Przyczyny sieroctwa społecznego a szanse reintegracji rodziny

Mianem sierot społecznych określa się dzieci, które zostały pozbawione szans wychowania we własnej rodzinie. Może to być okres przejściowy lub trwały ze względu na brak odpowiednich warunków opiekuńczo – wychowawczych. Są to dzieci pozbawione środowiska rodzinnego, które nie utrzymują z nim stałych kontaktów i przebywają pod opieka poza własną rodziną. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest to, że rodzice tych dzieci nie chcą lub nie mogą wypełniać obowiązków rodzicielskich. Pierwszą próbę analizy tego stanowiska podjęła Alicja Szymborska. Ryszard Wroczyński i Aleksander Kamieński – czołowi polscy pedagodzy swych pracach postawili na potrzebę analizy sieroctwa społecznego jako kategorii osamotnienia dziecka.
Analizując przyczyny osamotnienia dziecka należy zwrócić uwagę na stopnie sieroctwa społecznego.
Alicja Szymborska wyróżnia następujące stopnie sieroctwa:
- Najwyższy, czyli całkowite opuszczenie dziecka przez rodziców, brak kontaktów dziecko – rodzice;
- Średni, czyli kontakty dzieci z rodzicami niepewne i niestabilne;
- Najniższy – częste kontakty z dzieckiem, choć niestabilne i niecodzienne. W tym przypadku rodzice interesują się dzieckiem, jego zdrowiem, zachowaniem , wynikami w nauce.

A. Tynelski zaproponował inny podział sieroctwa społecznego, w którym postawił na przyczyny , czyli źródła sieroctwa. Są to:
- Sieroctwo społeczne prawne, występuje na skutek orzeczenia sądu ograniczającego lub pozbawiającego rodziców władzy rodzicielskiej.
- Sieroctwo społeczne losowe, jest wynikiem przejściowej , krótkotrwałej sytuacji. Przyczyną może być tu choroba, pobyt w szpitalu, sanatorium rodziców.
- Sieroctwo społeczne , które jest efektem dezorganizacji rodziny, jej nieprawidłowego funkcjonowania, które związane jest z zaniedbaniem lub brakiem świadomości rodziców o potrzebach dziecka.
- Sieroctwo społeczne wynikające z odrzucenia dziecka, co nie musi oznaczać jego porzucenia. Odrzucenie dziecka może być rozumiane w kategoriach maltretowania, znęcania się psychicznego nad dzieckiem, jako czynników towarzyszących temu sieroctwu.

Więzi rodzinne mogą ulec dezintegracji poprzez wpływ różnorakich czynników, które można podzielić na dwie grupy:

I. Czynniki mikrospołeczne:

1. Niski poziom kultury pedagogicznej i świadomości wychowawczej rodziców.
2. Niewłaściwe postawy rodzicielskie, nie stosowanie żadnych metod wychowawczych.
3. Cechy osobowościowe rodziców, np. niedojrzałość.
4. Alkoholizm rodziców.

II. Czynniki społeczno – ekonomiczne

1. Bezrobocie, brak poczucia bezpieczeństwa ekonomicznego.
2. Niedostatek materialny, który uniemożliwia zaspakajanie elementarnych potrzeb.
3. Trudności mieszkaniowe.
4. Patologia społeczna.

Czynniki te wpływają destrukcyjnie na prawidłowe funkcjonowanie rodzin, stanowią tez zagrożenie dla rozwoju dzieci, które wychowują się w tych rodzinach. Nasilenie się tych czynników stanowi podstawę do umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczo – wychowawczej.
Ratyfikowana przez Polskę w 1991r. Konwencja o Prawach Dziecka gwarantuje dziecku ochronę przed wszelkimi formami gwałtu, zamach, brutalnościfizycznej lub psychicznej, porzucenia, zaniedbania, złego traktowania lub wyzysku. Ponadto dziecko czasowo lub stale pozbawione swego środowiska rodzinnego ma prawo do ochrony i pomocy ze strony państawa. Jeden z artykułów Konwencji mówi o tym, że dziecko ma prawo do kontaktów z rodzicami, którzy pozostają ze sobą w separacji, chyba że stanowi to zagrożenie dla dziecka.
Pojęcie reintegracji rodziny oznacza „ planowy proces odbudowy więzi rodzinnych, w których więzi te zostały zerwane lub zachwiane – do momentu powrotu dziecka do rodziny biologicznej”.
W sytuacji umieszczenia dziecka poza domem rodzinnym, reintegracja powinna być rozpoczęta najwcześniej jak to możliwe a jej optymalnym wynikiem powinno być przywrócenie dziecka rodzinie. Nie zawsze jest to jednak możliwe. W przypadkach, kiedy rodzice zostają pozbawieni praw rodzicielskich dzieci powinny mieć możliwość kontaktu z przeszłością w postaci pamiątek, zdjęć itp. Kontakt z przeszłością jest bardzo ważny dla dziecka, gdyż stanowią o jego tożsamości.
U podstaw praktyki reintegracyjnej leżą następujące tezy:

- Przeświadczenie o prymacie rodziny, jako środowiska wychowawczego,
- Przekonanie, że wsparcie umożliwi większości rodzin wychowanie dzieci,
- Negatywny wpływ separacji na dzieci i rodziców,
- Odpowiednie zaangażowanie rodziny dziecka, dalszych krewnych, osób spoza rodziny.

Udzielanie wsparcia rodzinie, dążenie do jej reintegracji powinno mieć charakter zespołowy. Dzieci wymagające pomocy, ich rodzice biologiczni, zastępczy, opiekunowie, wychowawcy, pracownicy socjalni, kuratorzy, pedagodzy szkolni powinni ściśle ze sobą współpracować, tworząc zespół, grupę wsparcia. Założeniem procesu reintegracji jest też terapeutyczny charakter pobytu dziecka poza domem. Czas ten powinien być wykorzystany do resocjalizacji rodziny lub dziecka. Kontakty między rodzicami a dzieckiem umieszczonym poza domem służą umacnianiu więzi, usprawnianiu umiejętności rodzicielskich lub ich nabywaniu.
Na świecie praktyki reintegracyjne prowadzone są od lat siedemdziesiątych. siedemdziesiątych Polsce stanowi to w pedagogice opiekuńczej nowość.

Często wiele przyczyn sieroctwa społecznego łączy się tworząc szereg niekorzystnych dla rodziny sytuacji. Problemem takim jest nasilające się bezrobocie. Utrata pracy powoduje rozpad materialny i duchowy rodziny, często kończy się chorobą alkoholową jednego z rodziców. To powoduje zaniedbywanie obowiązków opiekuńczych wobec dzieci. Inne przyczyny powodujące występowanie sieroctwa społecznego to:

- Rygoryzm wychowawczy, stosowanie kar fizycznych;
- Występowanie chorób psychicznych, umysłowych;
- Niewydolność wychowawcza rodziców, niska kultura pedagogiczna;
- Demoralizacja dzieci;
- Molestowanie seksualne.

Oceniając szanse na powrót dziecka do rodziny należy wziąć pod uwagę nasilenie się negatywnych zjawisk występujących w rodzinie, więzi emocjonalne dziecka z rodziną, istnienie domu, w którym dziecko mogłoby zamieszkać.

Podjęcie działań reintegracyjnych ma szanse, gdy:

- Umieszcza się wszystkie dzieci w jednej formie opieki,
- Określa się przyczyny i kryteria tego umieszczenia,
- Następuje natychmiastowa interwencja sądu,
- Informuje się rodziców o możliwych rozwiązaniach, przysługujących im prawach,
- Podejmuje się współpracę z rodziną naturalną,
- Udziela się pomocy rodzinie.

Coraz częściej przyczyną rozpadu więzi rodzinnych staje się bezrobocie i bieda. W tej sytuacji obok wsparcia finansowego niezbędne jest aktywizowanie środowiska lokalnego rodziny, sąsiadów oraz osób znaczących dla dziecka. Szczególnie trudne jest reintegrowanie rodziny w przypadku chorób psychicznych rodziców, upośledzeń umysłowych. W takich przypadkach najważniejsze jest podtrzymywanie i ochrona więzi między rodzicami i dziećmi, nawet jeśli powrót dziecka do rodziny przez pewien czas jest niemożliwy.

Podsumowując można stwierdzić, że powrót dziecka do rodziny jest możliwy. Czasami przeszkodą mogą okazać się rodzice zastępczy, którzy sceptycznie podchodzą do przywracania dzieci im rodzicom biologicznym. Drugą przeszkodą w powrocie dziecka do domu stanowią sami rodzice naturalni, którzy nie zawsze zmieniają swoje negatywne postępowanie na lepsze. Podjęcie takiego wysiłku w przypadku choroby alkoholowej czy demoralizacji nie jest łatwe. Konieczne jest tworzenie programów wsparcia i reedukacji pedagogicznej rodziców, rodziców także analiza sytuacji dzieci pozostających poza domem.

Bibliografia:
1. M. Safian: Osamotnione dzieci. Rodziny zastępcze i rodzinne domy dziecka. Warszawa 1983
2. J. Maciaszkowa: W sprawie sieroctwa społecznego. „ Problemy Opiekuńczo – wychowawcze” 1986 nr 7.
3. A. Kelm: Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej. Warszawa 2000
4. A. Szymborska: Sieroctwo społeczne. Warszawa 1969
5. A. Tynelski: Problemy sieroctwa naturalnego i społecznego
6. M. Kolankiewicz: Zagrożone dzieciństwo. Rodzinne i instytucjonalne formy opieki. Warszawa 1998