Wpływ upośledzenia umysłowego na poziom przystosowania społecznego dziecka

Problematyka rozwoju społecznego osób upośledzonych umysłowo jest podstawowym obszarem badawczym pedagogiki specjalnej. Badania te koncentrują się wokół następujących zagadnień: przystosowania społecznego, pełnienia funkcji społecznych, funkcjonowania społecznego w różnych środowiskach, rozumienia pojęć stosunków społecznych, umiejętności społecznego zachowania.
W wielu definicjach upośledzenia umysłowego zwraca się uwagę na sferę przystosowania społecznego. Jak podaje J. Wyczesany jednym z kryteriów diagnostycznych dla upośledzenia umysłowego według Podręcznika diagnozy i statystyki zaburzeń rozwoju psychicznego DSM- III- R, opracowanego przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne jest „ współwystępowanie deficytów lub zmniejszenie się zdolności przystosowania społecznego, tzn. obniżona jest skuteczność osoby w spełnianiu poziomu oczekiwań zgodnych z jej wiekiem i przynależnością kulturową, takich jak umiejętności społeczne i odpowiedzialność, komunikowanie się, wypełnianie czynności „ dnia codziennego”, samodzielność, samoobsługa”. Zdaniem autorki do postawienia diagnozy upośledzenia umysłowego nie wystarcza badanie testowe inteligencji dziecka i określenie niskiego ilorazu inteligencji. Należy poznać również zachowania przystosowawcze, które D. Grossman określa jako „ efektywność lub stopień w jakim jednostka realizuje wymogi niezależności osobistej i odpowiedzialności społecznej, właściwej dla jej wieku życia oraz środowiska. Odchylenia od normy w zachowaniu przystosowawczym mogą ujawniać się w różnych okresach rozwojowych i w różnych przejawach zachowań".
Rozwój społeczny dziecka upośledzonego umysłowo, tak jak i dziecka o prawidłowym rozwoju, stanowi jeden ze składników ogólnego rozwoju psychofizycznego, obok rozwoju fizycznego, umysłowego i emocjonalnego. W przypadku osób z obniżoną sprawnością umysłową mamy do czynienia z wieloma zubożeniami, które zwalniają tempo rozwoju społecznego, uniemożliwiając osiągnięcie maksymalnego poziomu. Utrudnienia te to między innymi według M. Grzegorzewskiej „trudności w orientacji w złożonych sytuacjach społecznych, w zastosowaniu zdobytych wiadomości w innych, nowych sytuacjach, zwiększona sugestywność i większa podatność do naśladownictwa, trudności w głębszym porozumiewaniu się z otoczeniem w wyniku zubożenia słownictwa”. M. Kościelska analizując rozwój społeczny osób z upośledzeniem umysłowym zauważa, iż „podstawowy problem ich funkcjonowania społecznego wiąże się z tym , że z racji upośledzenia socjalnego i edukacyjnego krąg życiowej aktywności tych dzieci jest zawężony i liczba sytuacji znanych bywa u nich rażąco mniejsza niż wśród rówieśników zdrowych”. Nieadekwatność zachowania dziecka upośledzonego umysłowo, zdaniem autorki, wiąże się z tym, że zakres prawidłowo rozumianych przez nie sytuacji społecznych ogranicza się głównie do tych znanych z osobistego doświadczenia lub wielokrotnie powtarzanych. Sytuacje nowe - budząc niepewność i lęk – prowokują zachowania wycofujące lub też nieadekwatne do sytuacji.
Zdaniem W. Dykcika „zachowanie społeczne dzieci upośledzonych umysłowo spowodowane jest bezpośrednio nie tylko niższą inteligencją, brakiem ogólnych wiadomości, niezrównoważeniem emocjonalnym, niedostatecznym rozwojem sfery dążeniowej, ale pośrednio również zacofaniem kulturalnym środowisk rodzinnych. Powolność procesu uczenia się, specyficzne reakcje społeczne i egocentryzm powodują, że dzieci te mają ograniczone możliwości zdobywania doświadczeń w życiu społecznym oraz znacznie utrudnioną integrację ze społeczeństwem”.
Braki i nieprawidłowości w społecznym funkcjonowaniu osób o obniżonej sprawności umysłowej J. Pilecki wyjaśnia następująco:
1.,, Jednostki o obniżonej inteligencji posiadają odpowiednie kompetencje społeczne, lecz boją się lub unikają sytuacji interpersonalnych, a tym samym nie realizują potencjalnych umiejętności społecznych.
2.Zachowanie społeczne blokuje negatywna samoocena jednostki i irracjonalne utrzymywanie, iż nie potrafi ona właściwie zachować się w różnych sytuacjach społecznych.
3.Upośledzeni umysłowo charakteryzują się ograniczoną wiedzą społeczną i słabo ukształtowanymi umiejętnościami współżycia społecznego”.
Jak podaje W. Dykcik na podstawie badań można stwierdzić, że sukcesy w procesie adaptacji i integracji społecznej osób upośledzonych umysłowo zależą w dużym stopniu od poziomu ich usprawnienia społecznego. Braki w zakresie uspołecznienia, czyli nieumiejętność społecznego zachowania się, współżycia i współdziałania z otoczeniem powoduje szereg konfliktów i agresji, a w dalszej konsekwencji odosobnienie i izolację społeczną tych jednostek.
Osoby o prawidłowym rozwoju przyswajają sobie umiejętności współżycia spontanicznie, natomiast osoby upośledzone wymagają w znacznie większym stopniu kierowanego, intencjonalnego oddziaływania uspołeczniającego. Jeżeli nawet dziecko upośledzone umysłowo w wyniku zamierzonych oddziaływań rozwija się, to prawie zawsze proces jego uspołeczniania przebiega wolniej, a kierowanie jego rozwojem społecznym napotyka na różne trudności.
Podstawowym celem rewalidacji dzieci i młodzieży o obniżonej sprawności umysłowej, zdaniem J. Pileckiego obok przygotowania do podjęcia pracy i uzyskania ekonomicznej i osobistej niezależności jest kształtowanie gotowości do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym. Gotowość ta oznacza optymalny rozwój tych umiejętności, które osobom upośledzonym pozwalają, stosownie do ich wieku, sprostać zadaniom i wymaganiom o charakterze społecznym. Dlatego jednym z głównych zadań pracy rewalidacyjnej z dziećmi upośledzonymi umysłowo jest ich uspołecznienie. Ważną dla nich rolę odgrywają prawidłowe kontakty społeczne, gdyż zdaniem Cz. Kosakowskiego „przez prace zespołowe jednostka upośledzona wchodzi w kontakty społeczne, wchodzi do grupy, łączy się z nią i zaczyna rozumieć rolę jednostki w grupie. Wtedy zaspakajają się jej potrzeby charakteru społecznego, klęska „inności” blednie, poznaje swoje możliwości i wartości, czuje aprobatę grupy dla swojej pracy, inicjatywy, wzrasta w niej poczucie własnej wartości i przydatności.
Według W. Dykcika proces rewalidacji społecznej jednostek upośledzonych umysłowo polega na „wyrobieniu odpowiednich sprawności fizycznych, psychicznych, społecznych i zawodowych w celu jak najpełniejszego włączenia ich do pracy zawodowej i życia społecznego. Dąży się do tego, aby każdą jednostkę w optymalny sposób przystosować do społeczności, w której ona żyje”.
Ukazanie wzorów zachowania prospołecznego osobom upośledzonym umysłowo stwarza im okazję uczenia się dzięki mechanizmowi naśladownictwa i identyfikacji zachowań społecznie wartościowych.
Na rozwój kompetencji społecznych dzieci z obniżoną sprawnością intelektualną wpływ mają dwie grupy czynników: zewnętrzne i wewnętrzne. Do czynników zewnętrznych, zdaniem J. Pileckiego zalicza się szeroko pojęte środowisko społeczne, w którym za najważniejsze składniki uznaje się środowisko rodzinne, grupy rówieśnicze i instytucje wychowujące. Natomiast czynniki wewnętrzne to „ specyficzny zespół procesów psychicznych i cech osobowości, które wpływają na wystąpienie danej formy zachowania.
Uspołeczniona osoba upośledzona umysłowo zdaniem K. Zabłockiego to taka osoba, która jest akceptowana społecznie i ma nawyki współdziałania z innymi ludźmi. Wskaźnikami uspołecznienia są:
1.Chęć podejmowania zajęć umożliwiających kontakty towarzyskie.
2.Wzrost rozumienia zachowań innych.
3.Identyfikowanie się z małą wybraną grupą.
4.Wzrost kontroli zachowań własnych.1.
5.Przyjmowanie kulturowych wzorów zachowań osób dorosłych.
6.Zachowanie trwałych nielicznych przyjaźni.
7.Wzrost niezależności i wybór własnych zachowań.
Potrzeby społeczne osób upośledzonych umysłowo wyrażają się tym, że chcą być dostrzegane, chcą przebywać razem z innymi, pełnić określone funkcje społeczne, co daje im poczucie własnej wartości. Dlatego poprzez wychowanie i specjalne zabiegi przyswajające zasady społecznego funkcjonowania trzeba je skutecznie uspołeczniać, aby czuły się w pełni akceptowane przez otoczenie.

Bibliografia:

Dykcik W., (1979), Współpraca szkoły specjalnej ze środowiskiem w zakresie adapyacji społecznej dzieci uposledzonych umysłowo, WNU,Poznań
Głodkowska J., (1999), Poznanie ucznia szkoły specjalnej,WSP Warszawa
Kosakowski Cz., (1980), Społeczne przystosowanie dziecka lekko uposledzonego umysłowo, U.K. Toruń
PileckiJ.,(2001), Stymulacja psychoruchowa rozwoju dzieci o obniżonej sprawności umysłowej, Wydawnictwo Naukowe, Kraków
Wyczesany J. (1998), Oligofrenopedagogika, O.W.Impuls, Kraków
Zabłocki K., ( 1999) Dziecko niepełnosprawne, jego rodzina i edukacja, Wydawnictwo Żak, Warszawa