Ołtarz św. Walentego - Bazylika św. Tomasza, Nowe Miasto Lubawskie

"Za czasu Klaudyusa Cesarza, o wiarę świętą y naukę iey, poimany był ś. Walenty kapłan. ktorego gdy przed samego Klaudyusa przywiedźiono. rzekł mu: Czemu sobie raczey przyiażni naszey nie pozyskujesz, ale z temi się braćisz, którzy są naszey Rzeczypospolitey nieprzyjaćiele: atoś człowiek mądry iako słyszę, a nie vmiesz tego rozumu swego vżyć na dobre twoie? Odpowie ś. Walenty: byś poznał dar Boży, a porzućił dyabły y bałwany, dobrzeby się dźiało ztobą y twoim państwem: gdybyś wyznał Boga iednego, wszechmogącego Oyca y Syna iego Iezusa Chrystusa. Obaczywszy to Asteryus z żoną swoią, vpadł do nog ś. Walentego, y szukał rady o zbawieniu swoim. A on kazawszy im trzy dni pośćić, bałwany wszytkie wyrzućić, nieprzyiaćielom gniew odpuśćić, y wierzyć w Pana Iezusa Chrystusa: tedy ochrzćił Asteryusa, y wszytek dom iego, osob męzkich i niewieśćich sześć y czterdźieśći. O czym się dowiedźiawszy Klaudyus, Asteryusa ze wszytkiem domu iego Chrześćiany, związane do miasta Hostyey wieść, y tam zmęczone potraćić: a Walentego ś. kiyami bić, y potym głowę iemu śćiąć roskazał. Tak skończyli błogosławieni męczennicy, y koronę sobie zgotowaną w niebie odnieśli, y chwalą błogosławioną Troycę na wiek wiekom, Amen."
W taki sposób męczeńską śmierć św. Walentego opisuje ks. Piotr Skarga w księdze wydanej w Krakowie w roku 1615 pt. "Żywoty Świętych Starego y Nowego Zakonu, na każdy dzień przez cały rok wybrane z poważnych pisarzow y doktorow kośćielnych, ktorych imiona niżey są położone".
Sam obraz ukazuje św. Walentego jako kapłana w ornacie podczas nabożeństwa, prawdopodobnie mszy św., na co wskazuje kielich mszalny i świece umieszczone na mensie ołtarza po lewej stronie. Kielich jest jednym z atrybutów świętego.
Jest to płaskorzeźba o dość prostym rycie. Postać Walentego i stojącego obok ministranta z otwartą księgą liturgiczną w dłoniach ukazane są w podobnych pozach, lekko odchylone do tyłu i wygięte łukowato. Ta powtarzalność póz wprowadza rytm i spójność kompozycyjną postaci. Walenty ukazany jest podczas obrzędów jako uzdrawiający chłopca z padaczki. Układ ciała chorego nawiązuje do renesansowego ujęcia charakterystycznego dla rzeźby nagrobkowej, zwanego sansowinowską, polegająca na ukazaniu postaci w układzie leżącym, jakby półśnie, wspartej na ramieniu, z przerzuconą jedną nogą.
Autor traktuje przestrzeń płasko, z wyraźnymi próbami ujęcia perspektywicznego widocznego zwłaszcza w ukazaniu mensy i fragmentu ołtarza oraz uskoku ściany w tle. Nieudolność ujęcia perspektywicznego obecna jest w przedstawieniu posadzki potraktowanej jako płaski rzut.
O fundacji ołtarza informuje nas tabliczka umieszczona pod obrazem. Napis w ramce w języku łacińskim to wezwanie do świętego: SANCTE VALENTINE ORA PRO NOBIS, co znaczy "Święty Walenty módl się za nami”. Tekst dokoła to podziękowanie ks Ewertowskiego: S. VALENTINO MART:, SS. PATRONIS SUIS, SUBLATO VETERI, IN EXPIATIONE DELICTORU, IN DECLIVIO VITAE, CONSTRUXIT ET IN AUR. IBI FECIT IOANNES EWERTOWSKI ARCHIPR. PRAEPOSITUS LOCI ANNO DNI 1725. INDIGNI REGIMINIS HUIUS ECCLESIAE ANNO 36. W tłumaczeniu tekst ten brzmi następująco: "Świętemu Walentemu, męczennikowi, najświętszemu wobec swoich patronów, dawno temu wyniesionemu, na przebłaganie za grzechy występnego, u schyłku życia wybudował i wykonał tu w złocie (ołtarz) Jan Ewertowski, proboszcz, przełożony tego miejsca Roku Pańskiego 1725 niegodny patronatu nad tym kościołem w 36 roku (życia)”.