Symbole ewangelistów - nawa południowa Bazyliki św. Tomasza w Nowym Mieście Lubawskim

W nawie południowej Bazyliki św. Tomasza w Nowym Mieście Lubawskim na jednym ze sklepień (pierwsze przęsło) umieszczone zostały symbole czterech ewangelistów pochodzące z 2 połowy XIV wieku. Rozdzielone łękami układają się krzyżowo: od wschodu Orzeł – Jan, od zachodu Lew – Marek, od południa Wół – Łukasz i od północy Człowiek – Mateusz. Źródeł tych symboli należy doszukiwać się w wizji Ezechiela (1,1—14) i w apokaliptycznym widzeniu św. Jana (Ap 4,6—8). W Lidii odkryto blok marmuru z tekstem, odnoszącym do Chrystusa: „Jak człowiek cierpiał, jak lew zwyciężył, jak orzeł wzleciał, jak wół został zabity na ofiarę.”
Nowomiejskie przedstawienie odbiega od opisanych w źródłach wizerunków. Czterej strażnicy Bożego tronu w Apokalipsie mają bowiem po sześć skrzydeł, pokrytych oczyma. Te cztery istoty odpowiadają cherubinom z wizji Ezechiela - w czterech postaciach (gr. tetramorph) zgromadzonym przy tronie. W mauzoleum Gallii Placidii w Rawennie przedstawione zostały symbolicznie, trzymając gwieździstą kopułę z krzyżem. Unoszą one sklepienie niebios, zwracając się do Chrystusa jako władcy kosmosu. W sztuce średniowiecza obecne są najczęściej w przedstawieniach Maiestas Domini (Chrystusa na Majestacie). Trzy zwierzęce istoty występowały z ciałem człowieka i głową zwierzęcą. Zamiast sześciu skrzydeł wymienionych w Apokalipsie mają często tylko dwie pary, a lew i byk przedstawiani są bez skrzydeł.
Malowidło nasklepienne w naszej bazylice pozbawia symbole części człowieczej i – poza św. Mateuszem – ukazuje je w postaci zwierzęcej. Każdy z symboli trzyma zwój papieru – znak ewangelii, na którym zapisane jest pismem gotyckim imię Ewangelisty. Malowidła pozbawione są koloru, kształt budowany jest wyraźną, ciemną linią a czerwony obrys tonda zamyka jedynie wizerunek. Surowość i oszczędność formy nie wprowadza ograniczeń formalnych a jedynie podkreśla znaczenie symboli jako swego rodzaju biblii pauperum, a chrystologiczny wymiar tej symboliki trafnie opisuje św. Ireneusz: „Jakie więc było dzieło zbawienia Syna Bożego, taka sama była forma (symboliczna) zwierząt; jaka forma zwierząt, taki i charakter Ewangelii, czterokształtne zaś zwierzęta – czterokształtna i Ewangelia, i czterokształtne dzieło Chrystusa (...) Zwierzę pierwsze — powiada — podobne do lwa, charakteryzujące jego skuteczną suwerenność i królewskość. Drugie zaś podobne do cielca, co wskazuje na godność ofiarnika i kapłana. Trzecie zwierzę, mające oblicze jakby człowieka, co Jasno opisuje Jego przyjście jako człowieka. A czwarte podobne do orla latającego, co oznacza spływającą na Kościół łaskę Ducha.” [Adversus haereses III 11, 8]. Św. Hieronim dopełnia natomiast te słowa: „Te cztery zwierzęta są symbolami Chrystusa: Jest człowiekiem, bo się urodził, wołem, bo umarł złożony w ofierze; lwem, bo powstał, a orłem, bo wzniósł się do nieba. Dostatecznie tak opiszesz to, co zwierzęta te wyobrażają” (D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, PAX, Warszawa 1990, s. 382)