Trudności wychowawcze - przyczyny, przejawy, zapobieganie

Anna Kettner
WSHE Włocławek 2009
II rok II st.
Pedagogika Ogólna

TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZE PRZYCZYNY

PRZEJAWY I ZAPOBIEGANIE

„Wychowanie, świadomie organizowana działalność społeczna, oparta na stosunku wychowawczym między wychowankiem, wychowawcą, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka. Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo-instrumentalną, związaną z poznaniem rzeczywistości i umiejętnością oddziaływania na nią, jak i stronę emocjonalno-motywacyjną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań, postaw, układu wartości i celu życia
„Dziecko trudne, dziecko, które ma trudności z przystosowaniem do wymagań rodziców, nauczycieli i opiekunów; etiologia tych trudności sięga zazwyczaj do wczesnych lat dzieciństwa, w dalszym życiu dziecka mogą one zanikać, słabnąć lub się nasilać – zależy to od sytuacji życiowej i wychowawczej, w jakiej znajdzie się dziecko”(tamże).
„Uczeń trudny, uczeń nie przystosowany społecznie i nie poddający się oddziaływaniu wychowawczemu”(tamże).

Wszyscy autorzy zajmujący się zagadnieniem trudności wychowawczych, zgodnie podkreślają, że to określenie jest niejednoznaczne i niełatwe do sprecyzowania. Funkcjonują zamienniki w postaci: niedostosowanie społeczne, nieprzystosowanie, zaburzenia funkcjonowania społecznego, zaburzenia w zachowaniu, etc... Bywa, że używa się tego terminu w odniesieniu do niewielkich konfliktów, złych nawyków, niewielkich wykroczeń, lenistwa, zachowań egoistycznych, lękliwości, nieśmiałości, a także większych odchyleń od normy jak zachowania socjopatyczne, nerwice, zachowania agresywne, czy przestępczość nieletnich. Zwykle odnosi się to do niewłaściwego zachowania dzieci i młodzieży . W dzisiejszych czasach wychowywanie nie jest procesem łatwym, ponieważ często zachodzi konflikt między wychowującym, a zachowaniem wychowanka. Ich oczekiwania i obraz świata nie mają wspólnego mianownika. Mają inne hierarchie wartości, inaczej oceniają. Można więc mówić, że istnieją wówczas trudności wychowawcze. Jednak prawdziwe występują wtedy gdy „...niepożądane formy zachowania występują u dziecka często lub (i) z dużym nasileniem oraz gdy uporczywie powtarzają się mimo podjęcia przez otoczenie, a niekiedy przez samo dziecko, starań i wysiłków celu ich przezwyciężenia” . Również takie zachowania dziecka, które nie są zgodne z ogólnie przyjętymi normami społecznymi i nie reagują na zwykłe oddziaływania wychowawcze, można nazwać trudnościami wychowawczymi. „Za trudne wychowawczo uznamy więc dziecko, którego zachowanie w znacznym stopniu i w sposób trwały odbiega od wyznaczonych na jego wiek standardów” .
Havers, mówiąc o uczniu trudnym, podał kilka odmian jego nieprzystosowania, a więc po pierwsze zachowanie agresywne, które manifestuje się fizycznie lub słownie(jest wykładnikiem przewagi procesów pobudzenia nad hamowaniem), po drugie zachowanie powściągliwe, które przejawia się w postaci lęku i izolowania od społeczności(przewaga procesów hamowania), po trzecie zachowanie niedojrzałe, które nie koreluje z okresem rozwojowym i w końcu czwartą odmianę nieprzystosowania upatruje w zachowaniu d e l i k w e n t n y m(zachodzą tu poważne wykroczenia wobec norm etycznych) .
Trudności wychowawcze to wszelkiego rodzaju czynniki wewnętrzne i zewnętrzne utrudniające prawidłowe zachowanie dzieci i młodzieży. Te endogenne to wszystkie te, które powodują uszkodzenie centralnego układu nerwowego, dając w rezultacie zaburzenia rozwoju i trudności wychowawcze w postaci niedorozwoju umysłowego, nadpobudliwość nerwową, nadruchliwość, lub przeciwnie spowolnienie ruchowe i zahamowanie. Tu niezbędna jest obok psychologicznej i pedagogicznej, pomoc lekarska, gdyż niektóre zaburzenia nie mają charakteru nieodwracalnego. Czynniki wewnętrzne mogą mieć także podłoże genetyczne, a także występują z powodów somatycznych(choroby przewlekłe, schorzenia gardła, nosogardzieli). Przyczyny wewnętrzne(egzogenne) trudności wychowawczych, mają swoją etiologię w szkodliwym oddziaływaniu otoczenia i nieprawidłowym procesie wychowawczym. Ich składową są dysfunkcyjne rodziny, błędy wychowawcze, zły wpływ środowiska rówieśników. Błędy w funkcjonowaniu rodziny mogą przejawiać się w różnym stopniu i z różnym natężeniem. Przejawiają się w nieczęstych, okazjonalnych niewłaściwych reakcjach wobec dziecka, zupełnym brakiem opieki oraz zaniedbaniem. To właśnie rodzina powinna być fundamentem dla młodego człowieka, dając poczucie bezpieczeństwa, przynależności, miłości, wzorce norm moralnych, wzorce ról społecznych w przyszłości pełnionych. Rodzice często popełniają błędy wychowawcze stosując niewłaściwe typy wychowania. Należą do nich: wychowanie autokratyczne, liberalne lub nadmiernie chroniące. W tym pierwszym, kierując się swoimi ambicjami, zapominają, że dziecko ma swoje pragnienia, potrzeby i możliwości. Traktują je rygorystycznie, stawiając wysokie wymagania, karzą i zastraszają. W takich warunkach, nie mogąc sprostać oczekiwaniom rodziców, dziecko szuka możliwości uniknięcia niekorzystnych dla siebie warunków. Rodzi się bunt, agresja, kłamstwo, dochodzi niekiedy do ucieczek z domu, nerwic, poczucia małej wartości, bezsilności , czasem apatii. Takie reakcje występują najczęściej w okresie dojrzewania, kiedy to dzieci chcą stawać się niezależne i dorosłe. Atmosfera w domu, którym panuje autokratyczny styl wychowania powoduje wiele napięć, a nawet ograniczenie lub całkowite zerwanie więzi między rodzicami i dziećmi, grozi utratą autorytetu rodziców. Styl liberalny w wychowaniu rodzinnym, jest bliski pozbawienia opieki. Dziecko wszystko może, wszystko mu wolno...., w rezultacie jest zdane na siebie samo. Samo dokonuje wyborów, nie zawsze dobrych i udanych, nikt nie wskazuje mu drogi. Wychowywanie przez nadmiernie chroniącą postawę rodziców często odnosi się do pierwszego dziecka w rodzinie, jedynaków, dzieci chorujących przewlekle. Polega na chorobliwej wręcz troskliwości, zastępowaniu dziecka podczas różnych czynności, które by mogło spokojnie wykonać, decydowaniu za nie, odseparowywaniu od środowiska rówieśniczego. Tego rodzaju postawa rodzicielska kształtuje u dziecka pasywność, niesamodzielność, wygodnictwo, niezaradność, brak umiejętności w nawiązywaniu prawidłowych relacji z innymi ludźmi . Rodziny dysfunkcyjne oraz patologiczne są prawdziwą „wylęgarnią” dzieci, które sprawiają trudności wychowawcze. Stanisław Kawula wymienia typ rodzin zdemoralizowanych , w których zarówno pełnych jak i zdezorganizowanych dominują złe, niezgodne z prawem i moralnością zachowania rodziców(pijaństwo, przestępczość, prostytucja). Są to rodziny, które zwykle nie utrzymują kontaktów ze szkołą i innymi placówkami wychowawczymi.
Błędy wychowawcze nauczycieli i pedagogów są także przyczyną trudności wychowawczych. Wychowawca podobnie jak rodzic, może prezentować postawę autokratyczną lub nacechowaną niekonsekwencją wobec wychowanków. Dziecko oczekuje w szkole zaspokojenia potrzeb znaczenia i uznania. To czy potrzeby te zostaną zaspokojone zależy w dużym stopniu od nauczyciela. Nadmierna krytyka i negatywne ocenianie, powoduje frustracje i zniechęcenie, które może budzić różnego rodzaju, o różnym natężeniu reakcje antyspołeczne, destrukcyjne lub autodestrukcyjne oraz zagraża autorytetowi wychowawcy. Dzieci i młodzież potrafią respektować nawet bardzo wysokie wymagania, jeśli wiążą się z życzliwością i wiedzą oraz konsekwencją nauczyciela. Częstym błędem popełnianym przez nauczycieli jest brak zrozumienia dla indywidualności uczniów. Wiąże się to nie tylko z pewnego rodzaju nonszalancją, ale także ze zwykłą niechęcią do pewnego wysiłku potrzebnego do niestereotypowego przygotowania lekcji. Młodzież, która nudzi się na zajęciach szkolnych, zniechęca się do szkoły jako instytucji oświatowej i wychowawczej, poszukując na własną rękę, nie zawsze dobrych rozwiązań na wypełnienie intelektualnej pustki.
Wreszcie wpływ środowiska rówieśników, odgrywa niebagatelną rolę powstawaniu różnych trudności wychowawczych. Jest czymś oczywistym, że kontakt z rówieśnikami jest niezbędny do prawidłowego rozwoju społecznego, ale także emocjonalnego każdego człowieka. Uczestniczenie w życiu takiej grupy, zaspakaja wiele potrzeb, m.in. akceptacji, znaczenia, uznania. O ile dziecko chce przynależeć do grupy, musi zaakceptować normy w niej panujące. Często dzieci nie mające oparcia w domu rodzinnym, za wszelką cenę chcą należeć do grupy rówieśniczej, nie zawsze z dobrymi konsekwencjami dla siebie. Przejmują jej wzorce zachowań jako swoje, bezkrytycznie się im podporządkowując. Rodzi to często gotową matrycę zachowań aspołecznych.

Przejawy trudności wychowawczych to między innymi: KŁAMSTWO, AGRESJA, LENISTWO, KRADZEŻE, WAGARY, NIEŚMIAŁOŚĆ.
Kłamstwo jest zachowaniem, które ma na celu świadome wprowadzenie w błąd. Najczęściej towarzyszy mu lęk przed karą, obawa przed ujemną opinią otoczenia, chęć uniknięcia obowiązków, oportunizm, chęć pochwalenia się przed innymi, zaimponowania, ukrycia nieakceptowanych postępków. Dziecko kłamie często wówczas, gdy piętrzą się jego trudności oraz gdy wynika to z jego osobliwej struktury psychicznej.
Postawy agresywne przejawiają się u dzieci w kłótliwości, wyzwiskach, zastraszaniu, grożeniu, obrażaniu się, wulgarnym zachowaniu, rękoczynach. Te dzieci są nieustępliwe, niegrzeczne, egoistyczne, cechuje je chęć dominacji w grupie. Postępowanie z takimi dziećmi jest bardzo trudne, w dużej mierze zależne od przyczyny agresji, którą należy starać się ustalić.
Lenistwo to niechęć do nauki, uchylanie się od obowiązków, w konsekwencji brak osiągnięć szkolnych.
Kradzież. Często spowodowana silnym pragnieniem posiadania i brakiem hamulców, przykładem z domu rodzinnego lub grupy rówieśniczej. Niektóre dzieci kradną, aby się „pochwalić” przed rówieśnikami, że potrafią przekraczać granice...
Wagary to przejaw niedostatecznej i niewłaściwej opieki oraz kontroli nad dzieckiem. U podłoża wagarowania leżą: unikanie zajęć szkolnych, przykre doświadczenia i trudności w szkole, wpływ środowiska rówieśniczego.
Nieśmiałość polega na unikaniu i/lub nie podejmowaniu kontaktów, traktowaniu innych z dużą rezerwą, nieufnością, poczuciem zawstydzenia. Takie dzieci są bardzo zamknięte w sobie, małomówne, skryte, mają trudności w swobodnych wypowiedziach i wystąpieniach. Przyczyny nieśmiałości upatruje się w poczuciu małej wartości, doznanych krzywdach, ułomnościach fizycznych, nazbyt surowym domu rodzinnym, braku okazywania miłości przez rodziców.
Z dydaktycznego punktu widzenia, bardzo niepokojące są przyczyny pedagogiczne trudności wychowawczych. Niekiedy pedagodzy poświęcają za mało uwagi na kształtowanie w uczniach prawidłowej motywacji do nauki. Wyrazem tego mogą być nakazy, sankcje i polecenia, które jest po prostu łatwiej zastosować . Skutek takiej represyjnej postawy jest wprost proporcjonalny do niej, wywołuje opór i zniechęcenie wychowanków.
Skutki niepowodzeń szkolnych, których korzenie tkwią w samych uczniach(zwykłe lenistwo), wzmożone czynnikami pedagogicznymi (drugoroczność, brak wiedzy u dzieci posiadających świadectwa ukończenia różnych szkół), dostrzega się obecnie coraz jaskrawiej i próbuje podejmować środki zaradcze. Zbyt wiele dzieci na niepowodzenia w nauce i brak osiągnięć, reaguje zniechęceniem i brakiem motywacji. Jest to prosta droga do psychologicznej destrukcji osobowości, zajęcia pozycji wycofania, postawy agresywnej lub wkroczenia na drogę przestępczą . Nauczyciele chcący, aby ich uczniowie osiągali dobre wyniki w nauce muszą na problem edukacji patrzeć w sposób całościowy. Powinni mieć pełną wiedzę o przyczynach niepowodzeń szkolnych, dopiero wówczas mogą podjąć się terapii wychowanków. Ważne, aby stosowali hierarchię tych „zabiegów”, czyli najpierw stałą profilaktykę, przez nie dopuszczanie do powstawania zaległości, a następnie systematyczną i celową pomoc w zwalczaniu już istniejących. Wcześnie ujawnione luki w wiadomościach, daje się stosunkowo szybko wypełnić. Niezbędna do tego jest obserwacja ucznia. Stosuje się różnego rodzaju prace wyrównawcze, jednocześnie motywując ucznia w sposób maksymalny, z dużą dozą życzliwości. Ustalając plan pracy z dzieckiem, które ma braki w wiedzy, bierze się pod uwagę ich rozmiar oraz właściwości psychofizyczne tego dziecka.

Zapobieganie trudnościom wychowawczym.

Fundamentalne znaczenie w tym zakresie ma rodzina. To w niej dziecko otrzymuje wyposażenie w normy moralne, społeczne, uczy się szacunku dla innych i siebie samego. Otoczone miłością i w pełni akceptowane, uczone konsekwentnie odróżniać dobro od zła, kształtuje w sobie prawidłową osobowość. Autorka opracowania, matka trojga dorosłych dzieci, jest głęboko przekonana, że takie dziecko nigdy nie będzie stwarzało trudności wychowawczych. Niestety nie wszystkie rodziny spełniają warunki do prawidłowego rozwoju psychofizycznego swojego potomstwa. Jeżeli dziecko dorasta w domu pełnym konfliktów, zachowań aspołecznych, niezgodnych z prawem, gdzie rodzice wzajemnie się oskarżają i nie szanują oraz nie doświadcza ono samo uczucia miłości......, to takie dziecko już na starcie jest w pewnym sensie upośledzone emocjonalnie. Rokuje to, że w przyszłości nie będzie umiało dostosować się do norm społecznych, nie nawiąże prawidłowych relacji z otoczeniem, może mieć poważne problemy z nauką. Skrajny niedostatek niektórych rodzin może także wpływać na powstawanie trudności wychowawczych, ale z całą pewnością dziecko rozumnie kochane, akceptowane, wychowywane z życzliwą konsekwencją, nawet obarczone pewnego rodzaju ubóstwem domu rodzinnego, będzie mniej podatne na zły wpływ otoczenia rówieśniczego.
Reasumując ten wątek należy podkreślić, że zapobieganie zaburzeniom w zachowaniu dzieci i młodzieży, rozpoczyna się w socjalizacji rodziny.
Następnym filarem wychowawczym dla młodych ludzi jest szkoła. To tu, jeśli nawet dziecko nie dysponuje odpowiednim bagażem doświadczeń z domu rodzinnego, powinno otrzymać od nauczycieli i pedagogów odpowiednie wsparcie, pomoc często specjalistyczną, w postaci terapii psychologicznej lub tzw. socjoterapię. Wychowawcy zbyt mało interesują się przeżyciami dziecka, nie zawsze dociekają dlaczego uczeń zachowuje się tak czy inaczej, dlaczego wagaruje, nie uczy się lub jest w swoich zachowaniach aspołeczny. Uwaga poświęcona uczniom, obserwacja ich zachowania, mogłaby sprawić, że wiele zachowań trudnych byłoby wychwytywanych w fazie początkowej, jako takiej więc, łatwiejszej do opanowania przez odpowiednie oddziaływania pedagogiczne. Wychowawca musi pamiętać, że aby skutecznie pomóc dziecku, musi uzyskać jego zaufanie. Dzieci często nie chcą się zmienić, bo nie wierzą, że komukolwiek na tym zależy . Postawa wychowawcy i pedagoga podobnie jak rodziców, powinna być nacechowana życzliwością, ale zarazem konsekwencją. Techniki wychowawcze powinny być precyzyjne i przejrzyste. Tylko wówczas mogą sprawić wyrobienie prawidłowych postaw, nie dopuszczając do budowania lub/i utrwalania negatywnych. Wychowawca może zakwestionować złe postępowanie ucznia, ale zachowując przy tym kulturę pedagogiczną. Nie wolno dzieci wyśmiewać, poniżać, upokarzać. Pedagog powinien pamiętać podstawową zasadę wychowawczą, uczy się przez przykład. Dzieci są bacznymi obserwatorami, wyłapują każdy fałsz i niekonsekwencję. Prawdziwego pedagoga cechuje poczucie sprawiedliwości, wiedza i osobowość. Janusz Korczak wielki moralny autorytet, mówi nawet o niezbędnym talencie pedagogicznym , który pozwala odkryć dobrą naturę człowieka. Nauczyciel wg niego musi być silny psychicznie i posiadać moc argumentacji, by uczestniczyć sprawczo i z dobrym skutkiem w procesie wychowania, nawet dzieci trudnych. Rolą nauczyciela jest szukanie kontaktu z rodziną wychowanka, nawet jeśli ona sama nie angażuje się w wychowywanie swojego dziecka.
Przykładem terapii pedagogicznej stosowane w większości szkół jest stosowanie w zależności od specyfiki trudności wychowawczych: rytmiki, tańca, wycieczek, gier ruchowych, zawodów sportowych, zabaw prowokujących śmiech, prac fizycznych i społecznie użytecznych, robótek ręcznych, muzykoterapii, rozwiązywanie łamigłówek, uczestniczenie w kołach zainteresowań, itp..
Specjalistyczną pomocą w przezwyciężaniu specyficznych trudności wychowawczych zajmują się Poradnie Psychologiczno-Pedagogiczne, a w nich oprócz pedagoga zajmuje się terapią psycholog i socjoterapeuta. Socjoterapia to forma pomocy skierowana zwłaszcza do młodzieży w okresie dojrzewania. Takiej, która ma wiele problemów osobistych i różnych życiowych trudności. Spotkania z socjoterapeutą odbywają się w atmosferze podkreślania i dostrzegania pozytywnych cech uczestników terapii. Prowadzący zajęcia, musi stworzyć takie sytuacje, w których młodzież sama uświadomi sobie swoje problemy oraz poszuka ich rozwiązania. Wykorzystuje się do tego różne techniki(rozmowy, zabawę, gry, prace plastyczne, wizualizacje, odgrywanie scen na temat. Zajęcia uczą asertywności, empatii, umiejętności podejmowania decyzji, komunikacji, poznawanie mechanizmu uzależnień, itp.. Generalnie młody człowiek ma podczas terapii poznać siebie, nabrać szacunku do siebie samego, nauczyć się radzenia z emocjami, uwierzyć, że jest możliwa pozytywna zmiana w nim samym.
W ocenie pedagogów, a także społecznej, problem dzieci trudnych wychowawczo jest problemem bardzo ważnym gdyż istotnie oddziaływującym na szkołę, często dezorganizującym mniejsze grupy szkolne – klasy, wpływającym na jednostki. Dzieci te mają negatywny wpływ na atmosferę panującą w szkole oraz rówieśników .

W podsumowaniu, należy raz jeszcze podkreślić, że tylko prawidłowo funkcjonujący dom rodzinny oraz wydolny i dobry system wychowawczy szkoły, a także specjalistyczne instytucje wychowawcze, działając w systemie naczyń połączonych, mogą zapobiegać lub przezwyciężyć razem z wychowankiem, jego nieprzystosowanie społeczne czy jakiekolwiek inne trudności wychowawcze.

Bibliografia:

1 Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny., Warszawa 2007
2 http://www.profesor.pl Bogiel I., Przyczyny powstawania trudności wychowawczych
3 http://www.szkolnictwo.plMoryl D., Przyczyny trudności wychowawczych w starszym wieku szkolnym
4 http://www.eduforum.pl Ryś I., Przyczyny trudności wychowawczych
5 Kawula S., Bargiel J., Janke A., W., Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Toruń 2007
6 http://www.szkolnictwo.pl Ciecierska M., Trudności wychowawcze(pojęcie, przyczyny, powstawania, rodzaje, zapobieganie)
7 http://www.literka.pl Moryl D., Przyczyny i skutki niepowodzeń szklonych
8 Kwieciński Z., Śliwerski B., Pedagogika 1, Warszawa 2008
9 http://29 gimnazjum.webpark.pl Informator Zespołu Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej w Toruniu do rodziców
10 http://www.awans.pl Napierała I., Trudności wychowawcze w wieku szkolnym
11 Kruszewski K., red., Sztuka nauczanie. Czynności nauczyciela, Warszawa 2009
12 Żegnałek K., Dydaktyka ogólna, Warszawa 2005