umysłowe.
Dysglosja- jest to zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy lub obniżenia słyszalności. Różnego rodzaju anomalie warg, języka, zgryzu czy podniebienia miękkiego uniemożliwiają normalną wymowę. Uzyskanie prawidłowej artykulacji przy anomaliach anatomicznych jest w dużym stopniu uzależnione od sprawności i ruchomości warg, języka, dolnej szczęki oraz od stopnia anomalii anatomicznej. Przy dużych nieprawidłowościach wyrównania kompensacyjne są niemożliwe. I tak , np. zbyt duży język uniemożliwia artykulację wszystkich głosek. Nieprawidłowości zębowe i zgryzowe mogą utrudniać lub uniemożliwiać prawidłową artykulację głosek dentalizowanych, tzn. tych, przy których dolne i górne siekacze zbliżone są do siebie, chodzi tu głównie o spółgłoski: s, z, c, dz, ś, ć, ź, dź, sz, ż, cz, dż. Nieprawidłową artykulację spółgłosek dentalizowanych określa się terminem seplenienie. Nieprawidłowości artykulacyjne mogą być także spowodowane przez różnego rodzaju nieprawidłowości w budowie podniebienia ( rozszczep podniebienia ), jamy nosowej i jamy gardłowej. Rozszczep podniebienia jest wadą wrodzoną, rozwój mowy dziecka odbywa się w nieprawidłowych warunkach anatomicznych jamy ustnej, dlatego jest zazwyczaj opóźniony, co z kolei niekorzystnie wpływa na rozwój umysłowy dziecka.
Dyzartria- jest to zaburzenie artykulacyjne, które polega na zniekształcaniu dźwięków mowy lub niemożności ich wytwarzania na skutek uszkodzenia ośrodków i dróg nerwowych unerwiających narządy mowne ( artykulacyjne, fonacyjne, oddechowe ). Z licznych badań wynika, że u dzieci z zaburzeniami mózgowo-ruchowymi obserwuje się następujące formy realizacji głosek: ich opuszczanie ( elizja ), zastępowanie ( substytucja ), deformacje, metatezy, asymilacje ( upodobnienia głosek ). Upośledzenie motoryki mowy ma ścisły związek z zakłóceniem motoryki całego ciała, które ze względu na miejsce i rozległość mózgowego uszkodzenia mogą silnie wpływać na oddychanie, emisję głosu, artykulację, albo równocześnie na wszystkie fonetyczne obszary funkcyjne. Uszkodzenia centralnego układu nerwowego prowadzą do porażenia, niedowładu lub zaburzeń koordynacji czynności mięśni aparatu artykulacyjnego, co powoduje szereg zaburzeń w zakresie czynności narządów jamy ustnej, takich jak : zaburzenia żucia, połykania, zaburzenia artykulacji przejawiającej się w spowolnieniu mowy, jej afoniczności, w niemożności wypowiadania niektórych głosek aż do mowy całkowicie bełkotliwej i niezrozumiałej. Mowa dysartyczna jest powolna, zamazana, bezgłośna i często zabarwiona nosowo.
Afazja- to częściowa lub całkowita utrata umiejętności posługiwania się językiem spowodowana uszkodzeniem tych struktur mózgowych, które uczestniczą w procesie mowy. Uszkodzenie korowych struktur nerwowych u dzieci następuje w okresie nieukończonego rozwoju psychicznego. Zaburzeniom nadawania mowy towarzyszą często zaburzenia w odbiorze mowy i odwrotnie. Zaburzenia zależą od wieku dziecka, od stadium rozwojowego jego mowy i od stopnia przyswajania umiejętności pisania i czytania. Uszkodzenie mózgu może być spowodowane u dziecka urazem czaszki, chorobami zakaźnymi ( ospa, odra, krztusiec, grypa ), chorobę Heinego-Medina lub zapalenie opon mózgowych. U dzieci odróżnia się afazję ekspresywną i percepcyjną. Afazja percepcyjna przejawia się utratą umiejętności rozróżniania kompleksów dźwięków mowy. Zaburzona bywa także mowa spontaniczna, cechuje ją agramatyzm i wielomówność. Przy afazji ekspresywnej występuje szczególnie zła wymowa, przypominająca dyslalię.
Jąkanie- jest jedną z najczęściej występujących wad wymowy. Przejawia się zaburzeniem płynności mowy (rytmu, tempa ), na skutek występowania skurczów mięśni biorących udział w mowie. U jąkającego się występują poza tym pewne zmiany psychiczne, związane z procesem komunikowania się między ludźmi, a więc lęk przed mówieniem i unikaniem kontaktów mownych z otoczeniem. Trudności w wymowie są indywidualne i często zmienne. Jąkający się mają swoje „trudne głoski” przy czym artykulacja ich może sprawić kłopot tylko w pewnych wyrazach. Najtrudniej jest wymówić wyrazy stojące na początku zdań czy grup spółgłoskowych. U niektórych osób utrwala się nawyk rozpoczynania zdań od samogłoski „a” lub dźwięku pośredniego „e” i „y”. Mowa jąkających jest niewyraźna, artykulacja poszczególnych głosek zatarta, na skutek zbyt silnego napięcia mięśni i niedostatecznego rozwierania szczęk. W czasie mówienia mogą występować skurcze mięśni twarzy, szyi, tułowia, lub kończyn, zwane współruchami. Jąkający się mówi płynnie, gdy rozmawia o rzeczach dobrze mu znanych. Dla większości osób wada ich jest źródłem stałych przykrych przeżyć. Lęk przed mówieniem wzmaga napięcie mięśniowe i występowanie skurczów, jąkający się blednie lub czerwieni się, poci się, itd. W szkole dziecko zapytane przez nauczyciela, mimo że jest przygotowane, zachowuje milczenie z obawy, że gdy zacznie mówić będzie się jąkać. Otoczenie często mimo woli przyczynia się do pogorszenia mowy jąkającego się.
Wady środowiskowe- powstają w środowisku społecznym, w którym dziecko żyje. To ono dostarcza im wzorców i pobudza je do mówienia. Zaburzenia mowy pochodzenia środowiskowego mogą być spowodowane różnymi czynnikami.
- brak podniet do mówienia bywa często przyczyną opóźnienia rozwoju mowy. U dziecka pozbawionego kontaktów z ludźmi mowa może się w ogóle nie rozwijać ;
- nieodpowiednie wzorce głosek, wyrazów, form gramatycznych, akcentowania, intonacji, czy rytmu są naśladowane i przyswajane przez dziecko, a więc wady mowy występujące u rodziców lub rodzeństwa mogą się pojawiać w mowie dziecka ;
- niewłaściwa reakcja otoczenia na pierwsze wypowiedzi dziecka, jak np.: brak zainteresowania jego wypowiedziami, lekceważenie ich może powodować tłumienie przez dziecko chęci do mówienia, a następnie opóźnienie rozwoju mowy.
Wymienione wady mowy często nie mają żadnego związku z upośledzeniem umysłowym, wręcz odwrotnie- mogą one pogłębiać upośledzenie umysłowe (a nawet być jego przyczyną ), jeśli powodują opóźnienie rozwoju mowy.
U dzieci upośledzonych umysłowo reedukacja mowy trwa znacznie dłużej niż u dzieci normalnych i wymaga wiele pracy i cierpliwości ze strony logopedy i rodziców. Ze względu na brak współpracy ucznia, jego szybką męczliwość i niemożność skupienia się, zajęcia logopedyczne powinny odbywać się w odpowiedniej formie, np. w połączeniu ze śpiewem, rytmiką, zabawą. Nauczanie mowy prowadzi się łącznie z kształtowaniem innych funkcji psychicznych, jak logiczne myślenie, spostrzegawczość.